Foydalanilgan adabiyotlar royhati

1-rasm.Moliyaviy risklar asosiy turlari

Tadbirkorlik faoliyatining xususiyatiga qarab, risk sharoitida qaror qabul qilish yoki uni amalga oshirish bo‘yicha aniq usul va uslublar ma’lum darajada farq qiladi, hamda firmaning maqsadga erish uchun tanlangan strategiyasi, konkrt vaziyatga bog‘liq bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda boshqaruv subyektlari uchun kulanma sifatida tavsiya etiluvchi risk nazariyasi va amaliyotini boshqarish bo‘yicha bir qator asosli prinsipoari ishlab chi qilgan bo‘lib, ularning asosiylariga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  o‘z kapitalingiz imkoniyatidan ortiq xavf-xatarga yo’l kuymang.
  
• 
  risk oqibati to‘g‘risida uylab ko’ring eki oor o’lchab bir kesing.
  
• 
  arzimas narsa uchun katta xatarga bormag.
  

Birinchi printsipni amalga oshirishning ma’nosi shuki tadbirkor tavakkl vaziyatda qaror qabul qilishida:
Agar ishi aksiga sodir bo‘lsa ko’radigan zararini maksimal hajmini hisobga olishi uni kirayotgan kapitali va boshqa xususiy moliyaviy resurslar bilan taqqoslab kelgusida ko’rilgan zarar inqirozga olib kelmasligini hisobga olish lozim.
Ikkinchi prinsipni amalga oshirish esa tadbirkor ko’rinish mumkin bo‘lgan zarar miqdorini bilgan holda risk ehtimoli qanday uning oqibati nimaga olib kelishni aniqlashini hamda bu ma’lumotlar asosida tadbirkor risk xatari uchun mas’uliyatini o‘z zimmasiga olish yoki shu mas’uliyatni o‘zgalar (sug‘urtalash
orqali) zimmasiga yuklanish yoki shu tadbirni bajarishdan voz kechish to‘g‘risida qaror qabul qilishni talab qiladi.
Uchinchi prinsipni amalga oshirishda tadbirkor xatarga borishni risk qilishda uning nazarida tutayotgan natijalarni, yo’qotish hajmini hisobga olish lozim.
Tadbirkor uchun riskdan ko’rilgan zarar va foyda nisbatan qoniqarli bo‘lsagina risk qilish to‘g‘risida bir qarorga kelish mumkin. Bu yerda shuni ta’kidlash lozim-ki, har bir yuqorida qayd etilgan nisbatni mos kelgan har bir aniq vaziyati xilma xil bo‘lib u ko‘plab omillarga ya’ni mulkiy holatga tadbirkorning risk xavf-xatari sohasidagi siyosati, taktika va strategiyasi loyiha vazifa va maqsadlariga bog‘liq bo‘ladi. Vaholanki, mas’uliyatining bu masalasi ham iqtisodiy va huquqiy jihatlar mavjud. Xo‘jalik qarorlari bilan bog‘liq risk dagi mas’uliyat masalalari, amaliy tajribalar va bu saxada to’plagan tajribalar to‘g‘risida batafsil to’xtalamiz.
Risk tushunchasi tabiiy fanlarda lab az ta’rifini topgan hamda matematik formularda ifoda etilgan. Ammo iqtisodiyot o‘ziga xos hislat va xususiyatga ega. Shuning uchun “xo‘jalik tavakkalchiligi” degan maxsus atamani ta’rifini berishimiz zarur. Keyingi yillarda ko‘plab maqola va ilmiy ishlarda mualliflar tashkilotning xo‘jalik faoliyati, rejalashtirish, bazar mexanizmi, ialab va taklif munosibatlarini qarab chiqishda xo‘jalik tavakkalchiligi masalalariga katta e’tiborni qaratmoqdalar. Biz ko‘plab hollarda, ilmiy xulosalarda yuqorida aytib o’tilgan sohalarda qarorlar qabul qilishda risk elementlarini hisobga olish zarurligini va xatto uni maqsadga muvofiqligini qayd etilganini kuzatdik.
