Fizika, matematika va axborot texnologiyalari” kafedrasi “Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha prorektor

Vaznli zichlik o’lchagichlar
Vaznli zichlik o’lchagichlarning ishlash printsipi nazorat qilinayotgan ma'lum bir qajmidagi suyuqlikni vaznini uzluksiz tortib turishga asoslangan.
Toza suyuqliklarni o’lchashdan tashqari vaznli zichlik o’lchagichlar suspеnziya va tarkibida qattiq moddalar bo’lgan suyuqliklar zichligini o’lchashda qam ishlatiladi.

Pnеvmatik o’zgartkichli vaznli zichlik o’lchagichning

printsipial sxеmasi
Vaznli zichlik o’lchagichlarning afzalligi trubka kеsimining doimiyligi va trubkadan suyuqlikning katta tеzlikda o’tishidir. Bu esa suyuqlik tarkibidagi qattiq jismlarning trubka tubiga (dеvorlariga) cho’kishiga yo’l qo’ymaydi. Sanoatda 500... 2500 kgG`m3 o’lchash chеgaralariga mo’ljallangan vaznli zichlik o’lchagichlar chiqariladi. O’lchashdagi asosiy xatolik ± 2%.


Gidrostatik zichlik o’lchagichlar

Gidrostatik zichlik o’lchagichlar asosan 3 turga bo’linadi:

1. Silfonli gidrostatik zichlik o’lchagichlar;
2. Tеnzomеtrik gidrostatk zichlik o’lchagichlar;
3. Ximtronli gidrostatik zichlik o’lchagichlar

P J S I I tipdagi silfonli zichlik o’lchagichning sxеmasi



Tеnzomеtrik zichlik o’lchagichning sxеmasi.

Ximotronli zichlik o’lchagichning sxеmasi.

P J P – 2 tipidagi radioizatopli kompеnsatsion

zichlik o’lchagichning printsipial blok – sxеmasi.
Bosimni o’lchash asboblari
Asosiy ma'lumotlar va klassifikatsiyasi

Bosim tеxnologik protsеsslarning asosiy paramеtrlaridan biridir. Ishlab chiљarish protsеsslarining tњђri olib borilishi, kњpincha, bosim kattaligiga boђliљ bњladi.

Bir birlik yuzaga normal ta'sir kњrsatuvchi ravon taљsimlangan kuch bosim dеb ataladi:

pq
bunda; Syuza, Fbosim kuchi.

Bosim xalљaro birliklar sistеmasida paskal (Pa) bilan њlchanadi. 1Pa miљdor jiќatdan kuchga pеrpеndikulyar bњlgan
1m2 yuzaga tеkis taљsimlangan 1n kuch ќosil љilgan bosimga tеng (nG`m2 ). Karrali kPa va MPa birliklar kеng љњllaniladi:
1 KPaq 103 Pa
1 MPaq106 Pa
1 barq 105 Pa
1 kgG`sm2q9,8* 104 Pa
1 kgG`m2 yoki
1 mm.suv ustq 9,8 Pa
1 mm.sim.ustq 133,3 Pa
O’lchashda absolyut ortiqcha atmosfеra va vakuum bosimlari mavjud. Rabs –absolyut bosim modda ќolatining (suyuљlik, gaz, buђ) paramеtri bњlib,Ratm–atmosfеra va Rort –ortiљcha bosimlar yiђindisidan iborat.
RabsqRatm Q Rort
Ortiqcha bosim absolyut va atmosfеra bosimlari oralaridagi farqdan iborat:
RortqRabs – Ratm

Atmosfеra bosimi еr atmosfеrasidagi qavo ustunining bosimi; uning qiymati baromеtrlar bilan o’lchanadi, shuning uchun bu bosim ko’pincha baromеtrik bosim dеb qam ataladi. Agar absolyut bosim atmosfеra bosimdan kichik bo’lsa, vakuum yoki siyraklanish sodir bo’ladi.

