Foydalanilgan xom ashyo materiallari

Tỹldiruvchilarning bỹshliqligi. Tỹldiruvchi bỹshliqligi ëki donalar orasidagi bỹshliq, tỹldirgich erkin tỹkilgandagi donalar orasidagi bỹshliqni umumiy xajmga bỹlgan nisbatiga aytiladi va % da aniqlanadi (zichlanmagan xolda). Agar uyilma zichlik –ρ_u(kg/m³) va uning zarrachalari zichligi–ρ₃ (g/sm³) malum bỹlsa, unda tỹldiruvchining donalari orasidagi bỹshliq quyidagi formula asosida topiladi:
,
G’ovak tỹldiruvchining donalari orasidagi bỹshliqni tajribada aniqlashda, tỹldiruvchi namuna ỹlchov idishiga (2.1-jadvalga) solinadi va suv quyiladi. Malum vaqtdan sỹng idish usti mayda kỹzli elak bilan ëpiladi, idishdagi suv tỹkiladi. Sỹngra suvga shimdirilgan tỹldiruvchi bilan idish birgalikda torozida tortiladi. Idishga lim tỹlguncha suv solinadi va yana tarozida tortiladi, tajriba yo’li bilan aniqlangan g’ovak tỹldiruvchining donalari orasidagi bỹshliq quyidagi formula asosida topiladi:
,

Tỹldiruvchi donalarining eng katta yirikligi, (mm)	Tỹldiruvchilarning bỹshliqligi (%)
5 10 20 5-10 va 10-20 aralashgan xolda	40 44 46 45

Bỹshliqlik – bu tỹldiruvchilarning muhim xarakteristikasi xisoblanadi. Zich konstruktsion betonda barcha bỹshliqlar tsement qorishmasi bilan tỹlishi kerak. SHu sababli bỹshliqlik qancha kam bỹlsa, betonda tsement sarfi xam shuncha kam bỹladi. Yirik g’ovakli betonda esa aksincha, yani tỹldiruvchilarning bỹshliqligi katta bỹlishi kerak .

Tỹldiruvchi bo’shliqligi, donalar shakli va donadorlik (granulometrik) tarkibiga bog’liqdir.
Tỹldiruvchilarning namligi va suvshimuvchanligi. Tỹldiruvchilarning namligi va suvshimuvchanligini aniqlashda donalar g’ovakligi asosiy faktorlardan biri xisoblanadi.
Tỹldiruvchilar namligini aniqlashda namuna tarozida tortiladi va 105°S da quritish shkafida doimiy massaga kelgunicha quritiladi. Tỹldiruvchilarning namligi quyidagi formula bỹyicha aniqlanadi:
,

Tỹldiruvchi donalarining eng katta yirikligi, (mm)	Tỹldiruvchilarning namligi
5 10 20 5-10 va 10-20 aralashgan xolda	8 8 5 6

Tỹldiruvchilarning suvshimuvchanligi W_cshm.(massa bỹyicha % da) aniqlashda, quruq yirik to’liruvchilar namunasi suvga 48 soat davomida solib qỹyiladi, sỹngra 1 soat ëki boshqa vaqtda texnik shartlar ëki texnik talablarga kỹra donalar yuzasidagi suvlardan qutuladi va torozida tortib olinadi:

,
Bu yerda: m_ssh– suvga shimdirilgan tỹldiruvchilar namunasining massasi, g.
Sinash natijasida donalar yuzasidagi suvni yỹqotish maxsus jaraënga kiritiladi. UzRST bỹyicha shag’al va shag’al yuzasi yumshoq latta bilan artiladi. UzRST ga kỹra yirik g’ovakli tỹldiruvchilarning suvshimuvchanligi perforirlangan konteynerlarda aniqlanadi. Konteyner va undagi to’ldiruvchilar namunasi birgalikda suvga solib qỹyiladi, 10 min suvdan chiqarib qỹyilib (ortikcha suvdan xalos etiladi), sỹngra tarozida tortib, hisob-kitob ishlari bajariladi. Ichki g’ovaklarda mavjud suvni chiqarib tashlash qiyin.
Mayda tỹldiruvchilar uchun esa bu jaraënni ỹtkazish yanada qiyin. SHu sababli mayda tỹldiruvchi (qum)lar uchun bunday sinovni ỹtkazish standartda kỹrsatilmagan.
G’ovak qumning suvshimuvchanligini aniklash AQSH standartiga kỹra quyidagicha aniklanadi: qum namunasini suvda ushlab turiladi, sỹngra issiq xavo oqimida quritiladi. Qumdan konus yasaladi. Forma olinadi, agar konus cho’kmasa quritish davom ettiriladi. Qachonki forma olinganda konus chỹksa, u holda donalar orasidagi suvdan xalos etildi deb hisoblanadi, fakat g’ovaklardagi suv qoldi deyiladi. Sỹngra qum tarozida tortiladi, doimiy massagacha quritiladi. Suvshimuvchanlik qurtilguncha va quritilgandan sỹngi massalar nisbati bỹyicha topiladi.
Qumning suvshimuvchanligini betonda sinashda aniklash muxim xisoblanadi.
Kỹp hollarda yirik tỹldiruvchining suv shimuvchanligi xajm bỹyicha % da aniqlanadi, yani shimdirilgan suv hajmining dona hajmiga nisbatiga kỹra topiladi. Massa bỹyicha % da suvshimuvchanlik – W_sshm. va dona zichligi – ρ₃malum bỹlsa, hajm bỹyicha % da quyidagi formuladan topiladi:
,
W_s.sh.x. hamma vaqt tỹldiruvchilar donasi g’ovakligidan kichik bỹladi, chunki barcha g’ovaklar ham suv bilan tỹlmasligi mumkin. W_sshx va V_g’ovak dan kelib chiqib, g’ovaklarning qaysi xajmi suv bilan tỹlishi mumkinligi haqida ma’lumotga ega bỹlamiz.