Firuddin cəFƏrov hasil fəTƏLİyev

3.2.2. Alkoqolsuz funksional içkilərin təsnifatı 
Alkoqolsuz  funksional  içkiləri  müxtəlif  nişanələrə  görə 
təsnifləşdirirlər: 
Alkoqolsuz funksional içkilərin təsnifatının verilməsinə yaxın 
və uzaq xaricdə cəhdlər edilmiş, onların sistem şəklində qruplaş-
dırılmasına çalışılmışdır. Qərb ölkələrində funksional içkiləri isti-
fadə  istiqamətinə  görə  4  əsas  qrupa  ayırırlar.  Bunlar  idmançılar 
üçün,  enerjili,  sağlamlıq  üçün  və  nutrisevtiklər  olmaqla  fərqlən-
dirilir (şəkil 3.2).  
İdmançılar üçün olan içkilər işləyən əzələləri enerji ilə təmin 
etməli, orqanizmin iş qabiliyyətini yaxşılaşdırmalı, fiziki yüklən-
mə zamanı maye itkisini kompensasiya etməlidir.  
Belə içkilərin tərkibinə asan mənimsənilən karbohidratlar və 
mineral maddələr (natrium, kalsium və maqnezium) daxildir. Çox 

---

107
 
vaxt bu qrup içkilər amin turşuları (qlütamin, karnitin, xolin, tau-
rin) və kofeinlə zənginləşdirilir. Onları 3 qrupa bölürlər, izotonik, 
hipertonik və hipotonik. 
 İzotonik içkilər karbohidratlara və lazımi qədər mayeyə malik 
olub, fiziki yüklənmə zamanı maye itkisini bərpa etmək imkanını 
yaradır. 
 
 
Şəkil  3.2.  Alkoqolsuz  funksional  içkilərin  təsnifatı  (Qərb 
ölkələrində) 
 
Hipertonik  işkilər  pəhrizə  hazırlıq  komponenti  kimi  istifadə 
olunur, idmançıya çox miqdarda, qida karbohidratlarından istifadə 
etmədən enerji ehtiyatını tez bərpa etməyə imkan verir.  
Hipotonik  içkilər  orqanizmə  kalori  sərf  etmədən  (“layt”  ser-
yalı içkilər) su balansını  normallaşdırmağa və bərpa etməyə kö-
məklik edir. 
 Enerjili  içkilər  əsasən  gənclər  üçün  nəzərdə  tutulur.  Onlar 
üçün şəkərli-enerji mənbəyinin, vitaminlərin, kofeinin, taurinin və 
digər  komponentlərin  olması  səciyyəvidir.  Belə  içkilərə  misal 

---

108
 
“Qırmızı  öküz”,  (Avstriya),  “Qırmızı  xəritə”  (Böyük  Britaniya), 
“Enerjili içki İks” (Fransa) aiddir.  
Sağlam içkilər kütləvi istifadə üçün nəzərdə tutulmaqla, daha 
məşhur içkilər sayılır. Bu içkilər vitaminlər, minerallar, doymamış 
yağ  turşuları  və  qida  lifləri  ilə  zəngin  olub,  ürək-damar,  mədə-
bağırsaq,  onkoloji  və  digər  xəstəliklərin  qarşısını  alır.  İçkilərin 
əsas  komponetləri,  su  (əsasən  mineral  su),  meyvə-giləmeyvə 
şirələri,  yaxud  onların  qarışığı,  süd  əsası  və  stimullaşdırıcı 
maddələrdir. 
Qərbdə  sağlam  içkilər  “ACE”  seriyası  altında  buraxılır.  Bu 
içkilər onların tərkibinə daxil olan vitamin komponentlərinin adı 
ilə –A provitamini (beta-karotin), C və E adlanır.  
İçkilər 20%-dən az olmayan şirəyə malik olur ki, bu da müx-
təlif şirə qarışığından –portağal-gilas, alma-quşüzümü və s. ibarət 
olur. 
“ACE” seriyalı içkilərə qida lifləri və doymamış yüksək dərə-
cədə  təmizlənmiş  balıq  yağından  alınan  omeqa-3  yağ  turşuları 
daxildir. 
Süd  əsaslı  içkilər,  yağsızlaşdırılmış  süddən  və  ayrandan 
ibarətdir. Məsələn, “Go Banana” (Almaniya) içkisi süddən və təzə 
banandan  ibarətdir  ki,  bu  da  B  qrupu  vitaminləri,  fol  turşusu  və 
kaliumla zəngindir.  
“Mullermilch”  kompaniyasının  (Almaniya)  südlü  içkiləri 
məşhur  olub,  yağsızlaşdırılmış  süddən,  ayrandan,  üzüm  şəkərin-
dən, E vitaminindən və B – qrupu vitaminlərindən ibarətdir. 
Stimulyatorlu içkilərin tərkibinə kofein daxildir. Belə içkilərə 
“Orange Co” (Almaniya) aid olub, portağal, banan, limon, şirələri 
və yoqurt əsasında hazırlanır. Buraya dekstroza və kofein də əlavə 
olunur. 
Nutrisevtik içkilər yüksək qidalılıq dəyərinə və bioloji aktiv-
liyə malik olur. Bu xüsusiyyət onların əlavə qida maddələri olan – 
vitaminlər,  mikroelementlər,  fosfolipidlər,  əvəz  olunmayan  yağ 
turşuları,  qida  lifləri  ilə  və  digər  komponentlərlə  zənginləşdiril-
məsilə alınır. Belə içkilərə vitaminlərlə zənginləşdirilmiş meyvə-
tərəvəz şirələri “V & Splash”, portağal –yerkökü “Vruit” aiddir.  