Aksariyat mualliflar texnikaviy va xo‘jalik qarorlarini qabul qilishni risksiz amalga oshirib bo‘lmadigan g‘oyani ilgari surmoqdalar chunki riskni tan olmaslik, rivojlanishga sun’iy to’siq kuygan bilan barobardir. Biz ishlari bilan tanishgan yana bir guruh mualliflar: riskning mohiyati – maqsadga erishishda ko’riladigan zararda emas. Balki maqsadga erishish uchun yo‘nalishni o‘zgartirish to‘g‘risida qabul qilingan qarorlar uchun yaratilgan imkoniyatda degan g‘oyani ilgari suradilar. Tavakakalchilik tushunchasini ko’rinishi mumkin bo‘lgan zarar imkoniyati darajada
tor ma’noda talqin qilinishi uni iqtisodiy sohada to‘g‘ri qo‘llanilishini ancha cheklab qo’yadi.
Shuni ham qayd etish lozimki, ba’zi iqtisodchilar so‘zma-so‘z “risk” va “noaniqlik” terminlar tushunchalari orasidagi farqni izlashadi. Noaniq vaziyatlardan risk vaziyati sifatida sodir bo’lishi ehtimol bo‘lgan va xatto baholangan noma’lum hodisalar qaraladi. Ayni paytda sodir bo’lishi ehtimolini oldindan bilmagan noaniq vaziyatlar eni biz an’anaviy usullar bilan bartaraf etalmagan vaziyatlarni – “noaniqlik” deb ataymiz. Bundan ancha mashxur bo‘lgani “vis major” (engilmas to’siq) bo‘lib uning sodir bo’lishi hamma vaqt to‘la tasodifdir.
Shuni qayd etish lozimki, rejalashtirilgan kelgusi natijalardan chekinish hamma vaqt zarar ko’rish bilan bog‘liq bo‘lmay, goxo qo’shimcha daromad ham keltiradi. Shunga ko’ra so‘z tushumlar tavakkalchiligi to‘g‘risida ham ketishi mumkin, ya’ni xarajatlar qilish tavakkalchiligi bilan bir qatorda, qo’shimcha daromad (foyda) olish tavakkalchiligi ham mavjud.
Oldindan rejalashtirilgan iqtisodiy o‘sishda tasodifiy omillar ta’sirini tan olinishi, kutilgan vaziyatni sodir bo’lishini orkaga surishi, eki uni mazmun- mohiyatini o‘zgartirishi mumkin-ki, u o‘z-o‘zidan kun tartibiga, xo‘jalik tavakkalchiligi muammolarini qo’yadi. Iqtisodiyotni davlat boshqaruvi sharoitida 2 turdagi xo‘jalik tavakkalchiligi mavjud, aynan xalq xo‘jaligi tavakklchiligi (global, umumiy) va tashkilot doirasidagi risk (lokal, mahalliy) bo‘lib, ular dialektik yagona qarama-qarshilikda turadi, bir-birini tuldiradi, bir-biriga ta’sir etadi, ayni paytda ma’lum darajada avtonom holda uchraydi.
Ular shuningdek, o‘zaro qarama-qarshimayl, ragbatlarni tashuvchi hamdir, ayniksa u iqtisodiy muxit ikkala risk vaziyatini vujudga keltirish uchun bir xil imkoniyat yaratganda yaqqol namoen bo‘ladi. Risk elementlarini paydo bo’lish imkoniyatlari nafaqat yirik yo’qotishlarda ifodalanadi, balki birinchi navbatda katta daromad olishda ham gavdalanadi.
Shuning uchun ham barcha xo‘jalik raxbarlari riskga borishadi. Bir xil sharoitda olinadigan katta daromad-jadval rivojlanish natijasidir. Riskni hisobga oluvchi rejalashtirilgan tadbirda ijobiy natijaga erishishni ta’minlovchi sharoit
yaratish-murakkab ish. Bu sharoit birinchi navbatda iqtisodni boshqarish tizimi bilan belgilanadi.
Davlat tomonidan boshqariluvchi iqtisodiyotni boshqarish tizimida katta rolni (katta hajmda) tashkilotlar o’ynaydi. Ular nafaqat o‘zlari ishlab chiqaruvchi mahsulotlar miqdorini belgilaydi, ya’ni kelgusida ularni sotilishga riskga boradi va shuning uchun ham tashkilot rivoji uchun yo‘naltirilgan bir qism mablag’ularning xususiy qarorlari ixtiyorida bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda iqtisodiy shart sharoit tashkilot darajasida, shuningdek xalq xo‘jaligining barcha darojasida jadval rivojlanish bilan bog‘liq riskni qabul qilish uchun qulay imkoniyat yaratadi.
Riskning ikki (global va lokal) turini yana ikkiga ajratish mumkin :

• 
  uzoq muddatli (rivojlanish bilan bog‘liq risk);
  
• 
  qisqa muddatli (konyunkturali) risk.
  

