ATAMA 1 ayn. termin.
2 Umuman, nom. Pekin shamanni har bir xalk o’z tilidagi nom, atama bilan
yuritib kelgan. «Fan va turmush». Respublikamizning o’zidagina 400 dan ortiq turli-
tuman qovun atamalari mavjud ekan. «Fan va turmush».
ATAMASHUNOS Atamalar bilan shug’ullanuvchi mutaxassis.
ATAMASHUNOSLIK Atamalarga oid ilm; atamalarga oid masalalar bilan
shug’ullanuvchi soha. Shu munosabat bilan mamlakatda Atamashunoslik qo’mitasi
tuzildi. Gazetadan.
O’zbek tilining izohli lug’ati. 2006 yil. 4-tom.113-bet.
4-5-MASHG`ULOT
JAHON VA O`ZBEK OLIMLARINING TERMIN HAQIDAGI
QARASHLARI
1. Termin tushunchasi
2. Olimlarning ilmiy qarashlari
3. Terminning struktur tarkibi
Olamning ilmiy-me’yoriy manzarasini terminlarsiz tasavvur qilish qiyin:
Chunki terminlar ilmiy matn hosil qiluvchi tayanch birliklar vazifasini bajaradi.
Ma’lumki, funksional yondashuv asosiy e’tiborni lisoniy belgi aktualizasiyasi
(qo’llanishi) bilan bog’liq holatlarga qaratadi. Shuning uchun terminning mohiyatini
chuqur va har tomonlama o’rganish zaruriyati funksional yondashuv tamoyillaridan
ham foydalanishni taqozo etadi.
Terminga nisbatan funksional yondashuv G.O.Vinokur, V.V.Vinogradov,
A.A.Reformatskiy va V.G.Gak kabi olimlarning ishlarida o’rganilgan.
G.O.Vinokurning yozishicha, terminlar – «eto osobaya funksiya, v kotoroy
vыstupayet slovo v kachestve termina, - e t o f u n k s i ya n a z ы v n aya.
…terminы – eto ne osobыye slova, a tolko s l o v a v o s o b o y f u n k s i
i» [Vinokur]. V.V.Vinokurovning fikriga ko’ra, terminning umumqo’llanishdagi
so’zdan farqi unda definitiv funksiyaning mavjudligidir, chunki termin ortida
predmet, narsa, hodisaning emas, balki mantiqiy ta’rif turadi [Qarang: Vinogradov,
16-17].
Terminlarni
(tor
soha
birliklrini)
noterminlarga
(milliy
tilning
umumiste’moldagi leksemalariga) qarama-qarshi qo’yish [masalan, qarang:
Ye.N.Tolikina, 54-55] tamoyili o’zini oqlamadi, chunki u ikki lug’aviy qatlam
orasida doimo transpozisiya holatida kuzatiladi. N.P.Kuzkinning fikriga qaraganda,
ular orasida mazmunan ham, shaklan ham jiddiy farq yo’q. Bo’lishi mumkin bo’lgan
yagona va obyektiv farq uning g’ayrilisoniy voqyelik bilan bog’liqligidir:
33
umumqo’llanishdagi so’z turmushdagi tushunchani aks ettirsa, termin tor doiradagi
mutaxassislarga tushunarli bo’lgan tushunchani ifodalayda [Qarang: Kuz’kin, 255].
Bizningcha, muallifning bu fikriga qo’shilish qiyin, chunki keng doiradagi
mutaxassislarga tushunarli bo’lgan terminlar ham ko’p va ular umumiy
terminotizimning juda katta qismini tashkil qiladi.
Narsa-buyum ma’nosi va tushuncha ma’nosi orasidagi munosabatni
o’rganishda quyidagi uch holatni inobatga olgan holda ish ko’rish maqsadga
muvofiq: a) termin lug’aviy ma’noga ega, ammo bu ma’no faqat ifodalanayotgan
tushuncha bilan chegaralanmaydi (D.P.Gorskiy, K.A.Levkovskaya, A.S.Gerd);
termin lug’aviy ma’noga ega va bu ma’no tushunchadir (Ye.M.Galkina – Fedoruk,
P.S.Popov); v) termin lug’aviy ma’noga ega emas, balki tushunchaga to’g’ri keladi,
(Zvegensev, Reformatskiy, L.A.Kapanadze).
Terminga qo’yiladigan me’yoriy talablar dastlab terminologiya maktabi
asoschisi D.S.Lotte tomonidan ishlab chiqilgan. Bu talablar quyidagilardir: tizimlilik,
kontektga bog’liq emaslik, qisqalik, bir ma’nolilik, aniqlilik, oddiylik, tushunarlilik,
tatbiq etilganlik darajasi va b. Ular ayrim aniqlik va qo’shimchalar bilan ko’plab
olimlar, jumladan, I.N.Volkova, A.V.Krыjanovskaya, L.A.Simonenko va
boshqalarning ishlarida sanab o’tilgan.