---

109
 
Yaxın  xaricdə,  xüsusilə  də  Rusiyada  funksional  içkilərin 
təsnifatına ilk dəfə A. B. Oreşenko və A. D. Durnyovun işlərində 
rast  gəlinir.  Alimlər  qeyd  edirlər  ki,  funksional  içkilərin  müxtə-
lifliyi  onların təsnifləşdirilməsində  böyük  çətinliklər  yaradır. Bu 
və ya digər içkilər müxtəlif təsnifat qruplarına daxil ola bilər. Bu 
baxımdan ümumi qüvvət, profilaktik, adaptogen təsirli və xüsusi 
təyinatlı funksional içkilər fərqləndirilir (şəkil 3.3). 
 
 
 
 Şəkil 3.3. Alkoqolsuz funksional içkilərin təsnifatı  
 

---

110
 
“Quest UTS” firmasının mütəxəssisləri təbii bitki xammalın-
dan hazırlanan funksional içkiləri şərti olaraq əczaçılıq, neyrosep-
tik,  idman,  enerjili  və  yaxşı  əhval  ruhiyyə  yaradan  içkilər  kimi 
qruplaşdırırlar. 
Əczaçılıq içkilərinə farmokoloji təsiri yoxlanılmış, terapevtik 
və  profilaktik  xüsusiyyətlərə  malik  olan,  xəstəlik  riskini  azaldan 
içkilər aid edilir. Bu qrupa vitamin tərkibli xüsusi seçilmiş spesifik 
komponetlərlə  zənginləşməsinə  görə  vitaminləşdirilmiş  və  isti-
qamətli  otlar  kompozisiyasından  hazırlanmış  yüksək  müalicə 
effektinə malik olan əczaçılıq balzamları aiddir. 
Neyroseptik  qrupa  uzun  müddətli  təsirə  və  inqredientlərə 
malik, insanların sağlamlığına təsiri elmi cəhətdən sübut olunmuş 
içkilər  daxildir.  Belə  içkilərə  karbohidrat  mübadiləsi  pozulmuş, 
şəkərli  diabetdən  və  piylənmədən  əziyyət  çəkən  insanlar  üçün 
məxsusi olaraq hazırlanmış pəhriz içkilər aiddir. 
İdmançılar  üçün  və  energetik  içkilər  tonuslaşdırıcı  effektə 
malik olmaqia orqanizimdə energetik prosesləri stimullaşdırır. 
Yaxşı  əhval-ruhiyyə  yaradan  içkilər  müxtəlif  makro  və 
mikroelementlərə, balanslaşmış vitamin kompleksinə malik olur. 
Bu  seriyadan  olan  içkilər  insan  orqanizmindən  zərərli,  toksiki 
maddələri  çıxarır  və  ekoloji  cəhətdən  əlverişsiz  regionlarda 
orqanizmin xəstəliklərə davamlılığını artırır.  
Rusiya Elmi Tədqiqat Alkoqolsuz Pivə və Şərabçılıq Sənayesi 
İnstitutunun  alimlərinin  fikrincə  sağlamlıq  içkilərinə  bütün 
alkoqolsuz  içkilər  çeşidi,  yəni  karbohidrat  şərbəti,  üzvi  turşular 
əsasında  tamlı  inqredientlər,  o  cümlədən  bioloji  aktiv  əlavələrlə 
birgə istehsal edilən bütün içkilər aid edilməlidir.  
“Sağlamlıq  içkisi”  anlayışı  öz-özlüyündə  polikomponentli 
sistem  olub,  bitki  və  ya  heyvan  mənşəli  təbii  qida  əlavələri  ilə 
zənginləşdirilmiş, karbohidrata və üzvi turşulara malik olan içməli 
sudur. 
Yeniyetmənin  ümumi  əsəb  sisteminin  möhkəmləndirilməsi 
üçün  bədən  çəkisinin  formalaşması  prosesinin  normallaşmasını 
təmin  edən  təbii  komponentlər,  vitaminlər,  makro  və  mikro-
elementlər,  amin  turşuları,  qida  lifləri  və  pektin  maddələri  ilə 