Endi quyidagi qiziqarli xulasaga kelamiz; to‘g‘rixulosa sxemali va ixchali ; ya’ni uzoq muddatli risk (ya’ni rivojlanish bilan bog‘liq risk) hammadan oldin xalq xo‘jaligining barcha darajasida qarorlar qabul qilish uchun xarakterli bo‘lsa, qisqa muddatli (konyunkturali) risk bosh darajada lokal riskga xosdir, ya’ni tashkilot darajasidagi qarorlar tavakkalchiligidir. Lekin bunday xulosa bizni uta noto‘g‘riyo‘nalishga olib borishi mumkin. Bir tomondan u xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarini rivojlantirishda kon’yunktur imkoniyatlardan foydalanish va uni ta’rifini o‘z ichiga olmaydi, ikkinchi tomondan tashkilot oldida istiqbolli rivojlanishni busib qo’yadi.
Xalq xojligining barcha tarmogi, alohida tashkilot rivoji uchun bunday xulosaning naqadar salbiy ekomligini quyidagi misolda aniq ko’rish mumkin .
Tashkilot ishlab chiqarishdagi o‘zini tutgan urnidan kelib chiqib, kon’yunktur o‘zgarishga jadal moslashdi, deylik, lekin u buni fakatgina o‘zini joriy rejalarini barqaror kon’yunktur intilishni inobabga ishlab chiqish olib orqali amalga oshiradi.
Qaror qabul qilishning bu jarayoni nafaqat o‘z imkoniyatlarini hisobga olishga tayanishi, balki shunday strategiyani ishlab chiqishi kerak-ki, u “hamkor”lar,
hamda raqiblarning xatti harakati va qabul qilishi mumkin bo‘lgan qarorlarini ham hisobga oladi. Faqat bunday muljallarni obyektiv baholash orqaligina tashkilotni kelgusi muvafakiyatini ta’minlash mumkin.
Maxsus adabiyotlarda risk turlarini boshqa usulda sinflarga ajratish uchraydi.
Ular uch yirik guruhdan iborat bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi :

• 
  xo‘jalik tavakkalchiligi;
  
• 
  insonning o‘zini tabiati bilan bog‘liq risk;
  
• 
  tabiiy omillar bilan bog‘liq risk.
  