Quyida shu talablarning ayrimlariga to’xtalib o’tamiz.
1. T i z i m l i l i k: har qanday termin muayyan terminologik tizimning bir
bo’lagi. Aynan shu xususiyat uni termin maqomiga ko’taradi. Terminotizim esa ikki
xil tizimlilikka ega – mantiqiy tizimlilik va limsoniy tizimlilik [Bu haqda qarang:
Leychik, 15-16].
2. B i r m a ‘ n o l i l i k: termin faqat bir ilmiy yoki texnik tushunchani
ifodalashi va bir tushuncha faqat bir terminga mos bo’lishi kerak. Termin
ma’nosining kontekstga qarab turlanib turishi, D.S.Lottega ko’ra, terminologiyaning
eng jiddiy kamchiliklaridan biridir.
3. Q i s q a l i k (lo’ndalik, ixchamlik): terminning qisqa varianti – bu
funksional nuqtai nazardan terminga teng shakl. Uni erkin va ixtiyoriy shakl
qo’llashning imkoni yo’q.
4. A n i q l i l i k: ilmiy tushuncha aniq chegaraga ega va bu chegara uning
ta’rifida o’z ifodasini topadi. Terminning aniqligi deganda uning ta’rifida berilgan
tushunchaga xos barcha belgilarning mavjudligi tushuniladi.
5. L i s o n i y a s o s: o’z yoki o’zga til asosida yasalgan terminlardan birini
tanlash lozim bo’lganda, albatta, o’z termindan foydalanish maqsadga muvofiq.
Chunki o’zlashma terminlarni ko’p va asossiz ravishda qo’llash muqarrar ravishda
terminologiyaning umumxalq tilidan ajralib va nomutaxassislarga tushunarsiz bo’lib
qolishiga olib keladi [Qarang: Volkova, 75].
Terminning struktur tarkibi, V.P.Danilenkoning ko’rsatishicha, uch lug’aviy
qatlamni o’z ichiga oladi: 1) noterminologik leksika; 2) umumilmiy leksika; 3)
terminologik leksika. Agar umumilmiy terminlar bir fan doirasi bilan
chegaralanmaydigan umumiy ma’nolarni ifodalasa, terminologik leksika (konkret
terminotizimning maxsus so’zlari) ilm-fan tilining eng ko’p ma’no tashuvchi
qismidir.
34
Z.I.Komarova leksemalarni stilistik nuqtai nazardan m ye ‘ yo r i y (so’zning
o’z ma’nosidagi terminlar) va g’ a y r i m ye ‘ yo r i y (professionalizm, terminoid
individual obrazli iboralar) guruhlarga ajratadi [Qarang: Komarova, 21].
Terminlar – ilm-fan, texnika, san’at, inson faoliyati boshqa sohalarining
mutaxassislar doirasida keng qo’llanadigan maxsus nomlardir. Ular, o’z navbatida,
proteterminlarga, ilk terminlarga va terminoidlarga bo’linadi [Bu haqda qarang:
Komarova, 21].
Ko’pincha, termin va nomenklatura tushunchalari o’zaro farqlanmasdan
qo’llanadi. Shuning uchun ushbu o’rinda yo’l-yo’lakay nomenklaturaga ham
munosabat bildirishga to’g’ri keladi. Nomenklatura (lot. nomenclatura’ ro’yxat’) –
ilm-fanning turdosh (tipik) obyektlari nomi. Agar termin umumiy tushunchani
ifodalasa, nomenklatura xususiy tushunchani ifodalaydi. Masalan, ta’lim
muassasalari turlari, o’quv-didaktik jihoz va shu kabilar nomlari nomenklaturalardir.
Yuqorida bayon qilinganlar quyidagi xulosalarga olib keladi:
1. Termin – u yoki bu so’z yoki so’z birikmasining ilm-fan tilida kasb etadigan
funksiyasidir. Shuning uchun terminni noterminga qarama-qarshi qo’yish yo’li bilan
ularni ta’riflashga harakat qilish besamar usul hisoblanadi.
2. So’z va so’z birikmasi narsa-hodisaning umumiy va xususiy nomi bo’lsa,
termin tushunchaning nomidir.
3. Termin, hyech bo’lmaganda, bir soha doirasida faqat bitta ma’noni
anglatishi, aniq, qisqa, tushunarli, tizimli va asoslangan bo’lishi kerak.
