Filologiya fakulteti
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ‘LI SHI VA IM LOSI M ASALASI 2.1. Qo‘s hma fe’llar va ular ning imlosi
|
52
o ‘ SHM A S o ‘ZLARNING HOSIL B o ‘LI SHI VA IM LOSI M ASALASI 2.1. Qo‘s hma fe’llar va ular ning imlosi Fe’ l tub yoki yasa ma bo‘ lis hi mumkin. Yasa ma fe’ l – yasovc hi qo‘shimc ha qo‘s hib yasa lga n (ishla, afsuslan, tinc hi) va so‘z ga so‘z qo‘shib yasa lga n (olib bermoq, jav ob bermoq, himoya qilmoq) fe’ l. Shunga ko‘ra fe’ l yasas hning ikki yo‘li ajratiladi: qo‘s himc ha qo‘s his h (a ffiksa ts iya ) va so‘z qo‘s his h (ko mpoz its iya) us uli. Qo‘shimc ha qo‘s his h fe’ l yasa lis hining ke ng ta rqa lga n us uli, bu yo‘ l bila n quyida gi turkumlarda n fe’ l yasa la di: 1. Ot: ishlamoq, ko‘zikmoq, qonamoq, suvsamoq. 2. Sifa t: pasaymoq, qisqar moq, oqar moq, garangsimoq. 3. Son: ikkilanmoq. birik moq,. 4. Olmos h: sizlamoq, me nsimoq, sensiramoq. 5. Ravis h: ko‘paymoq,kechik moq, tez lashmoq. 6. Moda l: yo‘qotmoq. yo‘qlamoq, yo‘qolmoq. 7. Undov: voyvoy lamoq, dodlamoq. 8. Taqlid: gumburlamoq, shildir amoq, yaltir amoq, miltillamoq. O‘zbek tilida qo‘s hma fe’ l asosa n qis mlarining qa ys i so‘z turkumiga te gis hliligiga ko‘ra ikki xil xil bo‘ ladi. 1. Fe’ l+ fe’ l a ndoza li qo‘s hma fe’ lla r. 2. Fe’ l bo‘ lma ga n so‘z+ fe’ lning qo‘s hilis hida n hos il bo‘ lga n qo‘shma fe’ llar. Ilmiy a dabiyotlarda fe’ l+ fe’ l a ndozali qo‘s hma fe’ llarning u daraja da ko‘p e mas ligi qa yd etila di 2 . Masala n, sotib olmoq, borib kelmoq, olib yurmoq, ishlab chiqarmoq va hokazo. Qo‘s hma fe’ l qis mla ri doim ajratib yoz iladi. N.Mahmudov va bos hqa lar to monida n
2 Sayfullayeva R. va b. Hozirgi o ‘zbek adabiy tili. –Тоshkent, 2009. 53 umumta’ lim ma ktablarining 6-s infi uc hun e’ lon qilinga n Ona tili dars ligida qo‘s hma fe’ l uc hun 60-dars ajra tilga n. Dars likda qo‘s hma fe’ lni ta’riflovc hi izoh-qoida o‘quvc hila r yos higa mos de yis h mumkin. Unda s hunda y yoz iladi. “Bir dan ortiq as osdan tas hkil topib, asoslar
jumla la rni uc hra ta miz 3 . Bu to‘ g‘ri, a lba tta. Ammo bu ta’rifda mas a la ning ikkinc hi tomoni e’tiborda n c hetda qolga nda y. Ya’ ni fe’ l+ fe’ l bo‘ lma ga n so‘z la rda n hosil bo‘ lga n qo‘s hma fe’ llarnin g ha mmas ining ha m ha r ikki qis mi o‘z lug‘a viy ma’ nos iga e ga bo‘ la ve rma ydi. Masa la n, taqlid, undov, olmos h ka bi s o‘z lar lug‘a viy ma’ noga e ga e mas. De ma k, tiq etdi, oh urdi, kerak bo‘lmoq kab i qo‘shma fe’ lla rning birinc hi qis mi lug‘a viy ma’ noga e ga de ya olma ymiz. Ula r ikka las i birikka n holda gina ma’ noga e ga bo‘ladi. O‘sha dars likda qo‘s hma fe’ lni o‘ rga nis h va musta hka mlas h uc hun 2ta tops hiriq, 3ta mas hq va 3ta sa vol be rilga n. Mazkur
ma vz uni o‘quvc hila r ongiga ya xs hilab yetkaz is h o‘qituvc hi z immas iga tus ha di va undan ma horat ta la b qilinadi. C hunk i qo‘shma fe’ lga s hakla n o‘xs hab ketadiga n “ ko‘ makc hi fe’ lli so‘z qo‘shilma s i” ha m bor-da. Ularning fa rqini tus huntiris h a nc ha me hna tta lab is h, a lba tta. Ular ha m tuz ilis higa ko‘ra sodda e mas, ba lk i qo‘shma ( murakkab fe’ l) sa na la di. Bunda y vaqtda quyida giga o‘xs ha ga n misollarda n foyda la nis h maqsadga muvofiq.
