55
2.2. Qo‘s hma otlar va ular ning imlos i
Qo‘shma ot qis mlari oras ida quyida gi s intaktik munosaba tla rning
yo‘qolis hi na tijas ida hos il bo‘ladi:
1. Aniqlovc hi+a niqla nmis h: bila guz uk, ac hc hiqtos h, os hqozon,
tos hko‘ mir, bedapoya, so‘z bos hi, Be sha riq, Ka ttaqo‘rg‘on.
2. Ega+kes im: Soyke ldi, Qoryog‘ di.
3. To‘ ldiruvc hi+kes im: dunyoqara sh, kungaboqa r, muz yora r,
otboqar, is h tas hlas h.
4. Hol+kes im: bes h ota r, iskabtopa r, bos voldi.
5. Kes im+ unda lma : yoriltos h, oc hildasturxon.
O‘zbek tilida rus, tojik va bos hqa tillarda n o‘z las hga n parovoz,
aeroport, dus ha nba, c hors ha nba, obdasta ka bi otla r ke lib c hiqis higa
ko‘ra qo‘s hma ot bo‘ lsa-da, o‘z bek tilida qo‘s hma ot eka nlig i
anglas hilma ga nligi tufa yli sodda ot deb qara ladi.
Qo‘shma ot quyida gi tur qoliplar asosida yasa ladi:
Ot+ot:
jo‘raboshi,
zaharxanda,
ishtonbog‘,
karv onsaroy,
karvonboshi,
kinodramaturgiy a,
kinole nta,
ko‘zmunchoq,
lolaqizg‘aldoq, makkajo‘x ori, namozshomgul, oshqozon, otquloq,
oshqov oq,
piy ozdog‘,
soc hpopuk,
toshbo‘ron,
tilxat,
tomorqa,
toshbaqa, tog‘olc ha, tuy aqus h, tuyatov on, xontax ta, xo‘rozqand,
shakarqamish,
s hamc hiroq,
shaftoliqoqi,
yurtboshi,
qo‘ziqorin,
qo‘y pechak, ajdargul, ayiqtov on, atirgul, arpabodiyon, baqater ak,
belbog‘, bilaguz uk, bo‘yinbog‘, gugurtc ho‘p, gulbarg, gulbahor,
gultojixo‘r oz,
gulbog‘,
guldasta,
gulqaychi,
gulg‘uncha,
gulhamis habahor, yer yong‘oq, joy namoz, , qo‘larra, qo‘ltiqtayoq,
temiryo‘l.
Sifat+ot:
ko‘ksulton,
kaltakesak,
Sho‘rk o‘l,
ko‘rsic hqon,
ko‘rshapalak, oqsoqol, xomtok, qoradori, boychechak.
56
Ot+ fe’ l: soc ho‘s ar, echkie mar, ko‘zboylog‘ich, kallakes ar,
husnbuzar, beshikterv atar, dunyoqar ash, mushtke tdi, o‘rinbosar.
Son+ ot: ye ttisuv, beshbarmoq, beshqarsak, Oltiariq, uchburchak,
mingoyoq, qirqog‘ay ni.
Son+ fe’ l: bes hotar.
Ot+s ifat: us tabuzarmon, gulbeor, oshko‘k.
Fe’ l+ fe’ l: iskabtopar, ishlabchiqaris h.
Fe’ l + ot: sav acho‘p.
Birikma xus us iyatiga e ga bo‘ lga n Mark aziy Os iyo, Janubiy
Amerik a, O‘zbek iston Respublikasi, Fanlar akade miyas i, Birlashgan
Millatlar Tashk iloti kabi qo‘s hma otla r ha m bor. Uning bir qis mi
qisqa rga n holda ha m qo‘ lla na di.
Yuqorida qa yd etilga n da rs likning 86-87-da rs la ri qo‘s hma ot
mas a las iga qa ratilga n. Unda ja mi 2ta tops hiriq, 7ta mas hq va 6ta
savol-tops hiriq o‘quvc hilar hukmiga ha vola qilinga n. Qo‘s hma otla r
yasa lis hi va imlos i a nc ha murakkab bo‘ lib o‘quvc hida n o‘tkir ze hn,
mua llimda n esa ma hora t va tajriba tala b qilinadi. Bu is hni a ma lga
os hiris h uc hun “ Imlo qoida lari” ning quyida gi ba ndla riga diqqa t
qaratis h ta lab qilina di.
