Fizikaviy kimyo fanidan tashish sonlarini aniqlash mavzusida yozgan

1-rasm. Tashish sonini aniqlovchi asbobning tuzilishi 
Tashish soni 
Biz yuqorida, elektr zaryadini ionlar tashib o‘tishi haqida so‘z yuritgan edik. 
Bu jarayonda kation va anionlarni o‘rni, qo‘shgan hissasini ko‘rsak. Buning uchun 
ko‘ndalang kesim 1m (1sm
2
) bo‘lgan silindr ichidagi elektrolit eritmani olsak, bunda 
eritma konsentratsiyasi S, dissotsiyalanish darajasi 

deb olsak, hamda ionlar 
konsentratsiyasi S 

bo‘ladi. Bu elektrolitlar orqali elektr tokini (YE

1
V
) 
o‘tkazganimizda kationlarning harakat tezligini U, anionlar harakat tezligini V 
bo‘lsin. Ionlarning 1 sekundda olib o‘tilgan elektr miqdori (elektr toki zichligi) 
kation va anionlar olib o‘tgan elektr miqdorining yig‘indisiga teng.
 
i

(C

FU

C

Fv)

1000 
Bu yerda F- bir gramm –ekvivalent ionning olib o‘tgan elektr miqdori bo‘lib, 
Faradey qonuniga ko‘ra taxminan 96500 kulonga teng; S

FU –kationlarning, S

FV –anionlarning olib o‘tgan elektr miqdori. 
Tashib o‘tilgan umumiy elektr miqdoridan 

---

19 
V
U
U
FV
C
FU
C
FU
C
n








qismini kationlar, 
V
U
V
FV
C
FU
C
FV
C
n








qismini esa anionlar tashib o‘tgan bo‘ladi n

va n
-
kation va anionlarning tashish 
soni, ya’ni ionning tashish soni deb ataladi. Demak, ionning tashish soni umumiy 
elektr miqdoridan shu ion tashib o‘tgan qismini ko‘rsatadi.
Yuqoridagi tenglamalardan, n


n
-

1; yoki 
V
U
n
n



ekanligi 
ko‘rinib 
turibdi.
Tashish sonlari elektrodlar qismida eritma konsentratsiyasining o‘zgarishini 
o‘lchash yo‘li bilan aniqlanishi mumkin. 
Elektrodlar qismida eritma konsentratsiyasining o‘zgarishi faqat ionlar 
harakatidan tashqari, ionlar gidratlanganidan ion bilan birgalikda gidrat tarkibidagi 
suv ham harakat qilishi natijasida elektrolit konsentratsiyasi o‘zgaradi. 
Shularga muvofiq, tashish soni ikki xil bo‘ladi; kuzatilgan tashish soni va chin 
tashish soni.
Elektrodlar qismida eritma konsentratsiyasi o‘zgarishini o‘lchash bilan 
topilgan tashish soni kuzatilgan tashish soni deb ataladi.
Gidratlanish kabi omilar hisobga olinib, ionlar harakati tezligi turlicha 
bo‘lganligidan, o‘lchash yo‘li bilangina topilgan tashish soni chin tashish soni 
deyiladi. 
Agar eritmada A
e
mol’ elektrolit modda va A
s
mol suv bo‘lsa, 1 faradey elektr 
miqdori o‘tganda anod qismidan ketgan suv miqdori X mol bo‘lganda, kationning 
chin tashish soni n

bilan kuzatilgan tashish soni t

orasida quyidagi bog‘lanish bor:
Х
A
A
t
n
С
Э










Xuddi shuningdek, anion uchun quyidagini xosil qilamiz. 
Х
A
A
t
n
С
Э











---

20 
Eritma suyultirilgan sari n bilan t orasidagi farq kamaya boradi. Harorat o‘zgarishi 
bilan tashish soni juda kam o‘zgaradi. 
Ionlarning harakatchanligi 
Yuqorida ionlar olib o‘tgan umumiy elektr miqdori 
i

(C

FU

C

Fv)

1000 
ekanligi ko‘rgan edik. Om qonuniga ko‘ra;
I

C
E
r
E


teng bo‘ladi. Tajriba shartiga binoan E

1V edi. Demak 1000

s

C

FU

C

FV va 
tenglamaning ikki tomonini 
C
ga bo‘lsak va 
С
С
Э




1000
ekanligini xisobga olsak

E

(FU

FV) ni hosil qilamiz. Kuchli elektrolitlarda hamda suyultirilgan kuchsiz 
elektrolitlarda 

ligini inobatga olamiz. Ion tezligi eritmadan o‘tayotgan elektr 
tokining kuchlanishi (E) ga va eritma haroratiga to‘g‘ri proporsionaldir. E

1V 
hamda t 

18
0 
S bo‘lganda, cheksiz suyultirilgan eritmadagi ionlar tezligi ionlarning 
absolyut tezligi deb ataladi va U
0
hamda V
0 
bilan belgilanadi. Binobarin, 

bo‘lganda

e
esa 


bo‘ladi.
Demak, 



FU
0

FV
0
ilgarigi tenglamalardan 




f
V
U
V
U
Э






0
0
0
0
V
U
V
U
f




Suyultirilgan kuchsiz elektrolit eritmalar uchun 





Э
bo‘ladi. Yuqoridagi 
tenglamaga ionlarning absolyut tezligini qo‘ysak va deb olsak



FU
0
,

-

FV
0
,





-
bo‘ladi va bu yerda 


, 

-
lar kation va anion harakatchanligi. Ionlarning mustaqil 
harakatlanish qonuniga binoan, kuchli elektrolitlar va cheksiz suyultirilgan kuchsiz 
elektrolit eritmalarning ekvivalent elektr o‘tkazuvchanligi kation va anion 
harakatchanligi yig‘indisiga teng [11]. 
Ba’zan 


, 

- 
larni ionlarning elektr o‘tkazuvchanligi deb ham ataladi. 

---

21 
Ma’lumotnomalardagi ionlarning harakatchanligidan foydalanib cheksiz 
ekvivalent elektr o‘tkazuvchanligini hisoblash mumkin. Ionlarning tashish soni va 
harakatchanligi o‘rtasida quyidagi bog‘lanishlar mavjud: 
;









n
;









n



n




;

-

n
- 



; 
Yuqoridagilardan foydalanib, dissotsialanish darajasi va konstantasi orasidagi 
bog‘lanishni eslasak 


Э
Э
С
С
К












2
2
1
yoki
V
К
Э
Э
)
(
2








Bu tenglama Ostvaldning suyultirish qonuni deb ataladi va u ekvivalent elektr 
o‘tkazuvchanlikning konsentratsiyaga bog‘liqligini ifodalaydi.