Gandbol, regbi nazariyasi va uslubiyati kafedrasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA REGBI SPORT TURINI RIVOJLANTIRISH CHORA-TADBIRLARI TO‘G‘RISIDA
So‘nggi yillarda mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish, sportning har xil turlarini, shu jumladan regbini yanada ommalashtirish, sport bilan shug‘ullanish uchun qulay shart-sharoitlar va infratuzilma yaratishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Hozirgi vaqtda regbi respublikamizda jadal rivojlanayotgan sport turlaridan biridir. O‘zbekiston regbi federatsiyasi va uning hududiy bo‘linmalari tashkil etildi hamda faoliyat ko‘rsatmoqda, regbi bo‘yicha O‘zbekiston milliy terma jamoasi nufuzli xalqaro musobaqalarda (“Asian Olympic Pre-Qualifier”, “Asian 7’s”) faol ishtirok etib, sharafli o‘rinlarni egallab kelmoqda, ushbu jamoa Osiyo mintaqasidagi davlatlar orasida kuchli sakkizlikka kiradi.
Shu bilan birga, moddiy-texnik baza va infratuzilmaning yetarli emasligi, regbi bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishning uyg‘un tizimi yaratilmaganligi sohaning yanada rivojlanishiga hamda O‘zbekiston milliy terma jamoasining nufuzli xalqaro musobaqalarda munosib ishtirokini ta’minlashga to‘sqinlik qilmoqda.
I-BOB. UMUMRIVОJLANTIRUVCHI MASHQLAR

1. 
   Umumrivojlantiruvchi mashiqlar tasnifi
   

Mushaklarni maksimal va o‘rta zo‘riqishga, har xil tezlik va amplituda bilan gavdaning ayrim qismlari yoki uning birgalikda harakatlanishi - umumrivojlantiruvchi mashqlar (URM) deb ataladi. Darslaming maqsadi va vazifalariga qarab URM o‘quvchilami organizmini asosan bo‘lajak ishga tayyorlashi (badan qizdirish) harakat maktabini o‘zlashtirish, jismoniy sifatlami tarbiyalash, turli a’zolami, organizm tizimini sog‘lomlashtirish asosan to‘g‘ri qaddiqomatni shakllantirishga qaratilgan. URM dars tayyorlov qismida o‘tkazishni ma’nosi boshni yarim katta qobig‘idan eng qulay ravishda optimal qizishni, katta yarim qobig‘dan zonadan kelayotgan mator nerv impulslami mayin o‘tish oqimini ta’minlash bundan tashqari ichki a’zolarda umumiy faollanishni hosil etadi. Bulaming hammasi darsning asosiy qismida mashqlami bajarish uchun jismoniy sifatlami (kuch, qayishqoqlik, kuch chidamliligi) o‘zlashtirish va tarbiyalash, qaddi-qomatni shakllantirishni ta’minlaydi. Darsning yakuniy qismida URM dam olish va o‘quvchilami boshqa faoliyatga o‘tish uchun bajariladi. Darsning yakuniy qismida URM boshqa faoliyatga o‘tishga va aktiv dam olish uchun bajariladi. Jismoniy tarbiya bayramlari, tanaffusdagi o‘yinlar va fizkult daqiqa, EGG o‘tkazishda, jismoniy tarbiya darsidan tashqari maktabda URM jismoniy tarbiyada universal vosita bo‘lib hisoblanadi. Ular buyumsiz va buyum bilan (tayoqcha, to‘ldirma to‘plar, gantellar, toshlar, gardish, arg‘amchi, rezina amartizatorlar, trenajorlar). o‘quvchilami bir-biriga yordam bergan holatda (ketma-ket qatorda, doirada, yonma-yon qatorda), joyda va harakatda (yurishda) turli saflantiriladi. URMlar bir muncha xususiyatlarga ega: ular aniq me’yorlanadi, turli variant va majmualarda foydalaniladi. Bu esa ayrim mushak guruhlarga va organizmni tanlangan tizimlarga ta’sirini ta’minlaydi. Buning natijasida muntazam ravishda URM bajarishda harakat tajribasining poydevorini barpo etadi. Harakat sifatlari qobilyat, hayot amalyotida zarur bo‘lgan, shuningdek murakkab regbi barpo etishda ko‘nikmalami shakllantiradi.
