Foydalanilgan xom ashyo materiallari

Putstsolan portlandtsementning kimyoviy tarkibi

Nomlanishi	SuO2	Al2O3	Fe2O3	CaO	MgO	SO3	R2O
Putstsolan portlandtsement	21,55	4,96	3,91	64,47	2,76	0,96	1,38

Putstsolanportlantsement xususiyatlari. Maydaligi 008–sonli elakdan o’tgan TSement miqdori bilan aniqlanadi (teshikcha o’lchami 0,08 mm); elaklanayotgan navning 85% dan kam bo’lmagan qismi elakdan o’tishi kerak.
TSement donalarining o’rtacha o’lchami 15–20 mkm, bu 2500-3500 sm²/g ga teng bo’lgan yuzaga to’g’ri keladi.
Mineral qo’shimchalarsiz portlandtsementning zichligi 3,1g/sm³ .

Ilmiy izlanishlarda foydalanilgan putstsolan portlandtsementning

xossalari.

№	Ko’rsatkich	O’lchov birligi	PPTS400
1	Normal quyuqligi	%	28
2	Qotish vaqtining boshlanishi	Min	128
3	Qotish vaqtining oxiri	Min	370

Yengil betonlar uchun to’ldiruvchilar.
Issiqlikni izolyatsiya qiluvchi devorbop panellar, monolit devorlar va har xil yuk ko’taruvchi konstruktsiyalar tayyorlashda yengil g’ovak to’ldiruvchilarni ishlatib, samarali yengil betonlar olish imkonini beradi. Og’ir to’ldiruvchilarni yengil to’ldiruvchilarga almashtirish natijasida betonning xususiyatlarini kerakli darajada o’zgartirish, zichligini kamaytirish, issiqlik o’tkazuvchanligi va boshqalarni yaxshilash mumkin. SHuningdek ayrim g’ovak to’ldiruvchilarni yetarli mustahkamligi asosida yuqori mustahkamlikdagi konstruktsion yengil betonlar tayyorlanadi.
Respublikamizda tabiiy g’ovak to’ldiruvchilar zahirasi yetarli bo’lmaganligi sababli sun’iy g’ovak to’ldiruvchilar olishga ehtiyoj seziladi. SHu sababli O’zbekistonning turli rayonlarida sun’iy g’ovak to’ldiruvchilar(keramzit, agloporit va boshqa) ishlab chiqaruvchi korxonalar qurilgan. Sun’iy g’ovak to’ldiruvchilarni ishlab chiqarish korxonalari xomashyo (mahalliy xomashyodan foydalanish) bor joylarda va unga talab bo’lgan rayonlarda quriladi. Sun’iy g’ovak to’ldiruvchilarning tan narxi tabiiy to’ldiruvchilarga nisbatan yuqori, lekin chetdan keltiriladigan to’ldiruvchilarga nisbatan arzonroqdir. Sun’iy g’ovak to’ldiruvchilarning yuqori sifati va samaradorligi sababli betonlar olishda keng qo’llaniladi.
Tỹldiruvchilar – bu ma’lum zarrachalar tarkibiga ega tabiy ëki sun’iy materiallar bỹlib bog’lovchilar va suv ratsional aralashmasi bilan beton xosil qiluvchi materialdir. Narxi beton va temir-beton konstruktsiyalarning 30….50 % ni tashkil qiladi, shuning uchun ularni ỹrganish, tỹldiruvchilarni tỹg’ri tanlash, ularni ỹrganish, ularni me’ërida ishlab chikarish va ishlatish xalk xỹjaligida katta axamiyatga ega.
Turli g’ovak tog’ jinslaridan yengil betonlar uchun yaroqli to’ldiruvchilar ishlab chiqariladi. Bu to’ldiruvchilar xam kerakli mustahkamlikka ega bo’lib, zich tog’ jinslariga nisbatan mustahkamligi past bo’lishiga qaramay beton olish uchun keng qo’llaniladi.
G’ovak to’ldiruvchilar donasi yirikligi bo’yicha qum (5mm gacha) va shag’alga bo’linadi. SHag’al esa quyidagi fraktsiyalarga bo’linadi: 5...10mm, 10...20mm va 20...40 mm. SHag’al quyidagi yiriklik bo’yicha xam ruxsat etiladi: 5...20mm yoki 5...40mm.
G’ovak to’ldiruvchilarning markalari uyilma zichligi bo’yicha o’rnatiladi.Agar uning uyilma zichligi 400 - 500kg/m³ bo’lsa, bu to’ldiruvchi 500 markaga mos keladi, uyilma zichligi 600 kg/m³  bo’lsa, bu to’ldiruvchi 600 markaga mos keladi va boshqa. QMQ bo’yicha g’ovak shag’alning markasi 300,350,400 va hokazo 1200gacha 100kg/m³ oraliqda o’rnatiladi. G’ovak qumning markasi 500...1400 kg/m³ ni tashkil etad .
Bundan tashqari, yirik g’ovak to’ldiruvchilarning markasi uning mustahkamligi bo’yicha ham o’rnatiladi, ya’ni tsilindrda maydalanishdagi mustahkamligi bo’yicha aniqlanadi. G’ovak to’ldiruvchining mustahkamligini betonda sinash yaxshi samara beradi. Standart bo’yicha g’ovak to’ldiruvchilarni turli markalari bo’yicha yengil betonlarda qo’llash tavsiya etilgan. SHu sababli to’ldiruvchilarning asosiy xususiyatlari va ularni betonlarda qo’llash bir-biri bilan bog’liqdir. Aytish mumkinki, g’ovak to’ldiruvchilarning fraktsiyalari qancha kichik bo’lsa, uning donalari zichligi va uyilma zichligi shuncha yuqori bo’ladi. Bu to’ldiruvchilarning g’ovakligi maydalashda kamayadi, ya’ni materialning yirik g’ovakligi buzilishida yuzaga kelishi bilan tushuntiriladi.
