Fiziologiyasi va gigiyenasi

Qon plazmasining oqsillari. 
Qon plazmasining organik mod- 
dalari orasida oqsillar ancha katta aham iyatga ega. Ularning katta 
qismi jigarda sintezlanadi.
Plazma oqsillari qon va to'qim alararo suyuqliklar orasidagi 
suv almashinuviga ta'sir qiladi. organizmdagi suv-tuz muvozana- 
tini ta'm inlaydi. Bu rolni albumin oqsillari bajaradi. Oqsillar hi- 
moyaviv immun tanalarning hosil boTishida ishtirok etadi, orga­
nizmga kiruvchi zaharli moddalarni yopishtiradi va zararsizlanti- 
radi. Barcha antitana - oqsillar globulinlar guruhiga kiradi. Bular, 
asosan, gamma-globulinlardir. Shu sababli hozirda gamma-globu- 
linlar organizmning him oya kuchini mustahkamlovchi, davolovchi 
preparat sifatida keng qoTlanilmoqda.
Plazmaning fibrinogen oqsili - qon ivishining asosiy omilidir. 
Uni plazm adan juda vengil cho'km a shaklida ajratib olish mum-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kin. Fibronogeni ajratib olingan plazm a 
zardob
deb ataladi. Zardob 
plazm adan ivimasligi bilan farq qiladi.
Qonning ivishi. 
Qon jarohatlanm agan tom irlar b o ‘ylab harakat 
qilar ekan. u suyuqligicha qoladi. Lekin tom ir jarohatlanishi bilan 
jarohat yuzasida qon laxtasi hosil b o ia d i. Qon laxtasi (tromb) tiqin 
singari jarohatni qoplaydi, qon oqimi to ‘xtaydi va yara sekin-as- 
ta tuzaladi. Agar qon ivimaganida edi kichldna tim alishdan ham 
odam qon yo'qotib o iis h i mum kin edi.
Odam qon tom iridan chiqqan qoni 3 -4 daqiqada iviydi. Qon­
ning ivishi organizmning muhim himoya reaksiyasi b o iib hisobla­
nadi, u qon yo'qotilishining oldini oladi va shu y o ‘1 bilan aylanib 
yuruvchi qon miqdorining doimiyligi tain in lan ad i.
Qon ivishining asosida qon plazmasidagi erigan holdagi fibri­
nogen oqsilining fizik-kimyoviy xususiyatlarining o'zgarishi yota- 
di. Qon ivish jarayonida fibrinogen oqsili erim avdigan fibringa 
aylanadi va u may da nozik ipchalar shaklida k o iin a d i. Fibrin ip- 
chalari ju da m ayda turchalar hosil qiladi va unda qonning shaklli 
elementlari ushlab qolinadi. Qon laxtasi yoki trom b hosil b o ia d i. 
Sekin-asta qon laxtasining zichlashishi yuz beradi, zichlanish nati­
jasida jarohatning chetlarini tortadi va shu y o i bilan jarohatning 
bitishini ta'm inlaydi. Qon laxtasining zichlashishi paytida undan 
s a rg ic h tiniq suyuqlik - zardob ajraladi.
Qon laxtasining zichlashishida trom bositlar muhim rolni o ‘y- 
naydi, y a ’ni qon laxtasining siqilishini ta ’minlovchi moddalarni 
saqlaydi. Bu jarayon sutning ivish jarayonini eslatadi, bunda ivi- 
tuvchi oqsil b o iib . kaziyen hisoblanadi, m a iu m k i, pishloq hosil 
b o ia y o tg an paytda ham zardob ajralib chiqadi. Jarohatning bitish 
jarayonida fibrin laxtasi eriydi va surilib ketadi.
Yuryev (hozirgi Tartu) universitetining professori A. A. Shmidt 
1861- yilda qonning ivish jarayoni fermentativ jarayon ekanligini 
aniqladi. Qon plazm asida erigan holdagi fibrinogenni erim aydigan 
fibrin oqsil holatiga o iis h i trom bin fermenti ta ’siri ostida amalga 
oshadi. Qonda doimiv holda jigarda ishlab chlqiladigan nofaol 
holdagi trom bin-protrom bin saqlanadi. Protrombin trom boplastin
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va kalsiy tuzlari ishtirokida faol trombinga ay lanadi, qon plazmasi- 
da kalsiy tuzlari mavjud. trombopalstin esa aylanib yuruvchi qonda 
yo'q. u trom bositlarning yoki tananing boshqa hujay ralarining par- 
chalanishidan hosil b o ia d i. Tromboplastinning hosil b o iish i ham 
murakkab jarayondir. Tromoplastinning hosil b o iish id a trombo- 
sitlardan tashqari yana qonning ayrim oqsillari ham ishtirok etadi. 
Avrim oqsillarni qon tarkibida b o im aslig i qonning ivish jaravoni- 
ga keskin ta ’sir etadi. Agarda qon plazmasida globulinlardan biri 
(yirik molekulali oqsillardan) b o im agan ida gemofiliya kasalligi 
yuz beradi.
Gemofiliya bilan kasallangan odamlarda qonning ivishi keskin 
pasaygan b o ia d i. Hattoki kichkinagina jarohat ham ularda xavfli 
qon ketishini chaqirishi mumkin.
Oxirgi 30 yilda fan qonning ivishi haqidagi ju d a ko'plab yan­
gi m a'lum otlar bilan boyidi. Qonning ivishida ishtirok etuvchi 
k o'plab omillar mavjudligi aniqlandi.
Qon ivish jarayoni asab tizimi va ichki sekretsiya bezlari gor­
monlari bilan boshqariladi. IJ ham barcha fermentativ jarayonlar 
singari tezlashishi yoki sekinlashishi mumkin. Agarda qon ketishi- 
da qonning ivish xususiyati qanday katta ahamiyatga ega bo'lsa, 
qon tom irlari bo'ylab aylanishida uning doimiy ravishda suyuq 
holda qolishi ham xuddi shunday ahamiyatga egadir. Tomirlar ichi­
da qonning ivib qolishiga va u yerda trom blar hosil b o iish ig a olib 
keluvchi patologik holat qon ketishi singari kasallar uchun xavfli dir.
Yurakning vena tom irlarining trombozi (miokard infarkt), miya 
tomirlari trombozi. o'p k a arteriyasi trombozi va h. k. kasalliklar- 
ning mavjudligi hammaga m a iu m .
Organizmda qonning ivishiga qarshilik ko'rsatuvchi m odda­
lar hosil b o ia d i. Xuddi shunday xususiyatga o'p ka va jigar hu- 
javralarida ishiab chiqiladigan 
geparin
egadir. Qon zardobida hosil 
b o ia d ig an fibrinni erituvchi ferment - fibrinolizin oqsili topilgan.
Shunday qilib, qonda bir vaqtning o'zida ikkita: qonni ivituvchi 
va uni ivishdan saqlovchi tizim lar mavjuddir. M a iu m darajadagi 
ushbu tizim larning muvozanati tufayli tom irlar ichida qon ivimay-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

di. Jarohatlanganda va ayrim kasalliklar paytida bu muvozanat bu­
ziladi va qonni ivishiga olib keladi. Qon ivishini limon va otquloq 
kislotalarining tuzlari ivish uchun zarur bo'lgan kalsiy tuzlarini 
cho'ktiradi va bu jarayormi tormozlaydi.
Tibbiyot zulugining bo'yin bezlaridan juda kuchli ivishga qar- 
shilik ko'rsatuvchi modda