Filologiyasi fakulteti adilova fanuza shodiyor qizi bitiruv malakaviy ishi

Muammoning o‘rganilganlik darajasi
. Maqolga adabiy til nuqtayi
nazardan qiziqish, asar badiiyligini oshirish va badiiy til ravonligini ta’minlash
uchun undan foydalanish hamma zamon so‘z san’atkorlarining diqqat
markazida bo‘lgan. Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Rabg‘uziy, Lutfiy, 
Alisher Navoiy, Bobur, Abdulg‘ozi Bahodirxon, Munis, Ogahiy, Nodira, 
Muqimiy, Furqat, Avaz, Hamza, Sadriddin Ayniy, Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla 
Qodiriy, Oybek, G‘.G‘ulom va boshqa ko‘plab ijodkorlarning asarlari
sinchiklab o‘rganilsa, ularning tarkibida qanchadan – qancha maqollar borligini
ko‘ramiz. 
Folklorshunos va etnograf Mahmud Koshg‘ariyning “Devoni lug‘atit turk” 
asarida turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan 275 ga yaqin maqol va matallar
keltirilgan. Bu o‘rinda adabiyotimiz tarixida maqollar asosida yaratilgan asarlar 
ham mavjudligini alohida ta’kidlab o‘tish zarur. Masalan, Muhammad Sharif
Gulxaniyning “Zarbulmasal” asari tarkibida 300dan ortiq maqol bor, yoki 
Sulaymonqul Rojiy o‘zining “Zarbulmasal’’ asarida 400 dan ortiq maqolni
she’riy vaznga solganligi ham e’tiborga loyiq hodisadir. O‘zbek xalq 

---

5 
maqollariga muayyan bir tartib berib, majmua va xrestomatiyalarga kiritish, 
ulardan maxsus to‘plamlar tuzish ishlari esa XIX asrning ikkinchi yarmidan
boshlandi. Masalan, H.Vamberining 1867-yilda Leypsigda nashr etilgan 
“Chig‘atoy tili darsligi’’ xrestomatiya – lug‘atiga o‘zbek folklori va
adabiyotining ayrim namunalari qatori 112 ta maqol kiritilgan bo‘lib, ularning
nemis tilidagi tarjimasi ham berilgan. Shundan keyin birin-ketin B.Rahmonov 
(1924), Sh.Jo‘rayev (1926), H.Zarifov (1939, 1947), B.Karimov (1939),
Sh.Rizayev, O‘.Azimov, O‘.Xolmatov (1941), M.Afzalov, S.Ibrohimov, 
S.Xudoyberganov (1958, 1960), 1965,1978), R.Jumaniyozov (1964, 1967, 
1970), E.Siddiqov (1976, 1986), B.Sarimsoqov, I.Haqqulov, A.Musoqulov, 
R.Zarifov (1978), B.Sarimsoqov, A.Musoqulov, M.Madrahimova (1981, 1984), 
Sh.Shomaqsudov, SH.Shorahmedov (1987, 1990, 2001), T.Mirzayev, 
B.Sarimsoqov, A.Musoqulov (1989), kabi folklorshunoslar, fan va madaniyat 
xodimlari tomonidan turli xarakterdagi va turli hajmdagi maqollar to‘plamlari 
nashr etildi. Bu to‘plamdagi faktik materiallar, asosan, bir-birini takrorlaydi. 
Shunga qaramay, ular materialning hajmi, tanlanishi, mavzularga ajratilishi 
jihatidan bir-biridan farq qiladi. Masalan, M.Afzalov boshchiligidagi
tayyorlangan to‘plamning keyingi nashriga 2500 dan ortiq maqol 34 mavzuga 
bo‘lib berilgan bo‘lsa, R.Jumaniyozov to‘plamining so‘nggi nashrida 1047 maqol 
22 mavzu ostida jamlangan. Yoki B.Rahmonov to‘plamiga 564, Sh. Jo‘rayev 
to‘plamiga 711 maqol kiritilgan. P.U.Bakirov tomonidan “O‘zbek, rus, qozoq
tilidagi maqollarning semantik struktur tahlili” amalga oshirilgan. 
Sh.Shomaqsudov tahriri ostida o‘zbek maqollari haqida “Hikmatnoma” nomli
kitob chiqarilgan va shuningdek, “O‘zbek xalq maqollari” nomli 2 asar kitoblari
nashr etilgan. 2009, 2012, 2013 yillarda T. Mirzayev tomonidan “O‘zbek xalq
maqollari” to‘planib, “Sharq” nashriyotida chop etildi. Bu to‘plamlarda maqollar 
mavzularga ajratilgan holda berilgan. oid maqollar 2009-yil nashrida 20 ta, 
2012-yil nashrida esa 60 ta keltirilganligini ko‘rishimiz mumkin, ammo o‘zbek
tilida yaxshilikni ifodalovchi maqollarning milliy – madaniy xususiyatlari
lingvokulturologik yondashuv asosida maxsus tadqiq etilmagan.

---

6