Gənc təDQİqatçI, 2020, VI cild, №1

 
edilmiş əlavə və dəyişikliklərin
 
tədqiqatı aparılmışdır. Tədqiqat nəticəsində mövzuya dair həm yerli, 
həm də xarici təcrübə öyrənilmiş, bu sahədə mövcud problemlərə münasibət bildirilmişdir. Mövcud 
hüquq ədəbiyyatı, normativ hüquqi baza təhlil edilmiş, bir sıra tövsiyə və təkliflər irəli sürülmüşdür.
Açar sözlər:
 
Konstisiya hüququ, konstitusiya islahatları, konstitusiya dinamikası. 
Giriş 
Konstitusion təsir orbitində həm müasir və inkişaf edən hüquq tənzimlənməsi, həm də bütöv-
lükdə ictimai münasibətlər sistemi üçün miqyas və nəticələri ilə fərqlənən konstitusiya islahatı sosi-
al-hüquqi və konstitusion dəyişikliklərin xüsusi bir növü və vasitəsidir. 
Konstitusiya islahatı nəzəriyyəsi və təcrübəsinin dərindən öyrənilməsi onun əsaslandırılmış 
anlayışının tətbiq edilməsini nəzərdə tutur. Konstitusiya dəyişikliklərinin qeyd edilməsi üçün “kons-
titusiya islahatı” terminindən geniş istifadə olunmasına baxmayaraq, xüsusilə Venesiya Komissiyası 
kimi müxtəlif beynəlxalq təşkilatların praktik fəaliyyətində, daxili və xarici elmi doktrina və nəzə-
riyyələrdə onun ümumi qəbul edilmiş anlayışı hələ də formalaşmamışdır [26, s.120]. 
Konstitusiya islahatının mahiyyətini başa düşmək üçün ən vacibi onun cəmiyyətin funksional-
dinamik dəyişdirilməsi prosesi kimi dərk edilməsidir. Belə anlaşıya əsaslanaraq bu cür proseslərin 
ontoloji məzmununu vermək olar. Elmi ədəbiyyatda tam haqlı olaraq qeyd olunur ki, konstitusiya 
islahatı hər bir dövlətin hüquq sistemi ontologiyasının qaçılmaz və ayrılmaz hissəsidir, onun haq-
qında nəzəri biliklər isə dövlətin və hüququn öyrənilməsi ilə məşğul olan elmlər sistemində zəruri 
halqa təşkil edir. Konstitusiya islahatının dəyərləndirilməsinin elmşünaslıq və məntiqi aspektləri 
konstitusiya hüququ nəzəriyyəsinin, eləcə də hüquq və dövlətşünaslıq nəzəriyyəsinin fundamental 
nailiyyətlərinin törəməsidirlər.
Konstitusiya islahatının səciyyələndirilməsi üçün onun nəzəri biliklər sistemində yerini müəy-
yənləşdirmək, dövlət-hüquq hadisələrinin dərk edilməsinin ümümi prosesində onun əhəmiyyət nə-
zəriyyəsinin parametrlərini formalaşdırmaq vacibdir. Konstitusiya islahatlarının tədqiq edilməsi sa-
həsində hüquq elminin vəzifəsi müasir dövlətlərdə baş verən proses və dəyişiklikləri izah edən ən 
konstruktiv ideya və konsepsiyaların öz yerini tapmalı olduğu fundamental biliklər massivini, kütlə-
sini formalaşdırmaqdan ibarətdir. Konstitusiya islahatlarının köməyi yalnız keçmiş və gələcək çər-
çivəsində deyil, həmçinin konstitusiya prosesləri hadisələri haqqında konkret tarixi təsəvvür baxı-
mından, eləcə də dövlətçilik inkişafının digər keçid dövrlərində nəcə göründüyü və müasir dövrdə 
nəcə görünməsi baxımından lazımdır. Belə müqayisələrdə artıq formalaşmış konsepsiyaların yeni-
dən dəyərləndirilməsi mümkündür və məhz bu hal həqiqətin əldə edilməsinə xidmət edə bilər.
Konstitusiya islahatlarının tədqiq edilməsində cəmiyyət və dövlət inkişafının keçid dövrlərin-
də xüsusilə aktivləşən, müxtəlif tarixi dövr alimləri, həmçinin müxtəlif elmi bilik sahələrinin nüma-
yəndələri tərəfindən yaradılan nəzəri və metodoloji tərtibatlardan daha geniş istifadə edilməsi zəru-
rəti və perspektivi yaranır. Həmçinin, dövlətin və cəmiyyətin modernləşdirilməsində konstitusiya is-