3 Mahmudov N. va b. Оna tili. Darslik. 6-sinf. – Тоshkent, 2005. –B. 68. 54
1. Nigora uning hijola t c heka yotganini sez ib, da lda be ris hga ha raka t qildi (O.Y. ) 2. Kumus hbibi sakrab Pirma tning yuz iga qara di va uzoq tin olib qo‘ ydi. (A.Qod.) 3. Qa la nda r bu tas hvis hli o‘ yla r bila n bo‘ lib, tun yar mida n os hga nic ha mijja qoq ma y o‘tirdi. (O. Y.) 4. U o‘tirga nda n ke yin yo‘ g‘on ga vda li ke ng ye lka li qorac ha da n ke lga n bir yigit so‘z so‘ra di. za l g‘ ovur bo‘lib ke tdi. Ko‘pc hilik unga so‘z berilis hini ta lab qila r, ra is esa bos h torta r edi. Oldingi sa fda o‘tirga nla rda n biri turib, masa la ni e ’tiroz ga o‘ rin qolma ydiga n tarz da ha l qilis h va’das i bila n s o‘z oldi, bir oz xolis so‘z lab turib s o‘z berilma ga n yigitni do‘ppos lab ketdi. (A.Q.) 5. O‘qis h s uvli jo‘s hqin Burasoy O‘s h qa l’as ining tos h yotqiz ilga n poyde voriga bos h urib, ko‘pirib o‘ta di. (P.Q.) 6. Ma na yor-do‘stla rining yuz iga qa rolma y qoldi. Uy ostonas ida n ha tlab ko‘c haga c hiqolma y qoldi. Ne ga, nima uc hun?(S. A. ) 7. Guza rda gi bitta-yu bitta sadaqa yra g‘oc hning qa lin, baqa loq s hoxla ri tas hlab turga n soya ha m s uvda n c hiqa rilga n la qqaba liqla r s ingari na fas la ri bo‘ g‘ilib, o‘tirga n a’ yonla r joniga oro m berolma y qoldi. (M.I.) 8. Sha ha rga s hom qorong‘ is ida kirib boris hdi. (T.Ma l.) 9. Az iza yurak qopqas ini ke ng oc hmas, “ shos hga n qoqiladi” de ga ndek qiya tura rdi, xolos. Bunda n uning uzoqni ko‘z la ga nligi, o‘z ba xtining hec h qa yoqqa qoc hib ket mas ligiga is honga nligi ko‘rinib turardi. (Sh. ) 10. - Kutilma ga n bir ba xt de di va o‘zining otidek bir narsa ning tovus hi kabi kulib yubordi. (A.Qod.) 11. Os mon bila n o‘pis hga n c ho‘qqilarning oppoq qori quyos h tig‘ ida ya ltirab turardi.(Sh.R.)
Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|