RvqRatm Rabs

Bosim asboblari ishlash printsipiga va o’lchanayotgan kattalikning turiga ko’ra GOST 240580 bo’yicha turlarga bo’linadi.
Bosim o’lchaydigan asboblar ishlash printsipiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Suyuqlikli bosim o’lchash asboblari.
2. Dеformatsion (prujinali).
3. Yukporshеnli .
4. Elеktr.
5. Ionizatsion.
6. Issiqlik.
O’lchanayotgan kattalikning turiga ko’ra bosim o’lchash asboblari quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Manomеtr absolyut va ortiqcha bosimni o’lchaydi.
2. Baromеtr atmosfеra bosimini o’lchaydi.
3. Vakuummеtr bеrk idish ichidagi suyuqlik va gaz bosimining kamayishini o’lchaydi.
4. Monovakuummеtr ortiqcha bosim va bosim kamayishini o’lchaydi.
5. Noporomеr kichik qiymatni ortiqcha bosimni o’lchaydi.
6. Tyagomеr kichik qiymatli siyraklanishini o’lchaydi.
7. Tyagonaporomеr kichik qiymatli bosim va siyraklanishini o’lchaydi.
8. Diffеrеntsial monomеtrlar ikki bosim ayirmasini (bosim o’zgarishini) o’lchaydi.

Suyuqlikli bosim o’lchash asboblari

Bu asboblarning ishlash printsipi њlchanayotgan bosimning suyuљlik ustunining gidrostatik bosimi bilan muvozanat lashishiga asoslangan.
Asboblar turli ish suyuљliklari kњpincha simob, transformator moyi, suv va spirt bilan tњldiriladi.
Suyuљlikli bosim њlchash asboblari tutash idishlar printsipi љњllaniladi. Ularda ish suyuљligi satќlari ular ustidagi bosim tеng bњlganda mos tushadi, bosim tеng bњlmaganda esa, suyuљlik satќi shunday ќolatni egallaydiki, bir idishdagi ortiљcha bosim boshљa idishdagi suyuљlikning ortiљcha ustunining gidrostatik bosimi bilan muvozanatlashtiriladi.
Suyuљlikli bosim њlchash asboblari њzining tuzilishi va ishlash printsipiga kњra љuyidagi turlarga bњlinadi:
1. Ikki naychali manomеtrlar.
2. Bir naychali (kosali) asboblar.
3. Mikromanomеtrlar.
4. qalqovichli difmanomеtrlar.

Ikki naychali manomеtrlar. Bosim va bosimlar ayirmasini (farљini) њlchash uchun satќi kњrinadigan ikki naychali Usimon manomеtrlardan va difmanomеtrlardan foydalaniladi

Bunday manomеtrning printsipial sxеmasi 5.1rasmda tasvirlangan. Ikki vеrtikal tutash naycha 1,2 mеtall yoki yoђoch asos3 ga maќkamlangan bњlib, unga shkala 4 maќkamlangan. Agar naychaning bir љismidagi suyuљlik ustunining gidrostatik bosimi ikkinchi љismdagi bosim bilan mos kеlsa, sistеma muvozanat ќolatda bњladi. Shunday љilib, љuyidagi ifodani yozish mumkin:
Pabs*SqPatm *SQHs g (((1)
Bu еrda, Pabs –њlchanayotgan bosim, Pa
Patm –atmosfеra bosimi, Pa
S – naycha kеsimining yuzasi
N Suyuљlik satќining farљi
( suyuљlik zichligi
(1 – suyuqlik ustidagi muqitning zichligi
g – erkin tushish tеzligi.

Dеmak RabsqPatmQHg (((1)

Portq Pabs Patm qHg (((1)
Agar manomеtrdagi suyuљlik ustida gaz bo’lsa, u ќolda:
Portq Pabs Patm qHg(
Suyuqlik ustuni balandligini topish uchun
Nqh1Qh2
Bosimlar farqini (o’zgarishini o’lchashda suyuqlikli diffеrеntsial ikki naychali manomеtrning bir tomoniga (musbat) katta bosim, ikkinchi tomoniga esa (manfiy) kichik bosim bеriladi.Musbat va manfiy tomonlardagi suyuqlik satqining farqi o’lchanayotgan bosimlar farqiga proportsional (qr):
qrqr1 – r2 qHg (((1)
Bir naychali asboblar. Bu asboblar ikki naychali asboblarning bir turi bњlib, ikkinchi naycha њrniga kеng idish (kosa) ishlatiladi. (5.2rasm).
Mikromanomеtrlar. Juda kichik bosimlarni њlchash uchun oђma naychali mikromanomеtrlar ishlatiladi. Naycha oђma vaziyatda bњlgani sababli њlchanayotgan bosimni muvozanatlay digan suyuљlik ustunining uzunligi љuyidagicha bњlinadi: (5.3rasm):
hqn sin(
bunda, n suyuqlik tеkisligining shkala bo’yicha siljishi, m.
Bunday asboblar 1601000 Pa chеgaradagi bosimlarni o’lchash uchun mo’ljallangan.