38. Xona, noma, poya, bop, xush, ham, baxsh, kam, umum, rang,
mijoz, surat, talab kabi s o‘z lar yorda mida yasa lga n qo‘s hma ot va
qo‘shma s ifatlar qo‘s hib yoz iladi: qabulxona, tak lifnoma, bedapoy a,
ommabop,
xushx abar,
hamsuhbat,
orombaxsh,
kamquvvat,
bug‘doyrang, umumxalq, sovuqmijoz, devsifat, suv talab kabi.
39. - (a)r (inkor s hakli - mas) qo‘ shimc has i bila n tuga ydiga n
qo‘shma ot va qo‘s hma sifatlar qo‘shib yoz iladi: o‘rinbosar, otboqar,
cho‘lquv ar, ishyoqmas, qushqo‘nmas kabi.
40. Ta kror taqlid so‘z larga qo‘ shimc ha la r qo‘s his h bila n
yasa lga n ot va fe’ lla r qo‘shib yoz ila di: pirpirak (pir -pir +ak ),
57
bizbizak (biz-biz +ak ), hay hayla (hay-hay -la), gijgijla (gij-gij+la)
kabi.
41. Narsa ni (pre dme tni) bos hqa biror na rsa ga nisba tlas h
(qiyos las h), o‘ xs ha tis h yo‘ li bila n, bidiruvc hi qo‘s hma ot va qo‘s hma
sifatlar qo‘s hib yoz ila di: bir na rs aga nis batlas h yo‘ li bila n hos il
qilinga n qo‘s hma so‘z la r: kar naygul, qo‘ziqorin, otquloq, oybolta,
devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirg‘iyko‘z kabi.
42. Na rsa ni uning ra ngi, mazas i, o‘zida gi biror narsas i va s hu
kabi be lgilari asos ida bildiruvc hi qo‘shma otla r qo‘s hib yoz ila di:
olaqarg‘a, qizilishton, achc hiqtosh, mingoyoq ka bi.
43. Narsa ning biror ma qsad, is h uc hun mo‘ lja lla nga nligin i
bildiruvc hi
qo‘s hma
otla r:
kir sovun,
qiymatax ta,
tok qaychi,
oshrayhon, molqo‘r a, nosqov oq, ko‘zoynak ka bi.
44. Narsa ni joyga nisbata n beris h asosida bildiruvc hi qo‘s hma
otla r qo‘shib yoz iladi: tog‘olcha, cho‘lyalpiz, suv ilon, qas hqargul
kabi.
45. Maros im, a fsona ka bilarni bildiruvc hi qo‘shma otlar qo‘s hib
yoz iladi: kiryuv di, kelintushdi, qory og‘di, Urto‘qmoq, Ochildas turxon
kabi.
46. Qaratuvc hili birik ma ning bir so‘zga a yla nis hi bila n yuza ga
ke ladiga n qo‘s hma otla r qo‘s hib yoz ila di: mingboshi, so‘zboshi,
olmaqoqi kabi.
47. Ikkinc hi qis mi turdos h ot bila n yoki obod so‘z i bila n
ifoda la nga n joy no mla ri qo‘shib yoz ila di: Yangiyo‘l, To‘r tko‘l,
Mirzac ho‘l, Sirdaryo, Kosonsoy, Yangiobod, Xalqobod kabi. Lek in
ikkinc hi qismi atoqli ot bo‘lgan joy nomlari ajratib y oziladi: O‘rta
Osiyo, Ko‘hna Ur ganc h, O‘rta Chirc hiq kabi.
48. R us tilida n a yna n o‘z las htirilga n yoki s o‘z ma-s o‘z tarjima
qilis h yo‘ li bila n hos il qilinga n qo‘shma so‘z lar qo‘s hib yoz iladi:
58
kinoteatr, radiostansiya, fotoappar at, elektrotexnik a, teleko‘rsatuv,
yarimav tomat kabi.
Shunda n so‘ ng da rs likda gi mas hq va tops hiriqla rga qo‘s himc ha
tarzda quyida gic ha misollarda n foydala nis h za rar qilma ydi.
Dostları ilə paylaş: |