Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A R A S T U F A L S A F A S I
yaq in lash ish ig a b o g l i q m i yoki b o s h q a b ir o r usul tufayli m av ju d
e k a n lig in i t u s h u n t i r a d i .
U , j i s m i y t a b i a t a n j a v h a r n i , j a v h a r m o h i y a t i u n i n g f a z o d a
c h o ‘z i q tu ris h ig a b o g ‘l iq m i y o k i y o ‘q m i , ta h lil e ta d i. B a r c h a
o 'z i g a x o s o r a z l a r ( a k s id e n s iy a ) b ila n j a v h a r ( s u b s ta n s iy a )
b o ‘Isa, u n a r s a j i s m va c h o ‘z i q t u r g a n b o ‘la o l a d i m i ? 0 ‘z id a
s h a k lla r va o r a z l a r a l m a s h i b t u r u v c h i va u n d a n j a v h a r l a r n i n g
xillari p a y d o b o ‘l u v c h i m o d d a boMgani u c h u n yo u j i s m va 
c h o ' z i q b o ‘ladi yoki u n a r s a m o d d i y j a v h a r b o ‘lad i, neg ak i 
u n i n g c h o ‘ziqligi b o ‘y, e n va q a lin lik k a ega.
A r a s tu , b u c h o ‘z iq n a r s a j a v h a r e m a s , b o s h q a n i m a d i r , 
d e b tu s h u n tira d i. C h o 'z i q l i k , uzalg an lik u n i n g ja v h a ri igi n u q ta i 
n a z a r i d a n j a v h a r n i n g m o h i y a t i n i b i l d i r m a y d i . B iz n i n g
i b o r a m i z d a g i “ c h o ‘z i q l i k ” , “ u z a l g a n l i k ” x u d d i “ o q ” 
i b o r a s i d a g i
k a b i m a ’ n o g a e g a v a j a v h a r h a q i d a
g a p i r a y o t g a n i m i z d a b i z m u t l a q m a ’n o d a g i j a v h a r h a q i d a
g a p i r a m i z , b u n d a biz u n i n g c h o ‘ziqligi, u z a lg a n i va b o wy, 
e n , qalinligi b o r narsaligi h a q i d a g a p y u r i t m a y m i z . J a v h a r
o ‘z ig a x o s b o ‘lg a n b o s h q a n a r s a l a r g a e g a . “ U z a l g a n ” va 
“ u z a l g a n l i k ” t u s h u n c h a l a r i jis m liy j a v h a r n i n g n a m o d d a s ig a , 
n a u n i n g s h a k lig a xos, m o d d a e sa o ‘z m o h i y a t i b o ‘y ic h a jis m
e m a s , sh ak l h a m s h u n d a y - ji s m e m a s , a m m o m o d d a va 
s h a k l n i n g b irla s h ib u y g 'u n l a s h u v i (sin te z i) f a z o d a u zalg a n lik
k o ‘r in is h in i p a y d o q ilad i. U s h b u c h o ‘ziq!ik, u z a lg a n lik sh u
b irik ish - s i n t e z d a m a v ju d , c h u n k i u o ‘z m a v ju d iy a tid a o ‘z 
s h a k l i n i n g m a v j u d i y a t i g a e r g a s h a d i va j a v h a r n i n g s h a k l
m a v ju d iy a ti tu fay li u y a ’ni c h o ‘ziqlik, u z a lg a n lik h a q i q i y va 
b a r k a m o l j a v o h i r b o ‘lib q o la d i. T a b iiy j a v c h i r n i n g m o d d a s i
( m a te r iy a s i) o ‘ziga x o s b o 'l g a n s h a k l d a n xoli e m a s , s h u n i n g
u c h u n ja v o h i r q a n d a y d i r u z a lg a n iik la r d a n ta rk ib t o p g a n em as. 
U z a l g a n l i k , u z u n l i k , k e n g l i k , q a l i n l i k l a r e s a e n g a w a l g i
(b ir in c h i) o r a z l a r (a k s iy a d e n s iy a ) d ir . U s h b u o r a z la r , tabiiy 
j a v h a r l a r d a m a v ju d b o ‘lgan b o s h q a o r a z la r g a o ‘x s h a b u n d a
p a y d o b o ‘lib, o ‘z g a r ib . k o ‘p a y ib y o k i k a m a y i b t u r a d i l a r .
A r a s tu s o ‘n g ra , m iq y o si b o ‘y i c h a b e n i h o y a ( l a - n i h o y a ) f a z o d a
u z a lg a n , c h o ‘ziq jis m iy j a v h a r b o r m i yoki y o ‘q ekanligi h a q id a
s o ‘z yuritadi. Va u b e n i h o y a fa z o d a u z a lg a n j is m iy tabiiy j a v h a r
9 -A -6 0 2 0
120

