Filologiyasi fakulteti adilova fanuza shodiyor qizi bitiruv malakaviy ishi

 

 
 
 
 
 

 
 

 
 

---

20 
II BOB 
O‘ZBEK TILIDA “YAXSHILIK” TUSHUNCHASINING XALQ 
MAQOLLARIDA IFODALANISH XUSUSIYATLARI 
 
2.1. “Yaxshilik” tushunchasining bevosita ifodalanishi. 
Maqollarning yaratuvchisi milliy madaniyati shakllangan, madaniyatga
ega bo‘lgan xalq hisoblanadi. Maqollar kishilarning hayot tajribasidan kelib
chiqib aytgan gapi bo‘lsada, u yillar davomida shakllanib, ma’lum bir
o‘zgarmas qolipga solingan madaniyatning bir ko‘rinishi hisoblanadi.
Maqollarning mazmuniy tomoni haqiqatan ham cheksiz. Maqollar inson 
faoliyatining barcha sohalarini qamrab oladi, jamiyatning turmushi, madaniyati, 
hayoti va tarixini o‘zida aks ettiradi. Maqollar xalq donishmandligini ifodalar ekan 
o‘ziga xos, insondagi eng axloqiy sifatlar ma’qullanadigan, ma’naviyat tasdiqlanib, 
har qanday nuqson, illat qoralanadigan o‘ziga xos axloq kodeksi sifatida namoyon 
bo‘ladi.
Ko‘pchilik maqollar insonni to‘g‘ri harakatlanishga undaydi: ular insonga 
nima qilish kerak-u, nima qilmaslik kerakligini ko‘rsatib turadi, salbiy xatti-
harakatlardan asraydi.
Bitiruv malakaviy ishimizning ushbu bobi yaxshilik tushunchasining 
xalq maqollarida ifodalanishiga bag‘ishlanganligi bois, o‘zbek xalq maqollari 
tarkibida hajm jihatidan ko‘p va kundalik hayotda faol ishlatiluvchi maqollarning 
semantikasiga to‘xtalib o’tamiz. 
Yaxshidan ot qoladi,
Yomondan — dod.
Inson hayotda o‘zining ezgu ishlari bilan nom qoldiradi. Qancha vaqtlar o‘tsa ham, 
uning yodi kishilar xotirasida muhrlanib qoladi, tillarda yaxshi fikrlar bilan eslanadi. 
Falonchi odamni hojatini chiqaradigan odam edi, deya eslanadi. Yomon odam esa, 
o‘zidan dod qoldiradi. 
Yaxshilik nur keltirar,
Yomonlik — zulmat.

---

21 
Nur yorug‘da ham yaltiraydi degan mashoyixlarimiz. Yaxshilik qorong‘u 
zulmatdagi nurdir. Yaxshilik ko‘ngilni nurafshon etadi, yomonlik esa, qalbni 
qorong‘u zulmat qariga tortadi. 
Yaxshini ko‘rib fikr qil,
Yomonni ko‘rib shukur qil.
Ushbu maqol xalq orasida “Birni ko‘rib fikr qil, birni ko‘rib shukur” ko‘rinishida 
ham mavjuddir. Hayotda shunday insonlar borki, ularning hayot yo‘li boshqalar 
uchun ibrat maktabi bo‘ladi, ulardek bo‘lishga boshqalar ham harakat qiladi. Yaxshi 
inson o‘zi bilan yaxshi nom qoldiradi. Ba`zida yomon xislatli kishilarni ko‘rib, 
ulardek bo‘lmaganligimizga shukur qilamiz. Jamiyatimizga xavf soladigan, nifoq 
tushuradigan kishilardan uzoqroq bo‘lishga harakat qilamiz. 
Yaxshi bir tavba qiladi,
Yomon — yuz. 
Ezgulikni diliga tuggan odam yomonlik qilishdan qochadi. Xato qilib qo‘yganida 
ham, tavba qilib, buni boshqa takrorlamaslikka harakat qiladi. Yomon odam esa har 
qilgan yomonligida tavba qilsa-da, bu ishdan tiyilmaydi.
Yaxshini so‘ksang, suyagidan o‘tar,
Yomonni ursang, terisidan o‘tar. 
Yaxshi odam yomon gap eshitsa, yuzi shuvut bo‘ladi. Eshitgan gapi uning suyak-
suyagigacha botadi. Yomon odam esa yomon gap yo‘lda qolib, ursang ham ta’sir 
qilmaydi.
Yaxshi oshini yer,
Yomon — boshini.
Yaxshilik va ezgulik insonni kamolotga yetaklaydi. Inson qilgan yaxshiliklari 
evaziga rahmat eshitadi, uning mevasidan bahramand bo‘ladi. Yomonlikni 
ko‘ngliga keltirgan, uni amalga oshirgan inson esa oxir-oqibatda boshini ushlab 
qoladi.
Yaxshi suydirar, yomon so‘ndirar.

---

22 
Yaxshi odam o‘zining ezguligi bilan insonlarning qalbini yoritadi, ularni suydiradi. 
Yomon odam esa o‘zining harakatlari, gap-so‘zlari bilan boshqalarning ko‘nglini 
og‘ritadi.
Yaxshi turmas, yomon o‘lmas.
 
