Fizika,2 qism 20

Difràksiyadàn fîydàlànish. Difràksiya hîdisàsidàn fàn và tåõ-
nikàdà kång fîydàlànilàdi. Ìisîl sifàtidà difràksiîn pànjàrà àsîsidà
ishlàydigàn spåktrîgràflàrni kåltirish mumkin. Bundày qurilmàlàr
yordàmidà mîddàlàrning tàrkibi và sifàti hàqidà tàsàvvurgà egà
bo‘lish mumkin.
Àyniqsà, to‘lqin uzunligini àniqlàsh zàrur bo‘lgàn spåktràl
ànàlizdà difràksiîn pànjàràdàn judà kång fîydàlànilàdi. (9.6)
fîrmulàdàn ko‘rinib turibdiki, yorug‘likning l to‘lqin uzunligini
tîpish uchun j difràksiya burchàgini àniqlàsh kifîya. Chunki
pànjàrà dîimiysi d và bîsh màksimumlàr tàrtibi k mà’lum
bo‘làdi. Pànjàrà dîimiysi d qànchà kichik bo‘lsà, bîsh
màksimumlàr shunchà yaqqîl àjràlgàn bo‘lib, l to‘lqin uzunligini
shunchà àniq o‘lchàsh imkîni tug‘ilàdi.
Difràksiîn pànjàrà hàm bàrchà spektràl àsbîblàr kàbi àjràtà
îlish kuchi bilàn õàràktårlànàdi. Bu õàràktåristikà àsbîbning
ikkità eng yaqin, l và l + Dl to‘lqin uzunlikli spåktràl chiziqlàrni
àjràtà îlish qîbiliyati bilàn àniqlànàdi. Bu spåktràl chiziqlàr
o‘zlàridàn kångrîq bittà màksimumgà qo‘shilib kåtmàsàginà,
ulàrni àjràtib îlish mumkin bo‘làdi. Pànjàrà àjràtà îlish
qîbiliyatining o‘lchîvi sifàtidà quyidàgi ifîdàdàn fîydàlànilàdi:
l
Dl
= kN ,
bu yerdà N – pànjàràdàgi shtriõlàr sîni. Êåltirilgàn ifîdàdàn ko‘rinib

---

33
turibdiki, difràksiîn pànjàràning àjràtà îlish qîbiliyati undàgi
shtriõlàr sînigà bîg‘liq.
Fîydàlànilishigà qàràb zàmînàviy difràksiîn pànjàràlàrdàgi
shtriõlàr sîni 1 mm dà 6000 dàn 0,25 tà gàchà bo‘lishi mumkin.
Bundày pànjàràlàr yordàmidà spåktrning ultràbinàfshà qismidàn
infràqizil qismigàchà bo‘lgàn sîhà o‘rgànilàdi.
Sinîv sàvîllàri
1. Fràungîfår difràksiyasi dåb qàndày difràksiyagà àytilàdi? 2. Òirqish-
dàn j burchàkkà îg‘ib o‘tgàn chåkkà nurlàr îràsidàgi yo‘l fàrqi qanday?
3. Frånål zînàlàri qàndày tànlànàdi? 4. Frånålning qo‘shni zînàlàri
vujudgà kåltiràdigàn tåbrànishlàr àmplitudàsi nimàgà tång? 5. Qàchîn
difràksiîn minimum ro‘y båràdi? Difràksiîn màksimum-chi? 6. Difràksiîn
màksimum qàndày vujudgà kålàdi? 7. j = 0 dà qàndày hîl ro‘y båràdi?
8. 18- ràsmdàgi mànzàràni tushuntiring. 9. Difràksiîn pànjàrà dåb nimàgà
àytilàdi? 10. Pànjàrà dîimiysi nimàgà tång? 11. 19- ràsmdàgi mànzàràni
tushuntiring. 12. Difràksiîn pànjàràdà minimumlàr hosil bo‘lish shàrti
qanday? 13. Bîsh màksimumlàr shàrti-chi? 14. Bîsh màksimum qàndày
vujudgà kålàdi? 15. Difràksiîn pànjàrà qàyårdà qo‘llànilàdi? 16. Difràksiîn
pànjàrà yordàmidà yorug‘likning to‘lqin uzunligini àniqlàsh mumkinmi?
17. Pànjàràning àjràtà îlish qîbiliyati qàndày àniqlànàdi? 18. Àjràtà îlish
qîbiliyati pànjàràdàgi shtriõlàr sînigà bîg‘liqmi? 19. Zàmînàviy pànjà-
ràlàrning 1 mm dà nåchtà shtriõ bîr? 20. Shtriõlàr sînining bundày
qiymàtigà erishishdàn qàndày màqsàd ko‘zdà tutilàdi?