4. Termin yasashda ona tili imkoniyatlaridan foydalanish eng muqobil va
to’g’ri yo’l sanaladi. Aks holda, har qanday terminotizim umumadabiy til
me’yorlaridan uzoqlashadi va pirovard natijada nafaqat oddiy o’quvchiga,
shuningdek, mutaxassislarga ham tushunarsiz bo’lib qoladi, tilning tozaligi
tamoyiliga jiddiy putur yetkazadi.
5. Bizda umumiy terminologiyaga qaraganda, sohaviy terminologiya ko’proq
o’rganilgan. Shuning uchun terminologiyaga doir nazariy bilimlarimiz sayoz.
6. Terminologiya va nomenklatura, ularning umumiy va xususiy tomonlari
tahliliga bag’ishlangan tadqiqotlar yo’q hisobi.
6-MASHG`ULOT
Hujjatchilik tarixi
1.G`arb hujjatchilik tarixi
2. Sharq hujjatchilik tarixi
3. Qadimgi yozma manbalar
Bobilning miloddan avvalgi 1792–1750- yillardagi podshohi Xammurapining
adolatpesha qonunlar majmuyi, undan ham qadimroq podshoh Ur-Nammu
(milloddan avvalgi 2112–2094- yillar)ning qonunlari va boshqa manbalarning
mavjudligi «hujjatlar» deb ataladigan tartibot vositalarining nechog'li olis va
murakkab tarixga ega ekanligini ko'rsatadi. Albatta, kishilik jamiyatining taraqqiyoti,
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarning almashina borishi, aniqrog'i, kishilar o'rtasidagi
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning takomillasha borishi barobarida
hujjatlar ham takomil topib borgan. Bugungi kunda fanga tariximizning turli
davrlarida O'rxun-Enasoy, so'g'd, eski uyg'ur, arab va boshqa yozuvlarda bitilgan juda
ko'plab hujjatlar, umuman, yozma manbalar ma'lum.
35
Sharqda X–XIX asrlarda yorliq, farmon, noma, bitimlar, arznoma,
qarznomalar, vasiqa, tilxat yoki mazmunan shunga yaqin hujjatlar nisbatan keng
tarqalgan. Yorliqlar mazmunan xilma-xil bo'lgan: xabar, tavsif, farmoyish, bildirish,
tasdiqlash va h.k. Bu o'rinda To'xtamishxonning 1393- yilda polyak qiroli Yag'aylaga
yo'llagan yorlig'i, Temur Qutlug'ning 1397- yildagi yorhg'i, Zahiriddin Boburning
otasi Umarshayx Mirzoning marg'ilonlik Mir Sayid Ahmad ismli shaxsga 1469- yilda
bergan yorlig'i, Toshkent hokimi Yunusxo'janing 1779- yil 2- iyunda Peterburgga –
Rossiya podshosiga o'z elchilari orqali yuborgan yorlig'i va boshqalarni eslab o'tish
mumkin.
O'rta Osiyo hududidan topilgan qadimgi madaniy obidalar, turli moddiy
jismlarga bitilgan ma'lumot-nomalar ajdodlarimizning qadimdan o'ziga xos huj-
jatchilik an'analariga rioya qilganliklaridan dalolat beradi. O'rta asrlarda ish yuritish
huquqiy maqomga ega bo'ldi, davlat mahkamasida munshaot tizimi shakllandi va
qator hujjat turlari paydo bo'ldi.
O'zbek tilining rasmiy idoraviy til sifatida qo'llanishi qoraxoniylar
hukmronligi davrida boshlandi. XX asrdan so'ng o'zbek xonlari va amirlari
saroylarida yozilgan turli xil hujjatlar o'ziga xos mazmuni, muayyan tartibi vanutqiy
qolipi bilan ajralib turadi. Sho'ro hukmronligi davrida o'zbek va rus tillarida ish
yuritish huquqi qonunlashtirilgan bo'lsa-da amalda o'zbek tilining ijtimoiy mavqeyi
past edi. O'zbekiston mustaqillikka erishgach, o'zbek tilining davlat till sifatidagi
rasman ish yuritish maqomi mustahkam-landi.
MUSTAQIL O`QISH VA O`RGANISH UCHUN TARIXIY
HUJJATLARDAN NAMUNALAR
Sug`dcha nikoh guvohnomasi
Tarxun podsholigining o`ninchi yilidir. Masvug`ich oyining osmonruch kuni.