Bu risk eng sodda qarordan tortib eng murakkab qarorgacha barchasini ajralmas hislati ekanini yaqqol namoyon etadi.
Qolaversa, “xo‘jalik tavakkalchili”gi tushunchasi o‘z tarkibiga bevosita tabiat omillari bilan bog‘liq riskni hamda keyingi 2 turdagi riskni iqtisodiy oqibatlarini biriktiradi.
Ayni paytda jamiyatning iqtisodiy hayoti inson tabiati va tabiiy omillar bilan bog‘liq riskga aks ta’sir ko‘rsatadi va ularning mazmunini o‘zgartiradi. Bu o‘zaro bog‘liqlikda bir qancha ta’sir etuvchi omillar shakllanadi masalan “inson tabiati bilan bog‘liq riskda quyidagi elementlarini (masalan : kasallik, baxtsiz hodisa, ulim, kobiliyat, xayrixoxlik va boshqalar), “iqtisodiy” elementlarini (masalan : ish kuchini kunimsizligi, kamomad, o‘zlashtirish, ishchilarni malaka darajasi, iqtisodiy manfaatdorlik) kabilar.
Qayd etib o’tilgan risk turlaridan xo‘jalik tavakkalchiligi uchun ancha muhimi bu tabiat omillari bilan bog‘liq risk bo‘ladi, tabiiyki u ishlab chiqarishi kimiyoviy biologik va boshqa tabiiy jaryonlar bilan bog‘liq bo‘lsa.
Xo‘jalik tavakkalchiligi ham 2 turga : Muvaqqat va obyektiv (hududiy)ga boTinadi. Masalan: Muvaqqat risk mahsulot ishlab chiqarish jarayonida keraksiz bo‘lib qolganda paydo bo‘ladi, u holda ishlab chiqarish to‘g‘risidagi qaror mahsulot uchun talab barqaror bo‘ladi deb hisoblanadi.
Obyektiv risk mazkur hududda, aniq bozorda ishlab chiqarilgan mahsulot sotilmay qolganida paydo bo‘ladi. Bu hol asosan tashqi savdo muammolari, xalqaro bozor konyunkturasiga ta’sir oqibatida vujudga keladi. Biz endi xo‘jalik
tavakkalchiligini ta’kidlab o’tilgan yuqoridagi turlarining alohida holda xiyolat va xususiyatlariga to’xtalamiz.
Xo‘jalik tavakkalchiligi kategoriyalari noaniq sharoitlarda ishlab chiqarishni rejalashtirish, iqtisodiy qonunlar tavsifi, ishlab chiqarish jarayonlari, tadbirkorlik daromadi kabi siyosiy, iqtisodiy tushuncha va masalalar bilan bog‘liq, uning tahlili nafaqat ta’kidlangan kategoriyalarni tadkik etish uchun balki mustaqilkategoriya sifatida ham zarur.
Tadbirkorlik daromadini tadqiq etishdagi risk to‘g‘risida klassik nazariyotchilar (Senior, Mill) boshlanishda tadbirkorlik daromadi strukturasini foiz (kiritilgan kapitalga nisbatan xissa sifatida), tadbirkorning ish xaki, va nixoyat risk uchun to‘lov (tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq risk imkoniyatlarini koplasi misolida) kabi bo’laklarga ajratdilar. Natijada ko‘pchilik xorijiy iqtisodchilar (Samyuel Rod, Seligman, Sey, Klark va boshqalar) tadbirkorlik daromadini bevosita risk nuqtai nazaridan turib ya’ni tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq riskni baholay olishda deb ifodalamoqda.
Risklarni boshqarish rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida integratsion bir faoliyat hisoblanib, riskni baholash, strategiyalar va uni boshqarish uchun xavflilik darajasini kamaytirish, boshqaruv resurslaridan foydalanish demakdir.
Ba’zi an’anaviy riskni boshqarishda jismoniy yoki yuridik sabablarini (masalan, tabiiy ofatlar yoki yong’in, baxtsiziz hodisalar, o’lim) keltirib chiqadigan riskga qaratilgan bo’ladi.
Risklarni boshqarish turli usullarda va mavjud riskni bartaraf etish, oldini olish yoki riskni kamaytirish mumkinligidir. Bunda texnik omillardan foydalanib, riskni kamaytirish va tahlil qilish hisoblanadi. Risklar bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida tashkilotlar faoliyatining xarakterli tomoniga ta’sir qiladi.
Risklarni boshqarishning maqsadi ya’ni, mumkin bo’lgan risklarni boshqarish ularning yuzaga chiqish ehtimolini kamaytirish yoki ularning ta’ sirini kamaytirish hisoblanadi. Shunningdek, o’zaro bog’langan va faoliyati muntazam takrorlanib turadigan faoliyatlar to’plamidir. Risklarni boshqarish maqsadi, muammolar va
salbiy holatlarni oldini olish, inqirozni oldini olish va kutilajak muammolarni oldini olishdan iborat. Risklarni boshqarish to’rt bosqichdan, ya’ni riskni aniqlash, baholash, risk tashish (yoki kamaytirish) va risk monitoringidan iborat.
Shu nuqtai nazardan turli sohalarda risklarning ko’plab turlari mavjud:

• 
  iqtisodiy va moliyaviy risk;
  
• 
  kredit riski;
  

-investitsiya riski – biror korxona rentabelligini baholash va investitsiyaning ishonchliligi;

• 
  sug’urta va qayta sug’urtalash riski – da’volarini riski va ehtimollikning biror hajmi bo’yicha baholash;
  
• 
  loyiha risklari;
  
• 
  bozor risklari;
  
• 
  texnik risklar;
  
• 
  ijtimoiy risklar;
  
• 
  operatsion risklar va boshqalar.
  

Risklarni boshqarish uchun, riskni tahlili muhim ahamiyatga ega. Risk darajasi tahlili kompaniyalarning qay darajada o’z aktivlarini boshqarishdan kelib chiqib bir necha usullar asosida amalga oshiriladi. Risklarni boshqarish asosiy tamoyillarini quyidagi ma’lumotlari orqali ham ifodalash mumkin:

1. 
   Har bir inson faoliyati davomida ayrim risklarga duch keladi;
   
2. 
   Risk mavjud bo’lmagan tashkilotlarda risklarni boshqarish uchun javobgarlik boshqarish bo’ylab taqsimlanadi. Eng yuqori mas’uliyat kompaniya egasiga, rahbar va yuqori boshqaruv vakillari o’rtasida tabiiy taqsimlanadi.