Fizika Elm sah ə si → öyr ə nir
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Klassik fizika
Maks Plank (1858–1947), kvant mexanikasının banisi Albert Eynşteyn (1879—1955). Onun fotoelektrik effekti v ə nisbilik n əzəriyyəsi üzərindəki işləri 20-ci əsr fizikasında inqilaba səbəb oldu ehtimalına uyğundur, y әni proseslәrin dönmәzliyi sistemin daha çox ehtimallı hala keçmәsi ilә bağlıdır. Qazı tәşkil edәn molekulların orta kinetik enerjisinin s әrbәstlik dәrәcәlәrinә görә bәrabәr paylanma teoremini dә Boltsman isbat etmişdir. Termodinamik tarazlıqda olan ist әnilәn sistem üçün paylanma funksiyasının hesablanma metodu C.Gibbs (1902) tәrәfindәn irәli sürülmüş vә bununla da klassik statistik mexanikanın formalaşma prosesi başa çatmışdır. A.Eynşteyn v ә M.Smoluxovski J.B.Perren tәrәfindәn t әcrübәdә müşahidә edilmiş Broun hәrәkәtini molekulyar-kinetik nәzәriyyә әsasında kәmiyyәtcә düzgün izah etdikdәn sonra statistik mexanika 20 әsrdә hamılıqla qәbul edildi. 19-cu əsrin 2-ci yarısında elektromaqnit hadisәlәrinin uzunmüddәtli öyrәnilmәsi prosesi Maksvell tәrәfindәn yekunlaşdırıldı. Belә ki, o, özünün “Elektrik v ә maqnetizm haqqında traktat” (1873) әsәrindә (onun adını daşıyan) elektromaqnit sahәsinin tәnliklәrinin köm әyilә o dövrә qәdәr olan faktları vahid bir baxışdan izah etdi vә hәtta yeni hadisәlәrin mümkünlüyünü öncәdәn göstәrdi. Maksvell elektromaqnit induksiya hadis әsini dәyişәn maqnit sahәsi vasitәsilә burulğanlı elektrik sahәsinin yaranması prosesi kimi ş әrh etmişdir. O, hәmçinin tәrs effektin – dәyişәn elektrik sahәsi vasitәsilә maqnit sahәsinin yaranmasının mümkünlüyünü dә önc әdәn xәbәr verdi. Maksvell nәzәriyyәsinin әn mühüm nәticәsi – elektromaqnit qarşılıqlı tәsirinin yayılma sürәtinin sonlu (işığın yayılma sür әtinә bәrabәr) olmasıdır. Elektromaqnit dalğalarının H.Herts tәrәfindәn eksperimental müşahidәsi (1886–1889) Maksvellin n әzәriyyәsinin doğruluğunu tәsdiq etdi. Onun nәzәriyyәsinә әsasәn işığın elektromaqnit tәbiәtli olduğu aydın oldu. Bel әliklә dә, optika elektrodinamikanın bir bәhsinә çevrildi. Maksvellin nәzәriyyәsindәn çıxan nәticәlәrdәn biri dә işıq selinin t әzyiqә malik olması idi. 19-cu əsrin sonunda P.N.Lebedev bunu tәcrübәdә müşahidә etdi vә işığın tәzyiqini ölçdü, A.S.Popov G.Markoni is ә elektromaqnit dalğalarını ilk dәfә naqilsiz ötürmәyә nail oldular. Bu dövrdә Q.Kirxhof vә P.Bunzen spektral analizin әsasını qoydular (1859). Akustikada elastiki rәqslәr vә dalğalar nәzәriyyәsi (Helmholts, C.U.Reley vә b.) işlәnib hazırlandı. Sәlt mühitl әr mexanikasının inkişafı davam edirdi. Aşağı temperaturların alınması texnikası yarandı. Heliumdan başqa bütün qazlar maye halında alındı; 20-ci əsrin başlanğıcında H.Kamerlinq-Onnes (1908) heliumu da maye halina çevirә bildi. C.Tomson t әrәfindәn 1897 ildә elektronun kәşfi fizikanın inkişafında yeni dövr oldu. Aydın oldu ki, atomlar elementar z әrrәcik olmayıb, daxilindә elektronlar da olan mürәkkәb sisteml әrdir. Bu kәşfin yaranmasında qazlarda elektrik boşalmalarının tәdqiqinin böyük rolu oldu. 19-cu әsrin sonu – 20-ci әsrin başlanğıcında H.Lorens elektron nәzәriyyәsinin әsasını qoydu. 