G’ovak tog’ jinslarini maydalashda donalari zichligi ortishidan, uning mustaxkamligi xam ortadi. To’ldiruvchi donalari mustahkamligi, u olinadigan tog’ jinsi mustahkamligidan yetarlicha yuqori bo’ladi. SHag’alning yumshash koeffitsienti g’ovak tog’ jinslaridan olinsa, u holda konstruktsion-teploizolyatsion betonlar uchun 0,6 dan kam bo’lmasligi, konstruktsion betonlar uchun esa 0,7dan kam bo’lmasligi kerak.
Tabiiy g’ovak to’ldiruvchilar kelib chiqishi bo’yicha vulqon va cho’kindi turlarga bo’linadi.
Betonning asosiy aktiv qismi bu tsement. Bog’lovchi suv bilan aralashib xamir xosil qilishi, tishlashish va qotib qattiq xolatga ỹtishi va betonga aylanish xususiyati ega:
1. Tỹldiruvchilar betonning 80% gacha hajmini tashkil qiladi, tsement va boshqa bog’lovchilarni sarflanishini keskin kamaytiradi, qaysiki ular beton tarkibida yuqori baxoli va defitsit material xisoblanadi.
2. TSement toshi qotishida xajmiy deformatsiyalarga yỹliqadi. Uning chỹkishi-2 mm/m ga yetadi. CHỹkish deformatsiyalarining noteks bỹlishi ichki zỹriqishlarni keltirib chiqaradi. Kichik ëriqlar kỹzga kỹrinmaydi, lekin ular tsement toshini mustaxkamligini va chidamliligini keskin pasaytiradi. Tỹldiruvchi betonda qattiq karkas xosil qiladi, u esa chỹkish deformatsiyalarini qabul qilib, chỹkishini kamaytiradi, (bu taxminan 10 baravar kam, tsement toshiga nisbatan).
3. Yuqori mustaxkamlikdagi tỹldiruvchilardan iborat qattiq karkas mustaxkamlik va qayishqoqlik modulini oshiradi (yani konstruktsiyaning yuk ta’siridagi deformatsiyasini kamaytiradi).
4. Yengil g’ovak tỹldiruvchilar betonning zichligini va uni issiqlik ỹtkazuvchanligini kammaytiradi, bunday betonlar tỹsiq konstruktsiyalar va issiqlik izolyatsiyalari uchun ishlatiladi.
5. Aloxida og’ir va gidrat tỹldiruvchilar betonning radiatsiyadan yaxshi saqlaydi(atom elektrostantsiyalarda).
Yuqoridagi sanab o’tilgan bandlar tỹldiruvchilarni ishlatish joylarini belgilaydi, qaysiki bular beton uchun juda axamiyatga ega, ular uning xususiyatlariga va texnik iqtisodiy samaradorligini belgilaydi.
Sun’iy g’ovak to’ldiruvchilarning eng ko’p tarqalgan turi bu keramzitdir .
Giltuproqning ba’zi turlari kuydirishda ko’pchiydi va bunday gillar asosida keramzit olinadi. Sanoatda keramzit shag’ali va keramzit qumi olinadi, kam miqdorda keramzit chaqiq toshi ishlab chiqariladi. Keramzit shag’ali donasi yumaloq shaklda, strukturasi g’ovak va yacheykasimon bo’ladi. Keramzit donasining yuza qismi zich qatlam bilan qoplangan, rangi qo’ng’ir qora, bo’linganda qoramtir bo’ladi.
Gilning ko’pchishi 2 ta jarayonga bog’liq: gaz ajralishi va gilning piroplastik holatga o’tishidir. Gaz ajralishi –bu temir oksidlarining organik moddalar bilan birikishidan keyingi qaytarilish reaktsiyasi, bu birikmalarning oksidlanishi, gidroslyuda va boshqa suvli birikmalarni degidrotatsiyasi, karbonatlarning dissotsiatsiyasiga bog’liq.
Gilning piroplastik holatga o’tishi, gilda yuqori haroratda suyuq fazaning (eritma) hosil bo’lishidir. Natijada gil yumshayadi, plastik deformatsiya qobiliyati yuzaga keladi, ajralayotgan gazlar asosida ko’pchiydi va natijada gaz o’tkazmaydigan materialga aylanadi.
Keramzit ishlab chiqarishda xomashyo sifatida cho’kindi jinslarga kiruvchi gil jinslar ishlatiladi. Xomashyo material sifatida metamorfik tog’ jinslariga mansub toshsimon gilli jinslar – gil slanslari va argillitlar ishlatiladi. Gil jinslar murakkab mineralogik tarkib bilan farqlanadi va ularda gil minerallar (kaolinit, montmorillonit, gidroslyudalar) dan tashqari kvarts, dala shpati, karbonatlar, temir, organik qo’shimchalardan iborat bo’ladi. Gil minerallar gil moddalardan iborat bo’ladi. Gil deb, tarkibida 30% dan ko’p gil moddalar bo’lgan gil jinslarga aytiladi. Keramzit ishlab chiqarish uchun montmorillonit va gidroslyudali gillar ishlatiladi, ularning tarkibida 30% gacha kvarts mavjuddir. Gilning umumiy tarkibida SiO₂-70% gacha, Al₂O₃ -12% kam emas(20% gacha), Fe₂O₃ + FeO- 10%gacha, organik qo’shimchalar 1-2% mavjud bo’lishi kerak.
Keramzit ishlab chiqarishda u yoki bu gil xom ashyosining yaroqli ekanligi xomashyo xususiyatlarini maxsus tekshirish orqali belgilanadi.