Laqabi Nidon bo`lgan Uttakin Navekat hukmdori Cher Vaxzanak o`g`lining
homiyligidagi bir ayolni o`ziga xotinlikka oldi. Xotinning nomi Dug`dg`uncha, laqabi
esa Chata – Viyusning qizi. Cherning o`zi himoyatidagi bu ayolni aqoidga muvofiq
shunday shartga binoan baxsh etdi. Uttakin bu Chatani sevikli xotin sifatida hurmat
va ehtirom bilan oziq-ovqati, kiyim-kechagi, bezak-taqinchoqlari bilan ta’minlagan
holda, e’zozlab, muhabbat bilan o`z uyida podshohoyim xotin sifatida saqlasin – toki
zodagon (nasabli) erkak zodagon (nasabli) ayolni xotin tutgani kabi. Shuningdek,
Chata ham Uttakinni sevikli er sifatida hurmat va ehtirom bilan asrasin, u kishining
baxt-saodati haqida qayg`ursin, uning buyrug`ini xotini o`ziga qonun deb hisoblab,
amal qilsin, toki zodagon ayol zodagon erkakni er turgani kabi.
Kelajakda agar Uttakin Chataning ruxsatisiz boshqa xotin olsa, yoki cho`ri va
yo boshqa shunga o`xshash ayolni olsa, bordi-yu bu hol Chataga noma’qul bo`lsa, u
holda er bo`lmish Uttakin Chataga 30 dirham dinoriy, yaxshi saqlangan toza kumush
pul beradi. Shundan keyin bunday xotinni (Chatani) na xotin sifatida, na cho`ri
sifatida saqlamasin, uni qo`yib yuborsin.
Agar kelajakda Uttakin Chatani xotin qilmayman degan qarorga kelsa, bu
holda uni qo`yib yuborsin. Lekin unga oziq-ovqat bersin, birga hayotlari vaqtida
olgan narsalari bilan hamda tovon puli bilan boshqa shartlarsiz uni jo`natib yuborsin.
Shunda u Chataga boshqa hech narsa tovondor bo`lib qolmaydi va to`lamaydi. Va
shundan keyin u o`ziga yoqqan ayolga uylana oladi. Agar Chata Uttakinga bundan
buyon xotin bo`lmaslik qaroriga kelsa, unda xotinlikdan chiqib ketsin. Bu holda u
36
Uttakinga kiyishga yaroqli kiyimlar qoldirsin. Uttakindan olgan bezak taqinchoqlarni
va boshqa narsalarni tashlab ketsin. Chata o`ziga tegishli va birgalikdagi hayoti
davomida orttirilgan mulkini olib ketsin. Va u boshqa hech narsaga tovondor
bo`lmasin, to`lamasin. Shundan keyin Chata o`zi xohlagan erkakni er qilishi mumkin.
Agar Uttakin ajrimdan so`ng jinoyat qilsa, buning uchun o`zi javobgar bo`lsin va o`zi
tovondor bo`lsin.
Agar Uttakin kimningdir qulligiga tushib qolsa, qarz bedaliga qul bo`lsa,
asirlikka tushsa, biror kimsaning homiyligi ostidagi mulkka aylansa, bu holda Chata
o`zidan bunyod bo`lgan avlodi bilan birga hech qanday majburiyatsiz ozod
qilinmog`i lozim.
Agar Chata jinoyat sodir qilsa, bunga uning o`zi javobgar bo`lsin, o`zi
tovondor bo`lsin. Agar u kimningdir quliga aylansa, qarz badaliga qul bo`lsa,
asirlikka tushsa, kimningdir himoyatiga topshirilgan mulk holatiga tushsa, bu holda
Uttakin o`zidan bunyod bo`lgan avlodi bilan birga hech qanday majburiyatsiz ozod
qilinmog`i lozim. Shunday qilib, biri boshqasining jinoyati uchun javob bermaydi va
tovon to`lamaydi.
Bu nikoh bitimi – qonunlar uyida, uning boshlig`i Vaxgo`kon Varxuman o`g`li
huzurida tuzildi. Bu yerda guvoh sifatida Skatch Shishich o`g`li, Chaxren Romich
o`g`li, Shav Maxak o`g`li bor edi. Romtish Vgashfarn o`g`li tomonidan yozildi.
Uttakin va Chatalarning nikoh bitimi. (Nikoh bitimi melodiy 710-yilning 25-martiga
to`g`ri keladi).
Is’hoqov M. Unutilgan podsholikdan xatlar. - Toshkent: Fan, 1992, 37-39-
betlar.
SALTANAT SAROYIDA O`TIRISH VA O`RIN OLISH TUZUGI
Amr etdimki, o`g`illarim, nabiralarim va qavm-qarindoshlarim o`z daraja va
martabalariga yarasha xuddi oy qo`rg`onlagandek, saltanat taxtini o`rab o`ltirsinlar.