20-ci әsrin әvvәlindә bәlli oldu ki, elektrodinamikanın izahı üçün Nyutonun klassik mexanikasının әsasında duran mәkan vә zaman haqqında tәsәvvürlәrin köklü surәtdә d әyişdirilmәsinә ehtiyac var. 1905-ci ildә A.Eynşteyn mәkan vә zaman haqqında yeni tәlim – xüsusi nisbilik n әzәriyyәsini yaratdı. Bu nәzәriyyәnin yaranmasında Lorens vә H.Puankarenin әsәrlәrinin böyük rolu olmuşdur. Qalileyin nisbilik prinsipinә әsasәn bütün inersial hesablama sisteml әrindә mexaniki hadisәlәr eyni cür baş verir. Hesab edilirdi ki, elektromaqnit hadis әlәri dә bu prinsipә tabe olmalıdır vә ona görә dә Maksvell tәnliklәrinin forması bir inersial sistemd әn digәrinә keçәrkәn dәyişmәmәlidir (invariant qalmalıdır). Lakin t әdqiqatlar göstәrdi ki, elektromaqnit hadisәlәri Qalileyin nisbilik prinsipinә uyğun gәlmir. Maksvell t әnliklәrinin invariant qalması üçün koordinat vә zamana görә çevrilmә düsturları Lorents t әrәfindәn tapılsa da o, bu çevrilmәlәrә düzgün interpretasiya verә bilmәmişdi. Eynşteyn öz xüsusi nisbilik n әzәriyyәsinin kömәyilә bu mәsәlәyә aydınlıq gәtirdi. Xüsusi nisbilik n әzәriyyәsinin kәşfi dünyanın mexaniki modelinin mәhdudluğunu göstәrdi vә elektromaqnit prosesl әrini hipotetik mühit olan efirdә baş verәn mexaniki proseslәrlә izah etm әk cәhdlәrinin mәnasız olduğunu isbat etdi. Belәliklә dә elektromaqnit sahәsinin materiyanın xüsusi növü olduğu v ә mexanika qanunlarına tabe olmadığı elmә bәlli oldu. 1916 ild ә Eynşteyn mәkan, zaman vә qravitasiya anlayışlarına vahid bir mövqedәn yanaşaraq, onları v әhdәt şәklindә ehtifa edәn fiziki nәzәriyyәni – ümumi nisbilik nәzәriyyәsini yaratdı. 20-ci әsrin astanasında kvant nәzәriyyәsinin yaranması vә inkişafı ilә әlaqәdar olaraq fizika sah әsindә çox böyük dәyişikliyin әsası qoyuldu. Hәlә 19-cu əsrin sonlarında mәlum oldu ki, enerjinin s әrbәstlik dәrәcәlәrinә görә bәrabәr paylanmasını qәbul edәn klassik statistik fizika istilik şüalanmasının spektri il ә bağlı tәcrübi faktları izah edә bilmir. Mövcud n әzәriyyәyә görә cisim istәnilәn temperaturda elektromaqnit dalğaları şüalandırmalı vә bel әliklә dә, mütlәq sıfır temperatura qәdәr soyumalı idi, yәni maddә ilә şüalanma arasında istilik tarazlığı mümkün deyil. Lakin günd әlik tәcrübә bunun әksini göstәrirdi. Çıxış yolunu 1900-cü ild ә M.Plank tapdı. O göstәrdi ki, atomların buraxdığı elektromaqnit enerjisinin (klassik elektrodinamikaya uyğun olaraq) k әsilmәz yox, ayrı-ayrı porsiyalar – kvantlar ş әklindә şüalandırıldığını qәbul etsәk, tәcrübi faktları izah etmәk olar. Hәr bir kvantın enerjisi şüalanmanın tezliyi il ә düz mütәnasibdir; sonralar Plankın şәrәfinә Plank sabiti kimi adlandırılan bu müt әnasiblik әmsalına tәsir kvantı (h = 6,626·10 –34 C·san) deyilir. 1905-ci ild ә Eynşteyn Plankın hipotezini genişl әndirәrәk göstәrdi ki, elektromaqnit enerjisi nәinki porsiyalarla şüalandırılır, o, h әmçinin porsiyalarla udulur vә belәliklә, o özünü zәrrәcik kimi (sonralar bu foton adlandırıldı) aparır. Eynşteyn klassik elektrodinamika il ә izah edilә bilmәyәn fotoeffekt hadis әsini dә bu hipotez әsasında izah etdi. Belәliklә, artıq keyfiyyәtcә yeni bir Yüklə 1,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|