Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

TO'RTINCHI BO'LIM
A r a s tu b u l a r n i n g h a m a s i n i t u s h u n t i r m o q c h i b o 'l g a n i d a ,
u s h u u r u c h u n ra v s h a n n a r s a n i n g z id la ri b o 'l g a n va a m a l d a
fo y d a la n is h is h id a oqil h i s o b l a n g a n n a r s a n i n g z id d i b o 'l g a n
m u l o h a z a l a r g a d u c h o r b o ' l a d i . U s h b u m u l o h a z a l a r
s h u n d a y k i , u l a r m a v ju d n a r s a l a r n i n g o 'z g a r i s h i va u la r n in g
f a r q la n is h la rin i s h a k - s h u b h a g a q o 'y a d i . U s h b u m u l o h a z a l a r ,
m a v j u d n a r s a l a r o r a s id a g i f a r q l a r va o 'z g a r i s h l a r , m a v ju d
n a r s a l a r n i n g m a v ju d lig ig a b o g 'l i q b o ' l m a y , balki n a r s a n i n g
m a v ju d lig id a n ta s h q a r i b o 'l g a n b o s h q a b i r n a rs a g a b o g 'l i q
e k a n lig in i k o 'r s a t a d i . U s h b u b o s h q a b i r n a r s a n i n g o ' z i n i m a ?
U m a v ju d lik m a h r u m b o 'l g a n i u c h u n s h u n d a y h o la tg a keladi.
125

---

A B U N A S R F O R O B IY
U s h b u , t u y g 'u b ila n id ro k e tilu v c h i n a r s a la r d a , m a ’lu m
b ir y a k k a n a r s a l a r d a n ajralib t u r u v c h i a l o h i d a n a r s a l a r y o 'q . 
A g a r m a v ju d n a r s a n i m u t l a q m a ’n o d a o l i n a d ig a n b o ‘lsa, u 
h o l d a b i r o r q is q a m u d d a t m o b a y n i d a , j a v h a r iy n i n o ja v h a riy , 
o ‘zi ja v h a r i y d a n ta s h q a ri boMgani tufayli, farq eta oladi. A m m o
j a v h a r i y b o M m a g a n n a r s a u m u m a n boM m asligi m u m k i n ,
m a v ju d b o ‘l m a g a n n a r s a esa , u m u m a n h e c h n a r s a e m a s . 
F a r q l a n a d i , d e b , o ‘y la y d ig a n n a rs a u m u m a n m a v ju d e m a s . 
S h u n d a y e k a n , h a q i q a t a n m a v ju d b oM m agan va m a v ju d lik d a n
ta s h q a ri b o 'l g a n n a rs a u m u m a n m a v ju d e m a s .
B e a d a d lik ( k o 'p l i k ) f a q r la n is h tufayli m a v ju d d ir . D e m a k ,
a h a d i y — b i r l i k n i m a d i r m a v j u d . A s a r t u , b i r l i k ( t a n h o )
n a r s a n i n g turli sifatlarini b a y o n e t i s h g a c h a b o ra d i. U l a m i n g
( s h u s i f a t l a r n i n g ) b a r b iri, s h u n a r s a g a n i s b a t a n , b o s h q a
sifatlari k o lrs a t m a g a n x u su siy a tla rn i k o ‘rs a ta d i. B e a d a d s o ‘z 
b irik m a la ri — i b o r a la r y o r d a m i d a n a r s a h a q i d a ifo d a la n g a n
x u s u s iy a tla r m i q d o r j i h a t i d a n b ir b u t u n b o ‘lib q o la d i, a m m o
b i r s o ‘z va b ir ib o ra boM m aydi. S h u q o i d a b o ‘y ic h a , s h u u r -
hissiy o t s h a h o d a t b e r u v c h i n a rs a g a va u s h b u s h u u r ila id ro k
e tila d ig a n n a r s a l a r n i n g m a ’q u l o t l a r i d a n aql b ilan t u s h u n s a
b o d a d ig a n m o h iy a tla r id a n fo y d a la n g a n im iz d a e ris h a d ig a n im iz
h o la tg a zid t u r u v c h i a q liy x u lo s a la r q ilin a d i.
A ra s tu u s h b u m u l o h a z a l a r n i a v v a lid a n o q m u g d i t o t , g kalat 
( s o f iz m ) d e b rad etadi.
U , h a q i q a t a n t o ‘g ‘ri fikrga kelish va ixtilofli (b ir-b irig a
z id ) a q liy x u lo s a la rn i i n k o r e tis h u c h u n u la r h e c h q a n d a y
foyda b erm ay d i deb tush u n tirad i (sokz sofizm haq id a k etm o q d a). 
H a q iq iy lik k a faqat s h u u r va o n g (aq l) tufayli e rish ila d i.
S o ' n g r a A ra s tu o kz ta d q i q o t l a r i n i d a v o m ettirib , fa z o d a
n a m o y o n b o d g a n j a v h a r d e b a ta lu v c h i h a r b ir n a r s a n i n g
e n i, b o kyi va qalinligi b o r d e g a n fikrga keladi. R o stk i j a v h a r
f a z o d a c h o ‘ziq d e b t a 'r i f l a n a d i g a n b o 'l s a , s h u n i n g u c h u n u 
b a ’z a n “j i s m l a r ” , b a 'z a n e sa “j i s m i y j a v h a r l a r ” d e b a talad i. 
T a b i a t a n m a v ju d n a r s a la r , jis m la r g a o r a z la r , j i s m i y j a v h a r l a r
va u la rg a xos belgilarga ega. B ularn in g h a m m a s i tab iat h aqidagi 
fan (fizika) n in g m a v z u s id ir . A r a s tu b u n a rs a la rn i isbot ta la b
q i l m a y d i g a n m u q a d d i m o t l a r d a n o lad i va u la r n i tahlil q ilis h d a
j a d a l i y ( d ia le k tik ) v asilani ( u s u ln i) q o d l a y d i . J a d a l i y h iv o r a
126

---