Xalqimizda “Yomonga o‘lim yo‘q” degan gap bor. Yaxshi inson vafot 
etib ketganidan keyin ham insonlar qalbida barhayot yashaydi. Odam deb 
yashagan odam doimo tirik bo‘ladi. Yomonlik qilishni odat qilgan odam esa, tirik 
bo‘lsa-da, insonlar naznida go‘yoki o‘lik singari bo‘ladi.
Yaxshining bolasi to‘rga tortar,
Yomonning bolasi — eshikka. 
 
Yaxshi odam farzandini ham yaxshi tarbiya qiladi. Tarbiyasi orqasidan yaxshi gap 
eshitadi, martabasi ham ulug‘ bo‘ladi. Farzandi orqasidan har doim uyning to‘ri 
uniki bo‘ladi. Yomon odamning bolasi esa noqobilligi bilan ota-onasini uyatga 
qo‘yadi. 
Yaxshining nasihatiga kirmagan,
Yomonning yo‘liga yurar. 
Ushbu maqolda yaxshilikning to‘g‘ri yo‘lga boshlashi, yaxshi odamning 
nasihatiga kirmagan odam yomonlikning qurboni bo‘lishi o‘z aksini topgan. 
Yaxshi chechakka bolari qo‘nar.
Mevali daraxtga hamma tosh otadi. Uning mevasidan bahramand bo‘lishadi. 
Yuqorida keltirilgan maqolda chechak, bolari timsollari orqali inson shaxsiyati o‘z 
ifodasini topgan. Yaxshi fazilatli inson xuddi chechak timsolidek, undan 
“shira”sidan bahramand bo‘lish uchun bolari singari insonlar talpinadilar. Yaxshi 
inson mevali daraxt kabi deb aytib o‘tdik, bu kabi insonlar o‘zlarining yaxshi fazilati, 
go‘zal xulqi bilan insonlar hojatini chiqaradi. 
Yaxshi yurgan yerida,
Tinchlik solar eliga.
Yomon yurgan yerida,
O‘t qo‘yadi eliga.

---

23 
Har bir inson o‘zining o‘z ichki olamidan kelib chiqib dunyoni tasavvur etadi. O‘sha 
tasavvur mahsuli bilan atrofdagilarga yaxshi yoki yomon munosabatda bo‘ladi. 
Yuqorida keltirilgan maqolda ham yaxshi ko‘ngilli inson yurgan yo‘lida boshqalarga 
tinchlik, osoyishtalik ulashib yuradi. Yomon odam boshqalarga zarar keltiradi.
Yaxshi bilib so‘zlar,
Yomon tilib so‘zlar
.
“Yaxshi so‘z – jon ozig‘i”, - deydi dono xalqimiz. Yaxshi, farosatli inson har bir 
aytayotgan so‘zini bilib aytadi. Aytgan gaplarining boshqalarga ta’sirini o‘ylaydi. 
Yomon odam esa aksincha, so‘zlaganda boshqalarning ko‘ngliga tegishini 
o‘ylamaydi. Aytgan gaplari bilan boshqalarning dilini og‘ritadi.
Yaxshi bo‘lsang, yasharsan,
Nasibangni osharsan.
Yaxshi inson va uning yaxshi xislatlari xususida yuqorida ko‘plab maqollarni 
keltirib o‘tdik. Ushbu maqol ham insonning yaxshi bo‘lishi haqida qimmatli fikr 
yuritilgan. Yaxshi insonning nasibasi ham oshib boradi. 
Yaxshi bo‘lsang, o‘zarsan, 
Yomon bo‘lsang, to‘zarsan.
Yaxshi odam har doim boshqalar nazarida yaxshi xotiralar bilan qoladi. Har ishda 
ilg‘or bo‘ladi. Yomon odam esa yomonligi bilan pand yeydi. 
Yaxshiga yetishtir, 
Yomondan ketishtir. 
Insonlar har doim yaxshilikka intilib yashaydilar. Yaxshilarning atrofida 
yig‘iladilar. Yaxshilarga yetishni, yomonlardan uzoqlashishni xohlaydilar. 
 Yaxshilik ko‘zga ko‘rinmas, 
Yomonlik ko‘mib qo‘yilmas. 
 
O‘zbek xalq maqollarida mazmunni ochib berishda bir qancha vositalar 
muhim rol o‘ynaydi. Maqolda metaforalik, obrazlilik, ta`sirchanlik, hissiy 
bo‘yoqdorlik, qisqalik, majoziylik ahamiyatga egadir. Maqollarning ma’no-
mazmuni ularni tashkil etuvchi komponentlar (so‘zlar) ma’nosidan bevosita “kelib 
chiqmaydi, u ma’no bo‘lak obraz orqali bog‘liq bo‘ladi”. 

---

24 
Xalq so‘zlari (maqollar) ko‘chma ma’noda olingan, yoki so‘zlarning o‘z 
ma’nosi bilan ko‘chma ma’nosi birikuvidan tashkil topadi. Har ikkala holatda ham 
ko‘chma ma’no xalq maqollarida noodatiy, o‘ziga xos bo‘ladi. Ulardagi ma’no 
kundalik nutqdagi ma’nodan farqli, faqat maqollargagina xos bo‘ladi 
17
. 
Yaxshi — bog‘-u bo'ston,
Yomon — qora qozon.
Metoforiklikning xususiyati maqolni