Filologiya fakulteti
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
UM UM IY XULOSALAR
O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishi tufayli barcha sohalardagi kabi tilda ham bir qancha yangi so‘zlar hosil bo‘ldi. Tildagi ko‘plab begona so‘zlar o‘rniga tilimizning ichki imkoniyatlari va arxaik qatlami hisobidan yangi so‘zlar iste’molga kiritildi. Ko‘plab yasovchi affikslar faollashdi, ko‘plagan yangi kalkalar paydo bo‘ldi. Shubhasiz, o‘zbek tilining so‘z yasalish sohasi yangi bir bosqichda taraqqiy qila boshladi. Jamiyatning jadal taraqqiyoti eng muhim aloqa vositasi bo‘lgan tilga ham ko‘plab talablarni qo‘ymoqda. Xususan, ishlab chiqarish, sanoat, fan-texnika, qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, axborot texnologiyalarining bugungi kundagi taraqqiyoti natijasida yuzlab yangi tushunchalar iste’molga kirib kelmoqda. Bu tushunchalarni iste’molga to‘liq kiritish uchun esa yangi so‘zlarga ehtiyoj seziladi. Ana shunday zaruriy ehtiyoj natijasida ko‘plab yangi so‘zlar paydo bo‘lmoqda. O‘zbek tilida yangi yasalmalar asosan ikki xil usulda: affiksatsiya va kompozitsiya usulida hosil qilinadi. Ayniqsa, affiksatsiya usuli juda sermahsuldir. Biz mazkur ishimizda kompozitsiya usuli bilan so‘z yasalishi hodisasi va shu usulda yasalgan so‘zlarni tahlil qilib tegishli xulosalarga keldik. Yuqorida aytilganlar asosida quyidagilarni qayd etish mumkin bo‘ladi: O‘zbekistonning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishi so‘z yasalishi taraqqiyotiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatdi. Natijada ko‘plab yangi yasalmalar, kalkalar paydo bo‘ldi. O‘zbekcha so‘zlar tub turkiy so‘zlardan va o‘zbek tilidagi o‘zlashgan so‘z negizlardan hosil qilinadi. Turli yo‘l (turli sabab, hodisa) tufayli leksemalarning yuzaga kelishi so‘z yasash usuli bilan so‘z hosil qilish hisoblanmaydi. Binobarin, ular so‘z yasalish tizimi obyektiga kirmaydi. Yasama so‘zning tarkibi uni tashkil etuvchi qismlardan iborat bo‘ladi. Yasama so‘z so‘z yasalish asosiga so‘z yasovchini qo‘shish orqali hosil qilinadi. Binobarin, har bir yasama so‘z ana shu ikki qismdan iborat bo‘ladi, ya’ni so‘z yasalish tarkibi so‘z yasalish asosi va so‘z yasovchidan tuziladi.
64 Tarkibida birdan ortiq lug‘aviy ma’noli qismning borligi “qo‘shma so‘z”lik belgisi, kompozitsiya usuli bilan yasalganlik belgisi bo‘la olmaydi kabi munozarali fikrlar ilgari suriladi. O‘zbek tilida so‘z yasashning kompozitsiya (so‘z qo‘shish) usuli mavjud emas degan fikr mantiqiy asosga ega bo‘lsada, tilda o‘z o‘rnini to‘la topganicha yo‘q. Shu bois o‘zbek tilida so‘z yasalishida ham kompozitsiya usulida qo‘shma so‘zlar yasalishi bahsi munozaralidir. O‘zbek tilida kam, xush, ham kabi yordamchi bilan so‘z yasash hodisasi bor. Lekin buni kompozitsiya usuli bilan so‘z yasash hisoblash, ular yordamida yasalgan so‘zlarni esa “qo‘shma so‘z” deb hisoblash ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. Kompozitsiya usulida ot yasalishi hodisasi natijasida qo‘shma va juft otlar yasalishi kuzatiladi. Qo‘shma otlarning yasalishida tarkibi turli mustaqil so‘zlardan tashkil topgan ot ma’noviy turlari mavjud. Juft otlarning hosil bo‘lishida [ot+ot], [sifat+ot] qolipi hamda boshqa turkumga oid so‘zlarning otga o‘tishi hodisasi faol hisoblanadi. Qo‘shma, juft va takroriy s o‘z larga bo‘ lga n ko‘z qaras h tils hunos likda turlic ha ta lqin qilinadi. Ma’lumki, ic hki gra mma tik tobe lik munosabatla ri a nglas hilma ydiga n, ikki yoki unda n ortiq so‘z sha klla rida n tas hkil topib, bir