Sayyidlar, qozilar, ulamo, fuzalo, shayxlar, ulug`lar va ashrof (sharaf va e’tibor
egalari) o`ng tomondan o`rin olsinlar. Amir ul-umaro, beklarbegi, amirlar, no`yonlar,
ulus, tumanlar va qo`shinlarning sardorlari va amirlari, mingboshilar, yuzboshilar, o`z
martabalariga yarasha, chap qo`l tomonda o`ltirsinlar.
Devonbegi va vazirlarning o`rnini taxt qarshisidan ko`rsatdim. Turli
mamlakatlar, el-uluslarning kalontarlari va kadxudolari esa, vazirlar orqasida saf
bo`lib o`tirishlarini buyurdim. Bahodir degan faxrli nomga ega mard yigitlar, qilich
chopib tanilgan o`g`lonlar, saltanat taxtining orqasidan, o`ng qo`l tomonda
o`ltirsinlar. Qorovulbegilar esa saltanat taxtining orqasidan, chap qo`l tomonda
o`tirishlarini buyurdim. Hirovul amiri mening ro`paramdan o`rin olsin. Ichki (kichik
lavozimdagi saroy xizmatchisi), xususiy yasovulim esa katta chodir eshigi oldida,
taxtim poyasining to`g`risida tik tursin. Dodxohlar (arz-dod bilan kelganlarning
arizasini qabul qilib olib, podshoga yetkazuvchi mansabdor) o`ng va chap tomonda
tik tursinlar.
Qolgan sipohiylar (soyiri sipoh – harbiy yurish paytida aholidan safarbar
qilingan lashkar boshliqlari), xizmatchi va hashamlar (podsho, xon, amirlarga yaqin
kishi; xizmatkor) har qaysilari o`z martabalariga yarasha saf tortib, o`z joylarini bilib
tik tursinlar.
37
O`rin olish qoidalarining bajarilishini nazorat qiluvchi to`rt amirga, majlisga
hozir bo`lganlarni o`z tartibi bilan taxtimning o`ng va so`l, oldi va orqasiga
joylashtirishlarini buyurdim.
Yana hukm qildimki, qachon majlis qoidaga muvofiq tartibga keltirilgach,
ming tovoq osh, ming dona non keltirib, umum yig`ilganlarga shohona ziyofat
berilsin. Ming tovoq oshni mumtoz va xos kishilar bazmiga olib kelib, shundan besh
yuz tovog`ini ulus amirlariga, sarkardalarga, oqsoqollarga, har qaysisining nomiga
atab, tarqatsinlar.
Temur tuzuklari. – Toshkent: G`afur G`ulom nomidagi nashriyot-matbaa
birlashmasi, 1991, 90-91-betlar.
SHOGIRDLIKKA BERISH TO`G`RISIDA SHARTNOMA
Hijriy 998-yil safar oyining o`n yettinchisi (1589-yil 27-dekabr)da Badr
Muhammad ibn ustod Muhammad Ali shariatda to`g`ri iqror qildi: shar’an o`z
ixtiyorimda bo`lgan Sulton Ali nomli sag`ir ukamni ustod Nazar Muhammad
olachabof ibn ustod Do`st Aliga 3 yil muddat bilan muomalada bo`lgan 4 ming dinor
fulus pul badaliga shogirdlikka berdim. Shu muddat ichida ustod har qanday qonuniy
ish buyursa, toqati boricha va qudrati yetguncha bajo keltiradi va yana mazkur ustod
Yuqorida zikr etilgan 4 ming dinor fulusdan 2 mingi badaliga olachaboflik va unga
tegishli hunarni, shu san’at ustalari yoqtiradigan darajada o`rgatsin va yana ustodga
qolgan pul badaliga mazkur sag`irning nafaqasini ta’min etib, ovqatiga va ust-boshiga
sarf qilsin deb ijozat beraman.
Vasiqa ishonchli kishilar huzurida tuzildi.
Guvohlar: mullo Muhammad Sharif, mullo Abdurahim muxtasib. Qozi muhri.
Vasiqalar to`plami. – Toshkent: Fan, 1982, 84-bet.