Gil xom ashyosiga quyidagi asosiy talablar qo’yiladi:

Birinchi talab bu gilning kuydirishda ko’pchishidir. Gilning ko’pchishi- ko’pchish koeffitsienti bilan xarakterlanadi va quyidagi formula bilan ifodalanadi:
,
bu yerda: V_k – ko’pchigan keramzit granulalarining hajmi;
V_c – pishirishdan oldingi xom granulalarning hajmi.
Ko’pchish koeffitsientini boshqa formula bilan ham ifodalash mumkin:
,
bu yerda: ρ_s– quruq xom granulaning zichligi;
ρ_k– ko’pchigan keramzit granulasining zichligi;
P_p- quruq xom granulaning pishirishdagi massa bo’yicha yo’qotishi,%
Keramzit ishlab chiqarishda gil xomashyosining ko’pchish koeffitsienti 2 dan kam bo’lmasligi (3-4 bo’lsa yaxshi) kerak.
Gil xom ashyosiga qo’yiladigan ikkinchi talab, bu uning oson eruvchanligidir, ya’ni xomashyoni kuydirish 1250 ⁰S dan oshmasligi kerak, aks holda gil tarkibidagi gazlar erkin chiqib ketadi va natijada xom gil granulasi ko’pchimaydi.
Gil xomashyosiga qo’yiladigan uchinchi talab, bu kerakli ko’pchish intervali hisoblanadi. Bu pishirish harorati chegarasi bilan, ko’pchish boshlanishi harorati orasidagi farq hisoblanadi. Ko’pchish harorati deb, zichligi 0,95 g/sm³ ga teng keramzit granulalarining hosil bo’lish haroratiga aytiladi.
Pishirish harorati chegarasi esa keramzit granulasi yuzasining erigan suyuq qatlam bilan qoplanishi harorati tushuniladi. Keramzit shag’alini ishlab chiqarishda haroratning keskin ko’tarilib ketishiga yo’l qo’ymaslik kerak, aks holda granulalar yuzasi erib bir-biri bilan yelimlanib qoladi. Bu esa keramzit shag’alining chiqishini kamaytiradi va ba’zan pechni ishdan chiqaradi. Keramzit shag’alini ishlab chiqarishda haroratni belgilangan optimal darajadan pasayib ketishiga yo’l qo’ymaslik kerak, aks holda ko’pchish koeffitsienti kamayadi va mahsulot kam ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarishda xomashyoning ko’pchish intervali 50 ⁰S dan kam bo’lmasligi kerak.
Bu xususiyatlarga barcha gil jinslari ega bo’lmaydi. Gil xomashyosining xususiyatlarini yaxshilash uchun unga 1% gacha mazut, solyarka moyi yoki boshqa organik moddalar qo’shiladi. Gil granulalarining ko’pchish harorati intervalini uzaytirish uchun gil granulalari sirtiga olovga bardoshli gil kukuni yoki maydalangan kvarts qumlari purkaladi. Keramzit ishlab chiqarishda qo’shimchalarni qo’llashda xomashyo mahsulotning ko’pchish koeffitsientini 2-3 barobar oshiradi, mahsuldorlik ham oshadi, tan narxi esa pasayadi.