urg‘ uga birlas hadiga n va bir
tus hunc ha ni ifoda la ydiga n so‘z qo‘s hma s o‘z sana ladi. Juft so‘z ma’ no jihatida n o‘zaro biron dara ja ga bog‘ la nga n ikki bos hqa -bos hqa so‘z ning gra mma tik jihatda n te ng munosa batda birikis hi bila n har biri o‘z ma’ nos i va urg‘ us ini saqla ga n holda bir umumiylikka e ga bo‘ lga n butunlik hos il qilis hi bila n pa ydo bo‘ ladi. Takroriy so‘z leks ik-gra mma tik jihatda n bir butunlikni tas hkil qiluvc hi, ta kror holda qo‘ lla nadiga n so‘zdir. Kompoz its iya yo‘ li bila n so‘z yasa sh qo‘s hma so‘z la r ya ratis h bo‘ lib, bunda ikki yoki unda n ortiq so‘zning qo‘s hilis hi ya ngi le ks ik birlik - lekse ma ni hos il qiladi. So‘ z yasas hning bu tipi ha m o‘zbek tilida gi faol yo‘ lla rda ndir. 65 Qo‘shma so‘z ning ko mpone ntla ri, tarkibida gi qis mla ri, a yrim so‘z (tub s o‘z yoki yasa ma s o‘z) tus ida bo‘ ladi: bu e le me nt s hu ko‘rinis hida bos hqa ko mbinats iya la rda o‘zak yoki ne giz vaz ifas ida ke la ola di. Qo‘shma
so‘z ning ko‘pi
tas hqi tomonda n «a niqlovc hi- aniqla nmis h» s xe mas ida gi s o‘z birikmas iga o‘ xs ha ydi, ha tto s hunda y omonimik hollar ha m borki, s hu s haklda gi birikuvning qo‘s hma so‘z mi yoki s o‘z qo‘s hilis himi eka nligi turli vos ita lar orqa li a niqla na di: bunda se ma ntik-gra mma tik, intonats ion vos ita lar farqlovc hilik rolini bajara di. Qo‘shma so‘z bir butun le ks ik ma’ no - bir murakkab tus hunc ha va ya xlit s haklla nis h - gra mma tik strukturas ining ha m ya xlitligi, fone tik butunlik bila n xa rakterla na di: de ma k, u bir so‘zdir, unin g kompone ntla ri - qis mla ri oras ida gra mma tik a loqa yo‘q, lekin se ma ntik a loqa ma vjud, u ha r qa nda y so‘z qo‘shilma s ida - gapda, so‘z birik mas ida - bir s intaktik vaz ifa ni baja radi. Qo‘shma so‘z, sodda so‘zla r ka bi, tilning bir birligi bo‘lib, unda n nutqda ha r ga l ta yyor le ks ik ma teria l s ifatida foyda la niladi, so‘z birik mas i esa bunda y ta yyor hodisa e mas : u nutq jara yonida ma’ lum qoida la r asos ida hos il qilinadi. O‘zbek tilida qo‘s hma fe’ l asosa n qis mlarining qa ys i so‘z turkumiga te gis hliligiga ko‘ra ikki xil xil bo‘ ladi. 1. Fe’ l+ fe’ l a ndoza li qo‘s hma fe’ lla r. 2. Fe’ l bo‘ lma ga n so‘z+ fe’ lning qo‘shilis hida n hos il bo‘lga n qo‘shma fe’ llar. Ilmiy a dabiyotlarda fe’ l+ fe’ l a ndozali qo‘s hma fe’ llarning u daraja da ko‘p e mas ligi qa yd etila di. Masa la n, sotib olmoq, borib
qis mla ri doim ajratib yoz iladi. 66 Kompoz its iya us ulida yasa lga n qo‘ shma ot, s ifa t va olmos hlar yasa lis hi va imlos i a nc ha mura kka b jara yon bo‘ lib, ta dqiqotc hida n chuqur iz la nis h, o‘quvc hida n o‘tkir zehn, mua llimda n esa ma horat va tajriba ta lab qilinadi. Bu is hni a ma lga oshiris h ilmiy ma nba la r, o‘zbek tilining iz ohli lug‘ati va imlo qoida larining te gis hli ba ndla riga a lohida e’tibor qara tis hni ta lab qiladi.
|