TIL, JAMIYAT, YOZUV VA HUJJATLAR
Jamiyatni tilsiz va tilni insoniyat jamiyatidan ajralgan holda tasavvur etib
bol`maydi. Til va tafakkurning paydo bo`lishi hamda ularning taraqqiyoti insoniyat
jamiyati bilan chambarchas bog`liqdir. Chunki til insonlar orasida o`zaro aloqa
vositasi, fikr almashishning eng muhim quroli sifatida paydo bo`lgan va necha ming
yillardan buyon shu vazifani benuqson bajarib kelmoqda. Til va tafakkur insonni
boshqa jonzotlardan ajratib, aqlli mavjudot sifatida jamiyatga birlashtirdi. Jamiyat
taraqqiy eta borgani sari til ham, tafakkur ham va hatto insonning o`zi ham tinimsiz
taraqqiy eta boradi. Jamiyat taraqqiyoti tufayli tilning lug`at tarkibi boyiydi,
grammatik qurilishi takomillasha boradi, ifoda usullari sayqal topib, rivojlanadi (3, 8-
10-b.). Til taraqqiyotidagi o`zgarishlarni, jumladan o`zbek tilining qay darajada
rivojlana borganligini M.Koshg`ariyning “Devonu lug`otit turk” asarida keltirilgan
she’riy parchalar, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg`u bilig” dostoni, A.Navoiyning
sernavo va sehrli g`azallari tili bilan XX asrda ijod qilgan va biz bilan zamondosh
shoirlar-u adiblarning bugun yaratayotgan asarlari tilini qiyoslash orqali yaqqol
tasavvur qilish mumkin.
Til umumjamiyat, ijtimoiy hodisa sifatida ma’lum bir millat vakillariga birdek
xizmat qiladi. U shu til egalari uchun umumiy. Nutq esa xususiydir. Til shohga ham,
gadoga ham, boyga ham, xizmatkorga ham, o`g`riga ham birdek, ammo ularning
nutqlari turli-tumandir. Chunki ma’lum tilda gaplashadigan qancha odam bo`lsa,
shuncha rang-barang nutq mavjuddir. Har bir shaxs barcha uchun umumiy bo`lgan
milliy tildan o`z imkoni darajasida foydalanadi, fikrlaydi, nutq irod qiladi. Nutqda
38
so`zlovchining nutq a’zolari yaratgan ovoz, tovushlarning mayin-yo`g`onligi, tez-
sekinligi, tiniq-shovqinliligi, bilimi, saviyasi, shevasi, o`zbek tili lug`at boyligidan
qay darajada foydalana olishi, muomala madaniyati va boshqa shu kabi fazilatlari
bilan bir qatorda nutqida mavjud bo`lgan kamchilik va nuqsonlari ham namoyon
bo`ladi. Til esa bunday kamchilik va nuqsonlardan xolidir. Qisqasi, til va uning
iste’mol jarayonidagi moddiy qobig`i bo`lgan nutq shaxsni jamiyat bilan bog`lab
turadi, insonlarning bir-biri bilan muloqotining asosi bo`ladi. Qisqasi, til aloqa
materiali bo`lsa, nutq aloqa shaklidir. Tilni asrlar davomida xalq yaratadi, nutqni esa
shu til materiallari asosida har bir shaxs vujudga keltiradi. Tilning hayoti uzoq asrlar
davom etadi, og`zaki nutqning umri esa juda qisqa. Tilning hajmi cheklanmagan.
Nutqning hajmi cheklangan. Nutq monolog, dialog, matn, kitob shakllarida bo`lishi
mumkin. Shuning uchun ham til va nutq hodisalarini farqlagan holda muhokama
yuritish muhim ahamiyatga egadir. Chunki tilda xatolar uchramaydi. Nutqimiz esa
xatolardan xoli emas. Nutqimizda xatolarga yo`l qo`ymaslik uchun esa til qonun-
qoidalarini chuqur egallagan bo`lishimiz lozim.
Til ham, tafakkur ham, nutq ham yozuv ixtiro qilinmaganda makon va
zamonda cheklanganliklaricha qolib ketishlari mumkin edi. Insoniyat yozuvni kashf
etib, o`zi yashayotgan kichik, tor bir hududdan butun dunyoga chiqa oldi, o`zi
yashayotgan davrdan necha ming yillar keyin keladigan avlodlarga hayoti, orzu-
umidlari, armonlari, qarashlari haqida xabar berish imkonini yaratdi. Yozuv og`zaki
adabiyotning an’analarini xususiy tarzda davom ettiruvchi yozma adabiyotning
vujudga kelishi uchun ham asos bo`ldi. Yozuv tufayli tarix yaratildi. Yozuv tabiat va
jamiyat, ilohiyot va falakiyot, tabobat haqidagi asriy bilimlarni to`plash imkonini
berdi. U tufayli insoniyat tarixida yangicha davr boshlandi. Biz yozuv tufayligina yer
yuzida eng qadimgi davrlardan boshlab hozirgacha o`tgan ellar, tillar, davlatlar,
jamiyat bosqichlarining vujudga kelishi, tarqqiyoti, inqirozidan xabardor bo`lamiz.