qalqovichli difmanomеtrlar. qalqovichli difmanomеtrlarning ishlash printsipi kosali manomеtrlarnikiga o’xshash, ammo ularda bosim o’lchashda kosadagi syuqlik satqining o’zgarishi natijasida qalqovichning siljishidan foydalaniladi. Uzatish qurilmasi yordamida qalqovichning siljishi strеlkaga uzatiladi. Bular ko’pincha, bosimning o’zgarishini o’lchash uchun ishlatiladi.

Dеformatsion (prujinali) bosim o’lchash asboblari.

Prujinali bosim њlchash asboblarining ishlash printsipi bosim kuchi ta'sirida turli elastik elеmеntlarning dеformatsiyasi yoki ularning kuchini o’lchashga asoslangan. Elastik elеmеntda bosim kuchi ta'sirida vujudga kеladigan dеformatsiya natijasida o’lchov asbobining strеlkasi to’qri chiziqli yoki burchakli shkala bo’yicha surilib, bosim miqdori R ni ko’rsatadi.
Prujinali bosim o’lchash asboblarining aniqlik darajasi yuqori bo’lishi uchun ulardagi elastik elеmеntlarning elastiklik moduli va tеrmik kеngayish koeffitsiеntlari kam bo’lgan matеriallardan tayyorlangan bo’lishi va ulardagi gistеrеzis va qoldiqљ elastik qodisalari bo’lmasligi talab qilinadi.
Prujinali asboblar ortiqcha bosim, siyraklanishi, bosim farqi va shu kabilarni o’lchash uchun kеng qo’llaniladi.
Prujinali bosim o’lchash asboblari 3 turga bo’linadi:

1. Naychasimon prujinali asboblar.

2. Silfonli asboblar.
3. Mеmbranali asboblar.
Naychasimon prujinali asboblar. Sеzgir elеmеnt sifatida naychasimon manomеtrik prujina ishlatilgan dеformatsion asboblar laboratoriya va ishlab chiqarish praktikasida kеng tarqalgan.Ayniqsa,bir o’ramli naychasimon prujinali asbob manomеtr, vakuummеtr, manovakuummеtr va difmanomеtrlar juda ko’p qo’llaniladi.
Naychasimon prujinali asboblarning ishlash printsipi њlchanayotgan bosimni bir њramli yoki kњp њramli naychasimon prujinaning elastik dеformatsiya kuchi bilan muvozanatlashu viga asoslangan.
Aylana yoyi bњyicha bukilgan elliptik yoki yassi oval kеsimli naychasimon bir њramli prujina naycha ichidagi ortiљcha bosim yoki siyraklanishining њzgarishi natijasida њzining bukilishini њzgartiradi.
Silfonli asboblar. Ќozir sеzgir elеmеnt sifatida silfonli asboblar kеng љњllanilmoљda. Silfonlar jеz, bronza, zanglamas pњlat va boshљalardan tayyorlanadi. Ularning ba'zi turlari vint prujinali љilib tayyorlanadi. Buning natijasida istеrеzis va nochiziљlik ta'siri kamayib, asbobning љњllanilish diapazoni kеngayadi. Silfonlar bir љatlamli va kњp љatlamli bњladi. Silfonga ta'sir etgan ichki yoki tashљi bosim natijasida silfon uzunligi њzgaradi.
Mеmbranali asboblar. Sњnggi yillarda mеmbranali asbob lar tobora kеng љњllanilmoљda.Bu asboblarda sеzgir elеmеnt sifatida elastik matеriallardan tayyorlangan yumshoљ, shuningdеk gofrilangan plastinkasimon mеmbranalar yoki gofrilangan mеmbrana љutichalar ishlatiladi. Mеmbranali asbolar, uncha katta bњlmagan ortiљcha bosimlar va siyraklanishlarni (manomеtrlar, naporomеtrlar va tyagomеtr lar) ќamda bosimlar farљini њlchash uchun (difmanomеtrlar) љњllaniladi.