---

111
 
zəngin olan içkilər məsləhət görülür.  
Herodietik  içkilər  üçün  xarakterik  cəhət  onun  tərkibində 
vaxtından əvvəl qocalmanın qarşısını alan maddələrin olmasıdır.  
Bu maddələr orqanizmdə maddələr mübadiləsini yaxşılaşdır-
malı, radionuklidləri və ağır metalların duzlarını çıxarmalı, orqa-
nizmdə oksidləşmə prosesinin qarşısını almalıdır. Belə maddələrə 
ilk növbədə antioksidantlar-askorbin turşusu, E vitamini, karotin 
və karotinoidlər, selen və flavonoidlər aiddir.  
Ədəbiyyat mənbələrindən məlum olan funksional alkoqolsuz 
içkilərin çeşidlərinin təhlili əsasında təyinatına və tərkibinə görə 
aşağıdakı təsnifat verilmişdir (şəkil 3.4). 
 
 
 
Şəkil 3.4. Funksional alkoqolsuz içkilərin təyinatına və 
tərkibinə görə təsnifatı 
 

---

112
 
Bu  təsnifata  görə  funksional  içkilər  təyinatına  görə  2  qrupa 
bölünür:  bütün  əhali  təbəqəsi  üçün  kütləvi  və  ayrı-ayrı  əhali 
qrupları üçün xüsusi təyinatlı içkilər.  
Kütləvi təyinatlı içkilər istifadə olunan xammaldan və tərki-
bindən  asılı  olaraq  şirəli,  bitki  və  heyvan  mənşəli,  dərman  xam-
malı  əsaslı,  kombinələşmiş  tərkibli  və  zənginləşdirilmişlər  kimi 
qruplara bölünür.  
Kombinələşmiş tərkibli alkoqolsuz içkilər dərman bitkilərin-
dən ekstraktlı şirələr, süd əsaslı, dənli bitki əsaslı, təbii müalicəvi-
süfrə mineral sularına və arıçılıq məhsulları içkilərinə bölünür.  
Zənginləşdirilmiş  içkilər  və  ya  bir  neçə  funksional  inqre-
diyentlərin  ənənəvi  içkilərə  əlavə  edilməsi  yolu  ilə  alınan 
funksional içkilər olub, insan orqanizmində qida maddələrinə olan 
çatışmazlığın yaranmasının qarşısını almağa, həmçinin baş vermiş 
çatışmazlığın aradan qaldırılmasına köməklik edir.  
Zənginləşdirilmiş  içkilər  öz  tərkibində  ayrı-ayrı  mikronu-
trientlərdən (vitaminlər, makro və mikro elementlər, əvəz olunma-
yan amin turşuları, qida lifləri və s. maddələr) ibarət olan bioloji 
aktiv maddələrə malik olur. Bunlar xüsusi balanslaşdırılmış qay-
dada  mikronutrient  qarışığından,  dərman  və  digər  xammaldan 
alınan bioloji aktiv maddələr konsentratından ibarət olur.  
Zənginləşdirilmiş içkilər əlavə olaraq şirələrə, dərman bitkilə-
rinin ekstrakt və cövhərinə, süd zərdabına və s. xammala da malik 
ola bilər.  
Ayrı-ayrı əhali qrupları üçün xüsusi təyinatlı içkilərə fizioloji 
dəyərli inqredientlər aiddir. Onların xüsusiyyətləri təyin edilir və 
elmi  cəhətdən  əsaslandırılır.  Bu  qrupda  olan  içkilər  idmançılar, 
izotonik, şəkər xəstələri üçün, herodietik, uşaqlar üçün və s. ola 
bilər.