G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va
-rasm. MAT da bir markazning ikkinchi markaz bilan bog‘lanishi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3-rasm. MAT da bir markazning ikkinchi markaz bilan bog‘lanishi
sxemasi. MAT ko‗plab asab markazlaridan tashkil topgan. Ular kirish va chiqish, ya‘ni afferent va efferent qismlarga ega. Asab markazining o‗zida ham impulslarni tarqalishini ta'minlaydigan qisqa asab tolalari ko‗p bo‗ladi. Asab markazlari o‗ziga xos tuzilishga va faoliyatiga ega. Ular impulslarni qayta ishlashini ta‘minlaydi. Asab markazlari quyidagi xususiyatlarga ega: 1) qo‘zg‘alishni bir tomonlama o‘tkazilishi . Asab markazi qo‗zg‗alishni bir yo‗nalish bo‗ylab, ya‘ni refleks yoyi yo‗nalishida o‗tkazadi. Asab markazlari faoliyatining bu xususiyati neyronlararo sinapslarning xususiyatlariga bog‗liq; 2) qo‘zg‘alishning divergensiyasi va irradiasiyasi . Afferent asab orqa miyaga kirgach, shoxlanib turli neyronlar bilan sinaptik aloqa hosil qiladi. Shu sababli 12 birdaniga afferent xabarlar MATning turli bo‗limlariga yetib boradi. Ularning sonini aniqlash qiyin. Masalan, motoneyron 3 dan 160 gacha shoxlanishi aniqlangan. Shuning uchun bir neyron ta‘sirlanishi natijasida hosil bo‗lgan qo‗zg‗alish MATning ko‗p neyronlariga tarqaladi. Bu hodisa divergensiya deb ataladi. Divergensiya va juda ko‗plab shoxlangan interneyronlar tufayli qo‗zg‗alish bir asab markazidan boshqa asab markazlariga tarqaladi. Bu esa irradiasiyadan iborat. Irradiasiya natijasida kuchli va biologik muhim qo‗zg‗alishlar MATning ko‗pgina neyronlariga o‗tishi sababli boshqa asab markazi motoneyronlari ham qo‗zg‗aladi; 3) izchil va fazoviy summasiyalar . Asab markazlari yakka, kuchsiz ta‘sirotga kuchsiz, ammo takroriy kuchsiz va siyrak impulslarga kuchli javob qaytarish qobiliyatiga ega. Agar yakka ta‘sirot juda ham kuchsiz bo‗lsa, reflektor javob hosil bo‗lmaydi. Ammo u ketma-ket, takroran ta‘sir ettirilsa, ketma-ket qisqa intervalli impulslar ma‘lum vaqt ichida asab markazida jamlanadi va javob hosil bo‗ladi. Bu hodisani ketma-ket yoki izchil summasiya deb ataladi. Agar kuchsiz ta‘sirot yonma- yon joylashgan bir xil reseptorlarning katta guruhiga bir vaqtda ta‘sir ettirilsa, fazoviy summasiya sodir bo‗ladi. Summasiya zaminida alohida neyronlarda hosil bo‗layotgan mahalliy qo‗zg‗alishning asab markazida jamlanishi yotadi. Izchil va fazoviy summasiya tufayli asab markazlarida harakat potensialini vujudga kelishini qo‗zg‗alish hosil bo‗lishini yengillashishi hodisasi bilan tushuntiriladi; 4) okklyuziya. Bir asab markazining har bir neyroniga o‗zining afferent tolalaridan tashqari qo‗shni markazning afferent tolalari ham sinaps hosil qiladi. Bunday tuzilish asab markazlarida tiqilib qolish (okklyuziya) yoki, aksincha ularning o‗tishini yengillashtirish hodisalarini rivojlanishiga sabab bo‗ladi. Okklyuziya hodisasi - ikki asab markazi afferentlarini bir vaqtda ta‘sirlanishidan qo‗zg‗algan neyronlarning soni, ularning alohida-alohida ta‘sirlanishidan qo‗zg‗algan neyronlarning arifmetik yig‗indisidan kam bo‗lishidir. Bu esa kutilgan umumiy javobni kamayishiga olib keladi. Masalan, markazning afferent asabi ta‘sirlansa birinchi va ikkinchi qatorlardagi neyronlarning hammasida, ikkinchi asab ta‘sirlansa uchunchi va ikkinchi qatorlardagi neyronlarda pog‗ona usti qo‗zg‗alishi hosil 13 bo‗ladi. Agar bu ikkala afferent asab birdan barobariga ta‘sirlansa, faqat uchunchi qatordagi neyronlardagina pog‗ona usti qo‗zg‗alishi hosil bo‗ladi. Demak, afferentlar alohida-alohida ta‘sirlanganida esa 4 ta neyronda qo‗zg‗alish hosil bo‗ladi. Shu sababli umumiy javobning qiymati kutilganiga nisbatan kam bo‗ladi. Yengillashtirish hodisasi ham bo‗ladi. Bunda aksincha, ikki afferent tola bir vaqt ta‘sirlanganda qo‗zg‗algan neyronlarning soni, ularni alohida ta‘sirlanishidagi qo‗zg‗algan neyronlar