Fizika Elm sah ə si → öyr ə nir
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Münd
əricat Fizikanın predmeti v ə strukturu Obskura kamerasının iş prinsipi İbn əl-Heysəm (təqr. 965 — 1040), optikanın öncülü (statistik mexanika, statistik sah ә nәzәriyyәsi, fiziki kinetika), kvant fizikası (kvant mexanikası, kvant sahә nәzәriyyәsi, kvant elektrodinamikası, kvant xromodinamikası, siml әr nәzәriyyәsi), nüvә fizikası, yüksәk enerjilәr fizikası, elementar zәrrәciklәr fizikası bölm әlәrinә ayırmaq olar. Çox vaxt fizikada r әqslәr vә dalğalar haqqında tәlimi xüsusi bir bölümә aid edirlәr. Bu onunla әlaqәdardır ki, tәbiәtdә baş verәn müxt әlif hadisәlәrin çoxu rәqsi proseslәrә xas olan qanunauyğunluqlarla izah vә ümumi metodlarla tәdqiq oluna bilir. Bu bölümdә mexaniki, akustik, elektrik, optik r әqslәrә vә dalğalara vahid bir mövqedәn baxılır. Bәzәn fizika bölümlәrindәn biri kimi tәtbiqi fizika da f әrqlәndirilir. Fiziki al әmin bütün rәngarәngliyinә baxmayaraq, müasir fizikanın әsasında bir neçә fundamental nәzәriyyә durur. Fiziki proseslәrin v ә hadisәlәrin xarekteri haqqında biliklәrin kvintessensiyası olan bu nәzәriyyәlәr tәbiәtdә olan materiyanın müxtәlif hәrәkәt formalarını izah etm әyә imkan verir. Ətraf mühitdә baş verәn fiziki hadisәlәr qәdim zamanlardan insanların diqqәtini cәlb edirdi. Bu hadis әlәrin sәbәblәrini anlamaq, izah etmәk cәhdlәri fizikanın yaranmasında rüşeym rolunu oynamışdır. Yunan-Roma dövründ ә (e.ә. 6 – e.ә. 2 әsrlәr) maddәnin atom quruluşuna malik olması haqda ilk ideyalar formalaşdı (Demokrit, Epikür, Lukretsiy); dünyanın geosentrik sistemi yaradıldı (Ptolemey); statikanın әn sadә qanunları (ling qaydası) müәyyәn edildi, işığın düzx әtli yayılma vә elәcә dә qayıtma qanunları kәşf olundu; hidrostatikanın ilkin qanunauyğunluqları (Arximed qanunu) aşkar edildi; elektrik v ә maqnit hadisәlәrinin t әzahürlәrinin elementlәri formalaşmağa başladı. E.ә. 4-cü әsrә qәdәr olan nailiyyәtlәr Aristotel t әrәfindәn ümumilәşdirildi. Aristotelin fizikasında ayrı-ayrı doğru müddәalarla yanaşı, b әzi qüsurlar da vardı; o, özündәn әvvәlki bәzi mütәfәkkirlәrin mütәrәqqi ideyalarını, m әsələn, atom hipotezini öz әsәrindә әks etdirmәmişdi. Aristotel tәcrübәnin әhәmiyyәtini qeyd etsә dә, biliklәrin sәhihliyi, hәqiqiliyi üçün әsas meyar kimi abstrakt tәsәvvürlәrә üstünlük verirdi. Tarixin sonrakı m әrhәlәlәrindә antik biliklәrin inkişafı vә yayılması prosesi dayanmış vә uzun müdd әt әrzindә bu biliklәr itirilәrәk mәhvolma dәrәcәsinә çatmışdı (Avropanın “Qaranlıq dövrü”, 5 – 15-ci әsrlәr). Yalnız orta әsrlәrdә şәrq mütәfәkkirlәrinin sәyi n әticәsindә Aristotelin әsәrlәri әrәb dilinә tәrcümә edilәrәk şәrqin elmi-fәlsәfi mühitindә yenid әn dünyaya gәldi. Bu alimlәr antik dövrün