URM qaddi-qomatni shakllantirishda katta rol o‘ynaydi: ular mushaklami kuchlantiradi, umurtqa va tovon to‘g‘ri holatda ko‘maklashishga yordam bergani uchun maktabgacha va maktab yoshdagi bolalarda umurtqa bukilishi shakllanadi batamom 11-13 yoshda tugaydi, bu esa bolalaming rivojlanishida muhim. Undan tashqari, URM nafas olish a’zolarini rivojlanishida samarali vosita hisoblanadi. Nega deganda, diafragmaning asosiy nafas olish mushaklari mustahkamlanishni, qorin mushaklarini, chuqur nafas olishga ko‘mak beruvchi harakatning tarkibi bilan nafas olishning mosligi, nafas olish uzinligi va kuchini tekislashni qulay Mushaklarni maksimal va o‘rta zo‘riqishga, har xil tezlik va amplituda bilan gavdaning ayrim qismlari yoki uning birgalikda harakatlanishi - umumrivojlantiruvchi mashqlar (URM) deb ataladi. Darslaming maqsadi va vazifalariga qarab URM o‘quvchilami organizmini asosan bo‘lajak ishga tayyorlashi (badan qizdirish) harakat maktabini o‘zlashtirish, jismoniy sifatlami tarbiyalash, turli a’zolami, organizm tizimini sog‘lomlashtirish asosan to‘g‘ri qaddiqomatni shakllantirishga qaratilgan. URM dars tayyorlov qismida o‘tkazishni ma’nosi boshni yarim katta qobig‘idan eng qulay ravishda optimal qizishni, katta yarim qobig‘dan zonadan kelayotgan mator nerv impulslami mayin o‘tish oqimini ta’minlash bundan tashqari ichki a’zolarda umumiy faollanishni hosil etadi. bo‘lishidan iborat, harakat ritmi nafas olish ko‘nikmasini shakllantiradi. Aniq ritm, qattiq me’yor, vaqtivaqti bilan URMda yuklamani ko‘paytirish va pasaytirish yurak mushaklarini mustahkamlashga ko‘maklashadi. Yurakning urish hajmini ko‘paytiradi, qisqarish ritmini yaxshilaydi. Mashqlar nerv tizimining rivojlanishiga katta ta’sir etadi. Qarshi amal qilish tezligi, uyg‘unlashishi harakatni bilib egallash va bolalaming aqli rivojlanishiga katta mohiyati bor: - quyidagidek, URM jamoada bajariladi, bu bolalami tashkillashishi va intizomli rivojlanishiga ko‘maklashadi. Lekin amaliyot tajribasida talabalar va boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari maktabda jismoniy tarbiya darsida URMning boyligidan foydalanmasdan, tez-tez odatdagi mashqlami ishga solib kattalar va bolalami jismoniy tarbiya tizimida yetarli mashqlami mohiyati va o‘mini aniq tushintirmaydilar. Jismoniy tarbiya davlat umumta’lim standarti va kompleks dasturi bo‘yicha asosiy vazifa jismoniy tarbiya bilan mustaqil shug‘ullanish talabi va bilishi, ongli ravishda dam olish uchun ulardek foydalanish, mashqlanishda sog‘liqni mustahkamlash va ishchanlikni ko‘tarishni tarbiyalash bo‘ladi. Bunga bog‘liq Perde Kubertenning aytganini eslamoq foydali: «Mashqning o‘zi muhim emas uni qanday bajarilishi, qaysi diqqat bilan, asosan nima uchun va qaysi kuch bilan». Turli URM soni cheksiz, shuning uchun ularda mo‘ljallash va ulaming tavsifini o‘zicha tasavvur qilishga anatomiya bosh klassifikatsiyasi yordam beradi: - qo‘llar va yelka kamari uchun mashqlar; - bo‘yin mushaklari uchun mashqlar; - oyoqlar va tos-son kamari uchun mashqlar; - gavda uchun mashqlar; - butun tana uchun mashqlar. Albatta aytish joizki, bu bo‘limni shartli suratda va mashqlami ko‘pincha aniq mushak gumhlarga ta’sir o‘tkazish to‘g‘risida gapirish mumkin, nega deganda ko‘p mashqlami bajarishda, tanani bir qismiga mo‘ljallangan va boshqa mushaklar ham qatnashadi. Undan tashqari, uslubiy yo‘nalishga qarab ulaming hammasi yarim harakat rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin va qobiliyatlar (kuch egiluvchanlik, tezlik koordinatsiya, muvozanat ritmli nafas, latofatli harakat va boshqalar), asab xususiyatlari (diqqat, ongli fazoda moijallash vaqti) va boshqalar. Organizm tizimi faoliyat darajasini ko‘tarish (nafas olish, yurak qon-tomir tizimini moslashishga mashqlar almashishi jarayonini faollashtirish. Qo’llar va yelka kamariga mashqlar Bu mashqlar guruhlariga quyidagilar kiradi: 1) qo’llar va yelka kamarini ko‘tarish va tushirish; 2) qo’llarni bukish va yozish; 3) qo’llarni burishlar; 4) qo’llarni aylantirish harakatlari (navbatli, ketma-ket, barobar); 5) siltash va tortish harakatlari; 6) statik holatlarda mashqlar; 7) qo’llar va yelka kamari mushaklarini bo‘sh qo‘yish mashqlari. Har bir guruh bo‘limda aniq ta’sir qiluvchi mashqlar safini ajratish mumkin. Masalan, qo‘llami bukish va uzatishda barmoqlar, kaft, bilak, yelkaga mashqlar bor. Kaftni yoki tennis to‘pini siqish va barmoqlami yozish kaft mushaklarini mustahkamlaydi, qon yurishini faollashtiradi, bosh miya qobig‘i tonusini ko‘taradi. Bo‘yin mushaklariga mashqlar 1) boshni oldinga orqaga, yonlarga egish; 2) boshni chapga, o‘ngga burish ; 3) boshni aylantirish harakatlari. Oyoqlar va tos kamariga mashqlar 1) oyoq uchiga ko‘tarilishlar; 2) oyoq uchida yurishlar; 3) joyda va oldinga surilib, bir va oyoqlarda xakkalash; 4) bir va ikki oyoqda cho‘qqayishlar; 5) yarim cho‘qqayishlarda yurish va sakrashlar ; 6) oyoqlami ko‘tarish va tushirish; 7) oyoqlami bukish va uzatish (tik turib, o‘tirib, yotib); 8) tashlanishlar va tashlanishda pinjinasimon harakatlar; 9) tashqari va ichkariga oyoqlami burishlar; 10) oyoq va tovonni aylantirish harakati; 11) oyoqlami yonga, orqaga, oldinga siltashlar; 12) statik holatlarda (yarim shpagat, shpagat, oyoqni ushlab turish, oldinga, orqaga, yonlarga ko‘tarib) mashqlar; 13) oyoq mushaklarini bo‘shashtirish mashqlari. Oyoqlar uchun mashqlar bo‘g‘imlami va tovonni mayda mushaklami mustahkamlaydi. Ayniqsa, tovonni turli harakatlari oyoq uchini uzatgan holda turli mashqlar, cho‘qqayishlar foydali. Oyoqlamiko‘tarish, oyoqlami siltash, cho ‘qqayishlar bo‘g‘imlaming harakatchanligini mustahkamlash katta mushaklami cho‘zilishiga va oyoqlami bog‘lanishlariga oyoqlaming egiluvchanligiga va kuchiga ta’sir qiladi. 0 ‘tirgan, yotgan holatda oyoqlami ko‘tarishda qorin mushaklari ancha yuklama oladi. Statik mashqlar tayanib va tayanchsiz oyoqlami siltash muvozanat faollashadi va qayishqoqlikni rivojlantirishga yordam beradi. Oyoqlar uchun ko‘p mashqlar, ayniqsa me’yorlangan cho‘qqayishlar va sakrashlar yurak qon-tomir tizimini mustahkamlaydi, fiziologik yuklamani ko‘taradi, moddalar almashinuvini yaxshilaydi.
Gavda uchun mashqlar.
1. Turli dastlabki holatlar (tik turishlar, o‘tirish, yotgan holatda) gavdani oldinga orqaga yon tomonlarga bukish .
2. Gavdani o‘nga va chapga bukish.
3. Turli qoilar holatlari bilan gavdani aylantirish harakatlari.
4. Gavdani o‘matgan holatda oyoqlami ko‘tarish, qorinda yotgan holatda gavdani ko‘tarib kerishish.
5. Tizzalarga tayanib turish holatda, orqaga tayanib, yotganda tayanib, yotgan holatda gavdani bukish va kerishish.
Gavda va bo‘yin mushaklari uchun egiluvchanlikning rivojlanishiga ta’sir qiladi, umurtqa harakatchanligiga, oyoqlar, bo‘g‘imlar cho‘zilishiga ko‘maklashadi. Bu esa, o‘z navbatida, bo‘g‘imlaming anatomik harakatlanishini aniqlaydi, to‘g‘ri qomatni shakllanishiga ijobiy ta’sir qiladi. Yonga va oldinga bajaradigan mashqlar belning me’yoriy bukilishini ta’minlashga yordam beradi. Ayniqsa, dastlab qorinda va chalqancha yotgan holatdagi mashqlar foydali, chunki umurtqa gavda og‘irligidan ozod boiadi va qorin, bel mushaklariga yuklamasidan mustahkamlash mumkin. Undan tashqari umurtqa to‘g‘ri holatda boiadi, uning tosda joylashgan egilish burchagining qomatga ta’siri yo‘q. Qorinda dastlabki holatda yotgan mashqlarda gavda yuqori qismi boshni ko‘tarish va tushirish vaqtida umurtqaning ko‘krak va bo‘yin qismida harakatchanlik va to‘g‘ri holatni rivojlantiradi, shu vaqtda bel boiim i qotirilgan va ortiqcha egilmaydi, bolalaming bunga bo‘ysinish qobilyati bor. Orqada yotgan holatda gavdani bukish va rostlanib egilish mashqlarda qorin mushaklari mustahkamlanadi, bu esa ovqat hazm qilish jarayoniga ijobiy ta’sir qiladi. Bolalarda bu mushaklar nozik, shuning uchin bunday mashqlar ularga juda foydali. Ayrim darajada gavda uchun mashqlar nafas olganda qatnashadigan mashqlar mustahkamlashga ta’sir qiladi; biqin burilishlarida, yonga va olding egilishlarda qorin mushaklari yuklama oladi, tishli mushaklar rezina amortizator bilan (trenajorlarda) va o‘quvchilami turli saflantirgan (bir ketma-ket qatorda, doirada) joyda va harakatda bir-biriga yordam beradi. URM qator xususiyatlarga ega; ular aniq yuklanadi har xil variant va majmualarda ishlatish mumkin. Bu esa organizmning aniq tizimi mushaklarga tanlab ta’sir etish sifatiga ega. URMni doimiy ravishda takrorlash tufayli harakat tajribasi barpo etiladi, harakat sifatlari va qobilyat hayotda zamr bo‘lgan shu kabi murakkab gimnastika ko‘nikmalarining shakllanishi qomatning rivojlantirishda katta ro’l o‘ynaydi. Tovon va umurtqa to‘g‘ri holatda yordam berishga ko‘maklashadi. Bolalaming jismoniy rivojlanishida bu muhim; ayniqsa maktabgacha va maktab yoshida umurtqa egrilik shakllanishi boiadi, 11-13 yoshdan so‘ng yakunlanadi. Undan tashqari, URM nafas olish a’zolarini rivojlantiruvchi vosita hisoblanadi, chunki, diafragmani mustahkamlaydigan mashqlar kiradi. Asosoy nafas olish mashqlari ko‘krak mushaklarini chuqur nafas olishiga ko‘maklashadi. Harakat tarkibi bilan ritm va nafas olish sonining birligi kuch, nafas olish va chiqarishni boshqarishni bilish kiradi. Harakatning ritmliligi to‘g‘ri nafas olish ko‘nikmasini shakllantiradi, yurak urish hajmini kuchaytiradi, qisqarish ritmni yaxshilaydi. Bolalaming aqliy rivojlanishi uchun reaksiya tezligi, uyg‘unlashish, harakatni ongli egallashga ahamyati bor. Qoida bo‘yicha URM jamoali bajariladi. Bu esa bolalarga tartibli tashkillanish rivojiga ko‘maklashadi. Musiqa jo‘rligi ijobiy ro’l o‘ynaydi. Lekin amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, talabalar va yosh o‘qituvchilar maktabda URMlar boyligidan jismoniy tarbiya darslarida foydalanmaydilar. Tez-tez odatdagi mashqlami ishlatib, bolalaming jismoniy tarbiyasida bu mashqlaming ahamyati va o‘mini yetarli asoslab tushuntirmaydilar.