---

A B U N A S R F O R O B IY
y o ‘ q l i g i n i v a h a r b i r j i s m i y t a b i i y j a v h a r f a z o d a
c heklanganligini tu sh u n tira d i. A rastu, ta b ia t narsalarida b o d g a n
c h e k l a n g a n b e n i h o y a t l i k , t a b i a t n a r s a l a r i h a q i d a g a p
y u r itu v c h ila r b e n ih o y a lik h a q i d a o ‘y la g a n la rid e k a h a m i y a t d a n
b u t u n l a y b o s h q a a h a m i y a t g a e g a , d e b t u s h u n t i r a d i . A ra s tu , 
u s h b u a h a m i y a t n i q i s q a c h a t a ’riflaydi va u n i n g q a n d a y lig i, 
n i m a g a taalluqligi h a q i d a a y tib o ‘tadi.
S o ‘n g r a u h a r a k a t d a r a j a s i n i , r u tb a s i ( k a t e g o r i y a ) n i , u 
q a n d a y n a m o y o n boMishini va m o h iy a tin i tahlil etadi. H a ra k a t, 
u n i n g b e n ih o y a lig in i k o 'r s a t u v c h i m o h i y a t g a eg alik u c h u n ,
h a r a k a t , fazo va v a q t ic h id a b ir n a r s a d a n b o s h q a n a rsa g a
o ‘tg a n l i g i u c h u n , h a r a k a t j i s m i y j a v h a r n i n g o r a z i b o 'l i b ,
h a r a k a t l a n t i r u v c h i sa b a b g a ega b o d g a n lig i u c h u n u n i t a d q iq
e tish g a z a r u r a t boMadi. S h u q a to r i h a r a k a t b ila n birga u n in g
m o h i y a t i n i n g t a r t i b i b i l a n , h a m d a u n i n g o ‘zi n i m a d a n
iboratligi, n i m a u c h u n k e ra k va u q a n d a y , u n i n g m av ju d iy ati 
q a n d a y e k a n l i g i n i va n i h o y a t u n i n g m o h i y a t h o s ila la r in i 
a n iq la s h z a ru r. U s h b u k o ' p d a n - k o ' p s h a r o i t l a r h o s ila la rin in g
h a r b irin i h a r a k a t o ‘z ic h ig a o lg a n i u c h u n , b u s h a r o itla r n in g
h a r q ay sisig a h a r a k a t x o s va h a r a k a t l a n t i r u v c h i j i s m l a r g a
h a r a k a t h osilalari s h a ro itla ri xos b o d g a n lig i u c h u n , A ra stu
y u q o r i d a s a n a b o d i l g a n h a r b ir s h a r o i t n i h a r a k a t o ‘z ichiga 
olg an lig in i va s h a r o i t l a r d a n h a r biri h a r a k a t g a xosligini t a d q iq
e ta d i.
B u n i n g u c h u n A ra s tu m a k o n r u tb a s in i ( k a te g o riy a s in i) 
tahlil e ta d i, m a k o n o ‘zi n i m a e k an lig i h a q i d a fikr yuritad i. 
M a k o n m o h i y a t iga xos b o d g a n n a r s a l a r n i n g ta 'rifin i keltiradi 
va j i s m n i n g m a k o n i boMaturib q a n d a y d i r o ra z g a ega b o d is h iga 
z a r u r a t b o d g a n h o l d a j i s m u c h u n m a k o n z a r u r m i , y o 'q m i ,
s h u l a r n i k o ‘rib c h iq a d i.
A r a s tu , h a r a k a t l a n t i r u v c h i s a b a b , h a r a k a t n i n g b o ‘s h liq q a
b o d g a n e h tiy o jin in g o q i b a t i m i yoki y o ' q m i , d e g a n m a s a la n i 
t a h lil q ila d i. Va u n i n g ( h a r a k a t l a n t i r u v c h i s a b a b n i n g ) na 
u y g ‘o t u v c h i s a b a b g a , n a v a k u u m n i n g y o bq lig ig a , n a h a r
q a n d a y ta b iiy vasil a l a r m a j m u a s i g a e h tiy o ji b u n i n g ustiga 
b o ‘s h liq d a g i - n a j a v h a r g a va n a o r a z g a ehtiyoji y o 'q d e b
130

---