elmi-fәlsәfi görüşlәrinin müfәssәl şәrhini, izahını verm әklә yanaşı onları yeni ideyalarla da zәnginlәşdirmişlәr. Belә ki, orta әsrlәrdә İbn әl-Heysәm, (latınlaşdırılmış adı Alhazen; 965, Bәsrә –1039, Qahirә) eksperimentә vә riyazi izaha söyk әnәn elmi metodun yaradıcısı sayılır. İbn әl-Heysəmin 1011–1021-ci illәrdә yazdığı 7-cildlik “Optika haqqında kitab” әsәrindә irәli sürdüyü görmә nәzәriyyәsini isbat etm әk üçün aprdığı eksperimentlәri tәsvir etmiş vә göstәrmişdir ki, göz yalnız başqa cisimlәr t әrәfindәn şüalandırılan işığı qәbul edir. Ona qәdәr isә gözün özünün işıq şüalandırdığı haqqında Evklid-Ptolemey t әlimi hökm sürürdü. İbn әl-Heysəm yaratdığı obskura kamerası vasit әsilә öz tәcrübәlәrindә işığın yayılma qanunlarını tәdqiq etmişdir. Sonralar optika üzrә t әdqiqatlar İstanbul rәsәdxanasının qurucusu Taqi әl-Din (1526, Dәmәşq – 1585, İstanbul) t әrәfindәn daha da inkişaf etdirilmişdir. Ümumiyyәtlә 8 – 15-ci әsrlәr әrzindә Nәsirәddin Tusi, Əl-Kindi (Alkindus), Əl-Fәrabi (Alpharabius), İbn-Rüşd (Avverroes), İbn-Sina (Avisenna), Əbu-Reyhan әl-Biruni, Ömәr Xәyyam, Əl-Xәzini, İbn-Bәcca (Avempace), Cabir-ibn-X әyyam vә başqa alim – filosoflar optikanın, mexaniki hәrәkәtin (statika, dinamika, kinematika) qanunauyğunluqlarının, mexanizml әrin, hidrostatikanın vә astronomiyanın inkişafına öz töhfәlәrini vermişlәr. Avropada kils ә tәrәfindәn kanonlaşdırılmış Aristotel tәliminin bәzi mәnfi mәqamları orta әsrlәrә qәdәr elmin inkişafına mane olmuşdur. Elm ancaq 15–16-cı әsrlәrdә Aristotelin sxolastik tәlimlәrindәn yaxa qurtara bildi. 16-cı әsrin ortalarında Kopernik dünyanın heliosentrik sistemini ir әli sürәrәk, tәbiətşünaslığı teoloji tәsirlәrdәn azad etdi. İstehsal sahәlәrinin tәlәbatı, elәcә dә s әnәtkarlıq, gәmiqayırma, artilleriya sahәlәrinin inkişafı tәcrübәyә söykәnәn elmi tәdqiqatların aparılmasını stimullaşdırırdı. Lakin 15–16-cı әsrlәrdә eksperimental tәdqiqatlar әsasәn epizodik xarakter daşıyırdı. Yalnız 17-ci әsrdәn başlayaraq eksperimental metod sistematik olaraq fizikaya t әtbiq olunmağa başladı vә bu da ilk fundamental nәzәriyyәnin – klassik Nyuton mexanikasının yaranmasında öz b әhrәsini verdi. Fizikanın müasir anlamda elm kimi inkişafı Q.Qalileyin (17-ci әsrin 1-ci yarısı) әsәrlәri ilә bağlıdır. Qaliley göstәrdi ki, әtraf cisiml әrin verilmiş cismә tәsiri Aristotel mexanikasında qәbul olunduğu kimi onun sürәtini deyil, tәcilini tәyin edir. Ətalәt qanununun ilkin formada ifad әsi, mexanikadakı nisbilik prinsipinin kәşfi, cisimlәrin sәrbәstdüşmә tәcilinin onların kütlәsindәn vә sıxlığından asılı olmamasının eksperimental isbatı, Kopernik n әzәriyyәsinin tәsdiqi Qalileyin adı ilә bağlıdır. O, hәmçinin güclü Yüklə 1,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|