Filologiyasi fakulteti adilova fanuza shodiyor qizi bitiruv malakaviy ishi



Yüklə 0,56 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/21
tarix12.08.2023
ölçüsü0,56 Mb.
#139241
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   21
adilova bmi

Tuzilishiga ko

ra.
Bunday tasnifda maqollar tarkibidagi mantiqiy
markazlar miqdoriga qarab bir nechta guruhlarga ajratiladi. Yani: 
1. 1 komponentli
2. 2 komponentli
3. 4 komponentli va undan ortiq holatda ham uchrashi mumkin. 
Maqollar tilshunoslik nuqtayi nazardan o‘rganilar ekan, 
lingvokulturologiyada antroposentrik tadqiq muhim ekanligini ta’kidlash
lozim. Tilshunoslikda bir butunlik doirasida milliy madaniyatning o‘ziga xos
jihatlarini yoritib berishda antoposentrik tadqiqning o‘rni beqiyos, ya’ni ushbu
tadqiq orqali madaniyat-til hamda til-madaniyat munosabati mushtarakligi
o‘rganiladi.
Til dunyo manzarasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ikki jarayonda 
ishtirok etadi. Birinchidan, uning negizida insondagi dunyo manzarasining eng 
chuqur qatlamlari shakllanuvchi dunyo manzarasining tilga oid ko‘rinishi
shakllanadi. Ikkinchidan, tilning o‘zi insonning maxsus leksika yordamida tilga 


16 
insonning, u mansub bo‘lgan madaniyatning unsurlarini olib kirgan holda dunyo 
manzaralarini ifodalaydi.
Tilshunoslikda bir butunlik doirasida milliy madaniyatning o‘ziga xos
jihatlarini yoritib berishda antoposentrik tadqiqning o‘rni beqiyos, ya’ni ushbu
tadqiq orqali madaniyat-til hamda til-madaniyat munosabati mushtarakligi
o‘rganiladi.
Til dunyo manzarasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ikki jarayonda 
ishtirok etadi. Birinchidan, uning negizida insondagi dunyo manzarasining eng 
chuqur qatlamlari shakllanuvchi dunyo manzarasining tilga oid ko‘rinishi
shakllanadi. Ikkinchidan, tilning o‘zi insonning maxsus leksika yordamida tilga 
insonning, u mansub bo‘lgan madaniyatning unsurlarini olib kirgan holda dunyo 
manzaralarini ifodalaydi.
Lingvistik paradigmaga shunday ta’rif berish mumkin: “Lingvistik 
paradigma tilshunoslik fani amaliyotida hamma tomonidan e’tirof etilgan 
qoidalar, qarashlar namunasi bo‘lib u tadqiqotlar olib borish jarayonida olimlar 
tayanuvchi modeldir”. 
Ma’lumki, lingvistikada paradigmalar bir-birini o‘zgartirmaydi, biroq 
biri boshqasini to‘ldiradi, ayni paytda biri ikkinchisiga e’tibor bermagan holda
birga yashaydi. An’anaviy tarzda ilmiy paradigma uch turga ajratiladi:
qiyosiy-tarixiy, system-struktur va antroposentrik. Tilshunoslikda ilk ilmiy
paradigma sanaladi. Chunonchi, qiyosiy-tarixiy metod til tadqiqining dastlabki
xususiy metodi bo‘lgan.
Sistem-struktur paradigmada asosiy e’tibor predmetga, narsaga, otga
qaratilgan uchun so‘z diqqat markazida bo‘lgan. 
Maqollarning, ayniqsa, mazmun nuqtayi nazaridan kompleks tadqiq etilishi
madaniyatshunoslik, etnolingvistika va etnografiya singari fan sohalari bilan
bevosita bog‘liqdir. Madaniyat, odatda, til vositasida bir avloddan boshqasiga
o‘tadi. Ijtimoiy taraqqiyotning ilk bosqichlarida bu og‘zaki shaklda, jumladan, xalq 


17 
og‘zaki ijodi, xususan, bunday ijodning eng ko‘zga ko‘ringan janrlaridan biri 
bo‘lgan maqollar vositasida amalga oshirilgan. 
“Maqollar – xalq og‘zaki ijodi mеrosining eng kеng tarqalgan emas, eng 
xarakterli janri hisoblanadi. Xalq tarixi, xarakteri, mehnat faoliyati va turmushining 
o‘ziga xosliklari maqollarda muhrlangan yoki qadimiy turmushning toshlarga 
qoldirgan izlari singari ishonchli, metaforik tarzda yashiringan. Maqollar, ularni
yaratgan xalq qancha umr ko‘rsa, ming yillar bo‘yi tirik jon kabi saqlanadi. 
Maqollarni yuzaga chiqargan xalq tili ham o‘zining obrazli qudrati bilan ming 
yillar bo‘yi saqlanib kelaveradi”
12
.
Shuni unutmaslik kerakki