Bizgacha yetib kelgan yozma manbalar, arxeologik topilmalar yordamida miloddan
avval o`tgan shavqatli turk hoqoni Alp Er To`nga, afsonaviy xalq qahramonlari
To`maris, Shiroq, Spitamen, Muqannalarning vatan ozodligi, ravnaqi, gullab-
yashnashi yo`lidagi kurashlaridan, bu yurt boyliklariga ko`z olaytirib, bosqinchilik
niyatida Markaziy va O`rta Osiyo davlatlariga yurish qilgan dushmanlar bilan
bo`lgan qirg`in-barot urushlardan voqif bo`lamiz. Yetib kelgan tarixiy, ilmiy, badiiy
asarlar, hujjatlar tufayli xalqimizning boy tarixi, o`ziga xos an’analari, urf-odatlari,
qadriyatlarini bilib olamiz, qomusiy bilimlar egasi bo`lgan bobokalonlarimiz qoldirib
ketgan nodir ma’naviy-ma’rifiy merosdan bahramand bo`lamiz (1, 56-60-b., 6, 14-
24-b.).
Nutq tilning hayotiyligini, davomiyligini ta’minlovchidir. Shunga ko`ra nutqni
hayotiy ehtiyojlarni qondirishiga qarab ikki guruhga bo`ladilar: 1. Og`zaki nutq. 2.
Yozma nutq. Og`zaki nutq tilning og`zaki so`zlashuvga xoslangan uslubini tashkil
etadi. Bu uslubning yozma nutqqa asoslanuvchi xoslangan uslublardan qisqa,
lo`ndaligi, ta’sirchanligi, tezkorligi, ohangdorligi, fonetik jarayonlarga boyligi va
boshqa xususiyatlari bilan ajralib turadi. Til odobi, nutq madaniyati shaxsni el
oldidagi obro`-e’tiborini oshiradi, tilga, nutqqa e’tiborsizlik esa kishini
obro`sizlanishga olib keladi. Bu haqda xalqimizning ko`plab maqollari, shoir-u
yozuvchilarimizning hikmatli so`zlari mavjud (5, 20-25-b.).
39
Yozma nutq esa bir necha xoslangan uslublar uchun asos bo`ladi. Tilshunos
olimlarimiz ularni quyidagi guruhlarga bo`ladilar: 1. Ommabop uslub (gazeta va
jurnallar, radio va televideniye tili bo`lib barcha uchun mo`ljallangan). 2. Rasmiy
uslub (rasmiy-ma’muriy, hujjatlar, ish qog`ozlari tili). 3. Badiiy uslub (nasriy va
nazmiy adabiy-badiiy asarlar tili). 4. Ilmiy uslub (ilm-fan, texnika, sport va boshqa
sohalarga oid ilmiy ishlar tili). Bu uslublar o`zbek adabiy tilining tarixiy shakllangan
ko`rinishlari bo`lib, ularning har biri til taraqqiyotining ma’lum davrlarida paydo
bo`lgan va o`zbek tilining taraqqiy etishi bilan rivojlanib borgan. Har bir xoslangan
uslub nutq jarayonida bajaradigan vazifasi hamda shu uslub turi uchun xos bo`lgan
leksik vositalardan foydalanish doirasiga ko`ra ma’lum o`ziga xos jihatlarga ega
bo`ladi. Chunonchi, ilmiy uslub og`zaki so`zlashuv yoki badiiy uslublardan ma’lum
bir fan yoki uning biror sohasiga oid atamalarning ko`plab qo`llanishi, turli jadvallar,
chizmalar, shartli belgilardan foydalanilishi, faktik ma’lumotlarning ko`proq
qo`llanilishi, nutqning monologik xarakterga ega bo`lishi, asosan betaraf so`zlar
ishlatilib, obrazli, his-hayajon ifodalovchi, bo`yoqdor, shevaga xos va boshqa shu
kabi so`zlarning qo`llanmasligi bilan farq qiladi (4, 7-18-b.).
Rasmiy uslub – ish qog`ozlari, hujjatlar, qonun, qaror, farmon, ustav, nizom,
bitim, shrtnoma kabilarning mazmun-mohiyatida ham boshqa uslublardan
farqlanadigan bir qancha jihatlar mavjuddir. Maqsadimiz rasmiy uslubning o`ziga xos
tomonlarini hamda turlarini o`rganishga qaratilganligini e’tiborga olib, ishda boshqa
uslublarga batafsil to`xtalib o`tirmadik.
O`zbek tilining rasmiy uslubi tarixi qadimgi davrlarga borib taqaladi. Hozirgi
O`zbekiston Respublikasi va unga tutash hududlarda vujudga kelgan qadimgi
davlatlar, hoqonliklar, xonliklar, amirliklar, hokimliklar, bekliklarda yuritilgan
ko`plab hujjatlar fikrimizning yaqqol dalilidir. Bunday hujjatlar sirasiga farmonlar,
yorliqlar, vaqfnomalar, arznomalar, qarznomalar, vasiqalarni kiritishimiz mumkin.
Bu uslub davlatning ichki tartib-qoidalari, shu mamlakat fuqarolarining huquqiy
munosabatlari, shuningdek davlatlararo siyosiy, iqtisodiy, madaniy munosabatlarni
yo`lga qo`yish uchun xizmat qilganligi bilan ham og`zaki so`zlashuv, ilmiy yoki
badiiy
uslublardan
farq
qilgan.
Bugunga
kelib
bu
uslubda
mustaqil
mamlakatimizning qonunlari, farmonlari, qarorlari, boshqaruv va nazorat
organlarining buyruqlari, boshqa davlatlar bilan tuzilayotgan shartnomalar, bitimlar,
bayonotlar, rasmiy axborotlar; korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va ular o`rtasida
yuritilayotgan o`nlab turdagi hujjatlar yozilmoqda. Barcha turdagi korxonalarda
yuritib kelinayotgan hujjatlar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: ariza,
bildirishnoma, buyruq, farmoyish, dalolatnoma, ishonchnoma, yo`riqnoma, ustav,
nizom, majlis bayoni, ma’lumotnoma, mehnat daftarchasi, tavsifnoma, tavsiyanoma,
tarjimayi hol, tilxat, shartnoma, hisobot, e’lon, kafolat xati, da’vo xati, telegramma,
telefonogramma, modemogramma, guvohnoma va boshqalar. Bulardan tashqari
ayrim korxona, tashkilot, muassasalarning o`zlarigagina tegishli hujjatlar ham borki,
ular shu sohaga doir mutaxassislar tayyorlash jarayonida, malaka oshirish kurslarida
o`rgatib boriladi. Chunonchi, tibbiyot, militsiya, prokuratura, sud, bojxona,
kutubxona, buxgalteriya, bank xizmati va boshqa shu kabi sohalarga doir ayrim
hujjatlar shu soha mutaxassislari tomonidan yoziladi yoki to`ldiriladi.
Rasmiy uslub leksikasi boshqa uslublardan ma’lum chegaralanishga egaligi
bilan ham farq qiladi. Unda uslubiy bo`yoqdor, so`zlashuv uslubiga xos, shevaga oid,
40
badiiy uslubga xos so`zlar, iboralar, jargon va argolardan foydalanilmaydi (2, 15-b.).
Bu uslub qat’iy ravishda yozma nutqning betaraf leksikasiga tayanib ish ko`radi.
Shuning uchun ham bu uslubga xos hujjatlar asosini siyosiy va xalqaro munosabatlar,
mamlakat siyosiy va ma’muriy tuzilmalari hamda ularning faoliyati, huquq, qonun,
iqtisod, ma’naviy-ma’rifiy sohaga hamda rasmiy-ma’muriy, idoraviy yo`nalishga oid
hujjatlar, ish qog`ozlari leksikasi tashkil etadi.
Bo`lg`usi oliy ma’lumotli mutaxassis, ish yurituvchi, hujjatlar bilan bevosita
ishlaydigan xodim oldida, Yuqorida ta’kidlanganidek, hujjat turlarini puxta o`rgnish,
ularni mantiqiy to`g`ri va aniq ma’lumotlar asosida shu sohaga doir leksik
vositalardan unumli foydalangan holda tayyorlash, to`ldirish vazifasi turadi.
Shuningdek, mamlakatimizda lotin yozuviga asoslangan yangi o`zbek alifbosining
joriy etilishi va shu munosabat bilan yangi imlo qoidalarining ishlab chiqilganligi,
amalda 1956-yildan buyon qo`llanib kelingan ayrim imlo qoidalarining eskirganligi
yoki yangisi bilan almashtirilganligi, yangi imlo qoidalarining kiritilganligi, imkon
qadar o`zbek tilining grammatik qonun-qoidalaridan samarali foydalangan holda
uslubiy, imloviy va ishoraviy xatolarsiz hujjatlar tayyorlashni taqozo etadi. Kirill va
lotin yozuvlariga asoslangan alifbolarda so`zlarning yozilishidagi ayrim farqlarni
inobatga oladigan bo`lsak, bu hol barchamizdan hujjat tayyorlash ishiga alohida
e’tibor bilan qarashimizni talab etadi: объект – obyekt, режиссёр – rejissor,
концерн – konsern, акция – aksiya va hokazo kabi. Buni yangi imlo qoidalarini
puxta o`rganish orqali chuqur o`zlashtirib olish mumkin.
Ma’lumki, kirill yozuvi asosidagi alifbomizda 33 harf va 2 ta belgi mavjud edi.
Ular quyidagilar: Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ее, Ёё, Жж, Зз, Ии, Кк, Лл, Мм, Нн, Оо,
Dostları ilə paylaş: |