arifmetik yig‗indisining ko‗p bo‗lishligi bilan harakterlanadi; 5) qo‘zg‘alishni kechiktirib o‘tkazilishi. Refleks vaqti reseptorda qo‗zg‗alishning hosil bo‗lishi uni afferent va efferent asablar hamda ularga bog‗liq sinapslar orqali o‗tkazilishi bilan bog‗liq bo‗ladi. Asab markaziga kelgan qo‗zg‗alish sinapslar orqali uning neyronlariga sekin o‗tkaziladi. Chunki mediator ajralish va postsinaptik membrana reseptoriga ta‘sir qilib, uning qutblarini o‗zgarishi (depolyarizasiya) uchun muayyan kechiktirib o‗tkaziladi; 6) ritmlar transformasiyasi. Asab markazi hujayralari ularga keladigan impulslarning ritmini o‗zgartirish (transformasiyalash) qobilyatiga ega. Asab markazidagi neyronlarning ba‘zilarida ta‘sir ritmiga monand, ba‘zilarida kamroq, uchinchilarida esa ko‗proq impulslar hosil bo‗ladi. Bu hol neyronlarning va sinapslarning labilligiga bog‗liq. Asab markazlarida ta‘sir ritmga solinadi va transformasiya qilinadi va impulslar ishchi a‘zolarga o‗tkaziladi; 7) ta’sirot izi qo‘zg‘alishning prolongasiyasi. Reflektor javobning davom etish qo‗zg‗atgichning ta‘sir qilish muddatiga mos kelmaydi. Refleksning davom etishi qo‗zg‗atgichning ta‘sir qilishi muddatidan ko‗proq bo‗ladi. Javob qo‗zg‗atgich ta‘siri tugaganidan so‗ng, ko‗p vaqt o‗tsa ham davom etishi mumkin. Qo‗zg‗atgich ta‘siri tugashi bilan javobni tugamasligi sinapslarning qo‗zg‗alishni o‗tkazish xususiyati va afferent signallarini bir vaqtda kelmasligi bilan tushuntiriladi. Ta‘sir tugagach biroz kuzatiladigan javobi kuzatgich ta‘sir izi javobi deb ataladi. Refleksning qo‗zg‗atgich ta‘siri tugagach уzoq vaqt davomida qo‗zg‗atilishni saqlanishi javobni cho‗zilish prolongasiyasi deb ataladi. Javobning cho‗zilishini uzayishini postsinaptik potensial uzoq vaqt saqlanishi va qo‗zg‗alishini zanjir kabi 14 bog‗langan neyronlarning aylanib halqasimon tarqalishi bilan tushintiriladi. Bu hodisa informasiyalar izini qayta ishlab mustahkamlash va ayniqsa, xotira uchun katta ahamiyatga ega; 8) konvergensiya va umumiy oxirgi yo‘l. Asab markazi neyronlarni bir necha ming aksonlar bilan tutashadi. Bitta neyrondan aksonlarning 6 ming tarmog‗i (kollaterali) tugaydi. Shuning uchun asab markazlarida turli neyronlardan keladigan qo‗zg‗alishning yig‗ilishi kuzatiladi. Bu hodisa konvergensiya deb ataladi. Asab markazi MATning turli bo‗limlaridan periferik reseptorlardan va qo‗zg‗atuvchi yoki tormozlovchi sinapslardan tegishli impulslarni qabul qilib oladi. Masalan, orqa miyaning motor neyroni afferent asabdan, orqa miyaning boshqa tizimlaridan, yarim sharlar po‗stlog‗idan, miyaning boshqa segmentlaridan, yarim sharlar po‗stlog‗idan, miya yadrolaridan, retikulyar formasiyadan impulslarni qabul qilib oladi. Konvergensiya sababli har xil neyronlardan kelayotgan impulslar summasiya qilinadi va shu sababli tegishli javob paydo bo‗ladi. Masalan, oyoq mushagini nervlantiruvchi motoneyrondan piramidaga o‗tkazuvchi asab yo‗lining tolalari, ekstrapiramida asab yo‗llari, miyacha, retikulyar formasiya va boshqa tuzilmalardan kelgan asab impulslari yig‗iladi, konvergensiya qilinadi. Ular impulslarni turli reflektor harakatlarini ta'minlovchi ishchi a‘zoga (masalan, mushakka) uzatadi. Motoneyron MAT ning turli bo‗limlaridan keladigan impulslarni effektorga o‗tkazadigan umumiy oxirgi yo‗l hisoblanadi. Agar turli refleks hosil qiladigan ta‘sir bitta motoneyronga yo‗naltirilsa va umumiy oxirgi yo‗l bitta bo‗lsa, bu yo‗lni egallash uchun reflekslar kurashi boshlanadi va bir refleks ikkinchisini tormozlaydi (4-rasm). Umumiy oxirgi yo‗lni egallash uchun kurash asosida sodir bo‗ladigan reflekslarni antagonistik reflekslar deb ataladi; 9) asab markazining tonusi. Maxsus ta‘sir berilmagan vaqtda MATning bioelektrik aktivligi borligini hisobga olish natijasida asab markazining neyronlari to‗xtovsiz ravishda impulslar hosil qilish xususiyatiga ega ekanligi |