Fitosenologiya

Gamma xilma-xillik deb muayyan bir landshaftda tarqalgan o’simlik turlarining va jamoalarining xilma-xilligiga aytiladi

3. O‘simliklar qoplamida klimaks konsepsiyasi

Ikkilamchi suksessiyalar suksessiyalarning kelib chiqishiga odatda, yong’inlar, o’rmonlarni kesish, surilmalar, o’simlilarning turli zararkunandalar ta’sirida zararlanishi va yoq qilinishi sabab bo’ladi.

Ko’p xollarda ikkilamchi suksessiyalar dastlabki ko’rinishga, fitosenozning buzilmasdan oldingi xolatiga yo’nalgan bo’ladi. Suksessiyalar natijasida bir o’simlik qoplami boshqasi bilan almashadi.

Fitotsenozlarning o'zgarishidan tashqari ularda almashinuv ya'ni bir fitotsenoz o'rnini ikkinchisi egallashi ham kuzatiladi. Almashinishning o'zgarishdan farqi u qaytarilmas jarayondir.

O'simliklar qoplamida fitotsenozlarning qaytarilmas qayta shakllanishi va bir fitotsenozning ikkinchisi bilan almashinish jarayoni fitotsenozlarning almashinish yoki suktsessiya, suktsession o'zgarishlar deb ataladi. Suktsessiya so'zi lotincha succedo-kimning yoki nimaning orqasidan boraman degan ma'noni anglatadi.

Fitotsenozlardagi o'zgarishlar ya'ni mavsumiy va yillik(turli yillarda) o'zgarishlar fitotsenoz chegarasida ro'y beradi. Suktsession o'zgarishning asosiy mazmuni bir fitotsenozning o'rini ikkinchi bir fitotsenoz egallashidir, ya'ni ularni rivojlanish hodisasi deb tushunish kerak.

Fitotsenozlar almashinishini o'rganishning amaliy ahamiyati juda kattadir. Inson xo'jalik faoliyatida bevosita yoki bilvosita fitotsenozlar suktsessiyasiga duch keladi. Qishloq xo'jaligi va o'rmon maydonlarining yomonlashish hodisalari suktsessiya natijasidir. Xo'jalik faoliyati uchun foydali suktsessiyalar ham bo'ladi, bu inson aralashuvisiz kechadigan suktsessiyalardir: o'rmonda tuproq jinsining yaxshilanishi, tabiiy botqoqlashish, yaylovlarning o'z-o'zidan tiklanishi va hakozolar. Inson o'simliklar qoplamini o'zining foydasiga yaxshilashga urinadi. Natijada u fitotsenozlar almashinishiga sabab bo'ladi. Bunday ta'sir suktsessiyaning tezlashishiga yoki sekinlashishiga, yoki umuman boshqa yo'nalishga burilib ketishiga sabab bo'ladi. O'simliklar qoplamini boshqarish suktsessiyani boshqarishga olib boradi: foydali almashinishni amalga oshirish, zararli almashinishning oldini olish, almashinish tempini tezlashtirish yoki susaytirish. O'simliklar qoplamini boshqara olish uchun suktsessiya mexanizmi va tempini, sabablarini bilish kerak.

Suksessiyalar yakunida oxir oqibat o’zgarmaydigan muayyan o’simliklar jamoasi shkllanadi va bu jarayon fitosenologiyada klimaks xodisasi deb yuritiladi. Klimaks xodisasi jamoalarning seriyali ravishda almashinishi natijasida uzoq vaqtlar oralig’ida yuzaga chiqadi. Masalan, ikkilamchi suksessiyalar natijasida ko’l osimliklari jamoasi vaqt o’tishi, suvning kamayishi natijasida botqoq o’simliklari jamoasiga almashinadi. Ma’lum vaqtlardan keyin bunday jamoa o’z o’rnini to’qay o’simliklari jamoasiga bo’shatib beradi. Shu tariqa jamoalar (fitosenoz)ning almashinishi seriyalari davom etadi. Ma’lum bir davr o’tgandan so’ng, keyinchalik bu maydonlarda nixoyat cho’l yoki dast o’simliklari vujudga keladi va shu tariqa suksessiya seriyalari yakunlanib, klimaks sodir boladi. Demak, klimaks tushunchasi bevosita suksessiya jarayonlari bilan bo’g’liq va uning sodir bo’lishi maqsadga yo’naltirilgan qaytmas jarayonlarning yakuniy bosqichi hisoblanadi.