maqollar, ularni yaratgan xalqning donoligini
o‘zida mujassam etadi. Xalq donishmandligi haqidagi – yirik bir fan. Buyuk 
tajribaga ega bo‘lgan kishilar unga ega bo‘ladilar. Davrining va undan keyingi 
asrlarning buyuk donishmandi, eramizdan oldingi IV asrning yirik faylasufi 
Aristotel shunday degan edi: “Donishmandlik ba’zi sabablar va ibtidolar haqidagi 
fandir... Donishmandlikni, adolat nuqtayi nazaridan ilohiy demoq mumkin va shu 
bois donishmandlik, birinchi navbatda, tangriga o‘xshaydi...”
13
Hozirgi paytda maqol deganda: “Kundalik nutqda qisqa, turg‘un, ohang
jihatdan uyushgan, xalqning ko‘p asrlik hayotiy tajribasi aks etgan, tugallangan 
jumla (sodda yoki qo‘shma gap)” tushuniladi. 
Maqol - jamiyat “parchasi”ning modelidir. Shu bois uni o‘rganmasdan birorta 
dunyo jamiyatini tushunishning ma’nosi yo‘q. “Nutqda muqobillik tamoyiliga ko‘ra 
ko‘p ma’noda qo‘llanila oladigan qisqa, nutqda mustahkam o‘rnashgan, ritmik 
tashkillashgan obrazli nutqqa maqol deyiladi. Mazkur ta’rifda ko‘rsatib o‘tilgan 
belgi va alomatlar – qisqalik, turg‘unlik, ritm, ko‘p ma’nolilik va b. Shuningdek, 
maqollar to‘g‘risida ularning xalqning ijtimoiy-tarixiy va turmush tajribalarini 
umumlashtirishi ham ta’kidlanadi”
14
. Ularning fikricha, maqolning janr sifatidagi
12
Узбекские народные пословицы, поговорки и загадки.-М.: 1985, -С.86. 
13
Горький А.М. История русской литературы.-М.:1957,-С.38. 
14
Аникин В.П, Круглов Ю.Г. Русское народное поэтическое творчество.-Л.: 1983, -C.116. 


18 
yagonaligi, agar uning tarixiy kelib chiqishi xalq turmushi, tili va san’atining o‘ziga 
xos hodisasi sifatida tahlil etiladigan bo‘lsa, yanada oydinlashadi.
Ilk maqollar qadim zamonlarda paydo bo‘lgan. “Maqollarning paydo bo‘lish 
sinoatlari ularning mazmunida yashiringan. Maqollarning ko‘pchiligi insonlar 
orasidagi ishlab chiqarish munosabatlari, urf-odatlar maydoniga kirib boradi va shu 
maydonning ajralmas qismiga aylanadi. Maqollardagi fikrning she’riy ifodasi 
voqelikning ongsiz-badiiy shaklidir”. Maqoldan farqli o‘laroq, “matal – nutqda 
emotsional baho uchun mavjud bo‘lgan va bir qator o‘xshash hayotiy hodisalarga 
nisbatan muqobillik tamoyiliga ko‘ra qo‘llaniluvchi umumqabul qilingan obrazli 
ifodadir. Agar maqol nutqni alohida mazmun, yangi bir butun xulosa bilan 
mustahkamlanayotgan bo‘lsa, matal bir tugal fikr (jumla), xulosa ich iga to‘laqonli 
bir bo‘lak sifatida kiritiladi”
15
.
XX asrning oxirgi 30-yilida maqollarni tahlil qilishning yangi struktur-
semantik yondashuvi yuzaga keldi. Bu matn lingvistikasi va paremiologiya fan 
sohalari taraqqiyoti bilan bog‘liq.
Ilmiy paremiologiyaning asoschilaridan biri G. L. Permyakovdir. Uning 
fikricha, “tugallanmagan fikr”ni ifodalovchi majoziy so‘z oborotlariga matallar, 
“tugallangan fikr”ni shakllantiruvchi majoziy ma’noli gaplarga maqollar 
deyiladi
16
. Maqollarni ham, matallarni ham G. L. Permyakov (bosma qolip 
so‘zlar) nazariyasi doirasida ko‘rib chiqadi. Har bir tilning lug‘at zahirasida 
murakkab o‘ziga xos qoliplar (klishe) bo‘ladi, ya’ni turg‘un, nutqda tayyor holda 
qo‘llaniladigan, bo‘linmas oborotlar mavjud. Bular 
(ustasi farang)
 
shaklidagi 
frazeologizm-idiomalar shaklidagi tarkibiy atamalar, har turli maqollar, matallar, 
“balandparvoz so‘zlar”, muallifning xalq hikmatli so‘zlari, semiotika (belgilar 
haqidagi fan)da oson tafakkur qilinadigan odatiy gazeta va adabiy shtamplar va 
boshqalar. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, maqollar lingvokulturologiyaning
obyekti sanaladi. Lingvokulturologiya til va madaniyatning o‘zaro tutashgan
15
Аникин В. Круглов.A, Русское народное поэтическое творчество.-Л.:1983, -C.129. 
16
Пермяков Г.Л. От поговорки до сказки (Заметки по общей теории клише) –М.: 1970, -C.7. 


19 
nuqtasini o‘rganadi, buning markazida esa maqollar turadi. Maqollarda
xalqning tarixiy tajribasi, o‘tmishi aks etadi. Maqollar xususida 
folklorshunoslikda va tilshunoslikda semantik jihatdan o‘rganilgan.

Yüklə 0,56 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin