«Fizika oqıtıw metodikası» páninen «Fizikadan másele sheshiw sabaqları hám olardıń áhmiyeti»

Eksperimental máseleler
Teoriyanı ámeliyat menen bólewdiń eń nátiyjeli usıllarınan biri eksperimental máseleler tarqatıp alıw bolıp tabıladı. Eksperimental máselelerdiń xarakterli ózgesheligi sonda, olardı tarqatıp alıwda laboratoriya yamasa demonstratsion eksperimentlardan paydalanıladı. Eksperimental máselelerdi tarqatıp alıw processinde oqıwshılardıń aktivligi hám ǵárezsizligi asadı. Sebebi olar másele tarqatıp alıw ushın kerekli maǵlıwmatlardı sabaqlıqtan, máseleler kompleksinen tayın halda almastan, bálki ózleri atqaratuǵın fizikalıq ólshewlerden aladılar. Eksperimental máselelerdiń taǵı bir abzallıǵı sonda, bul máselelerdi etarlicha pikirlamasdan turıp sheship bolmaydı. Yaǵnıy tájiriybede júz bolatuǵın hádiyselerdi oqıwshılar keń talqılaw qılıp alıwları kerek. CHunki eksperimental máselelerde, laboratoriya jumıslaridagidek teoriya berilmaydi, jumıstı orınlaw tártibi kórsetilmaydi. Kerekli ásbap -úskeneler, materiallar berilip, tabılıwı kerek bolǵan maǵlıwmat so'ralishi menen jetkiliklilenedi. Joqarida aytqanimizday oqıwshılar qatar pikir hám oy-pikirlerden, eksperimentte qanday fizikalıq qubılıs jatqanın, qanday fizikalıq nızam ańlatilip atirǵanliǵin bilip aladı hám aqır-aqıbetde, eksperimental máselede tabılıwı kerek bolǵan fizikalıq shama ushın aqırǵı ańlatpanı keltirip shıǵaradı. Aqırǵı ańlatpanı analiz etip, máseleni tarqatıp alıw ushın kerekli shamalardı tikkeley ólshew jolı menen aladı. Aytılǵanlardı tómendegi ápiwayı eksperimental máselede kóreyik:
Masshtablı sızǵısh, shtangensirkul hám sekundomerden paydalanıp, shtativga bekkemlengen matematikalıq mayatnikning terbelis dáwirin anıqlań.
Máseleni sheshiw. Oqıwshılar pikirlew járdeminde mayatnikning terbelis dáwiri ushın formulanı jazadı (g = 9, 8 m/s² - erkin túsiw tezleniwi). Bul jerda mayatniktiń uzınlıǵı ekenligin eske aladı. Mayatniktiń lm uzınlıǵın masshtablı sızǵısh, shariktiń D diametrin bolsa shtangensirkul járdeminde o'lchaydilar. Tájiriybe járdeminde mayatnikning n ret shayqalıwı ushın ketken waqtın bir neshe ret ólshep, olardıń ortasha ma`nisi alınadı hám formulaǵa qarap mayatniktiń terbelis dáwiri anıqlanadı. Keyininen ólshewler nátiyjesinde anıqlanǵan terbelis dáwiri menen teoriyalıq esaplap tabılǵan dáwir salıstırılınıp, tiyisli juwmaqlar shiǵarıladı. Ulıwma alǵanda, eksperimental máselelerdi tarqatıp alıwǵa oqıwshılardıń qızıǵıwshılıqları úlken boladı. Oqıtıwshı fizika kabineti sharayatından kelip shıǵıp, oqıwshılar menen birgelikte eksperimental máselelerdi tarqatıp alıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Tarqatıp alıw metodları tolıq kórsetilgen eksperimental máselelerdi ádebiyattan alıw múmkin. Oqıtıwshılar biypara laboratoriya jumısların hám máseleler jıynaqlarındaǵı máselelerdi eksperimental másele etip beriwleri, yamasa dóretiwshi oqıtıwshılar ózleri eksperimental máseleler du’zip, oqıwshılarǵa tarqatıp alıw ushın usınıs etiwleri múmkin.Másele. Jelkeleri teń bolǵan richagning eki uchiga massaları teń, lekin kólemleri túrlishe bolǵan deneler ildirilgen. Eger denelerdi suwǵa túsirilse, teń salmaqlılıq saqlanadima?
Juwap:Bul máseleden 6-klass oqıwshılarına "Arximed nızamı jáne onıń qollanılıwı" temasın tushuntish waqtında paydalanıw usınıs etiledi. Tómendegi eksperimental máseleni sheshiw ushın bizge jelkeleri teń bolǵan richag, massaları teń biraq kólemleri túrlishe bolǵan eki dene, birdey muǵdarda suw salınǵan parametrleri birdey bolǵan eki stakan hám tárezi kerek boladı. Daslep, tańlap alǵan eki jismni tárezinde tartıp olardıń massaları teń ekenligine isenim payda etemiz. Denelerdi richag jelkelerine cho'zilmas hám massası júdá kishi bolǵan sabaq járdeminde osib qóyamız. Eki dene bir waqıtta suwǵa túsiremiz. Bunda eki denege de suyıqlıq tárepinen iyterip shıǵarıwshı kúsh tasir etedi. Tájiriybe nátiyjesi sonı kórsetedi, kólemi úlken bolǵan denege tásir etiwshi iyterip shıǵarıwshı kúshdıń mánisi úlkenlew boladı.[3; 64-72b.]