---

GƏNC TƏDQİQATÇI, 2020, VI cild, №1 
160 
lahatları, onların mahiyyəti və əhəmiyyəti haqqında təsəvvürlərin konkret-tarixi qarşılıqlı əlaqəsinin 
dövlət və hüququn yaranması və inkişafının ümumi qanunauyğunluqlarının və tendensiyalarının 
dərk edilməsinin fəlsəfi səviyyəsi ilə əsaslandırılması zəruridir.
Keçmiş SSRİ ölkələrində hüquqi dövlətçiliyin və bu ölkələrdə yeni hüquq sisteminin təşəkkül 
tapmasının konstitusiya islahatı gedişatında onların konstitusiya-hüquqi əsaslandırılmasına, yeni is-
tiqamətlərin müəyyən edilməsinə və yeni xarakteristikalara zərurət yaranır. Bütün bunların nəticə-
sində siyasət və hüquq elmlərinin qovuşuğunda yeni kompleks xarakterli elmi istiqamət formalaşır: 
dövlət və hüquq tarixi və nəzəriyyəsi, konstitusiya hüququ, politologiya, müqayisəli hüquqşünaslıq 
əsasında konstitusiya islahatları nəzəriyyəsi. Bu elmi istiqamətə ehtiyac müxtəlif amillərin təsiri al-
tında formalaşmışdır [29, s.274]. İlk növbədə, yeni anlayış-kateqorial aparatın yaradılmasına qədər 
özünü fənnlərarası sintezə, ənənəvi institutların yenidən nəzərdən keçirilməsinə can atma biruzə 
verdi. Hazırki elmi istiqamət elmi biliklərin müxtəlif ənənəvi sahələri çərçivəsində toplanmış empi-
rik məlumatlar və konseptual ideyaların prinsipial olaraq yeni keyfiyyət əlamətlərini əldə etdikləri 
konstitusiya hüququ elminin inkişafının konkret-tarixi mərhələsində mümkün olmuşdur. 
Azərbaycan və xarici elm adamlarının əsərlərində konstitusiya islahatları problemlərinin və 
yeni ideya və konsepsiyaların formalaşmasının başa düşülməsi üçün əsas rolunu oynaya biləcək 
çoxlu sayda nəzəri-dərketmə materialları formalaşmışdır. F.T.Nağıyev qeyd edir ki, konstitusiya is-
lahatları dövlət hakimiyyətinin dövlət və ictimai quruluşda konstitusionalizm prinsiplərinin reallaş-
masına yönəlmiş siyasi qərar və hərəkətlərin məcmusudur [5, s.137]. 
Deyilənləri nəzərə almaqla tədqiqatların təklif olunan elmi istiqamətinin kompleks xarakterli 
olması haqqında danışmaq mümkündür. Bu təkcə nəzəri bazanın fənnlərarası təbiəti ilə deyil, həm-
çinin empirik məlumatların mürəkkəbliyi ilə də təsdiqlənir. Konstitusya islahatı gedişatında dövlə-
tin, onun orqanlarının, ərazisinin, şəxs, sosial birliklər, siyasi birləşmələr və publik hakimiyyət sub-
yektləri ilə münasibətlərinin yenidən qurulması və təkmilləşdirilməsi üçün tədbirlər bir-biri ilə sıx 
əlaqəlidir. Bu, şübhəsiz ki, öz əksini konstitusiya islahatlarının tədqiq edilməsi prosesində təhlil edi-
ləcək hadisələrin məzmununda tapır. Digər tərəfdən, bütövlükdə hüququn, onun hər bir sahəsinin, 
normalarının islahatı üzrə tədbirlər keçirilir. Bu fəaliyyət öz mürəkkəbliyinə və əhatəliyinə görə nis-
bətən müstəqil xarakter daşıyır, daxili sistemləşdirməyə məruz qalır və bu keyfiyyətləri eynisilə nə-
zəri təhlildə tətbiq olunan empirik materiala da ötürür. 
Dövlət və hüququn bir fenomen kimi nisbi müstəqilliyi elmi ədəbiyyatda dəfələrlə qeyd olu-
nur və konstitusiya islahatları gedişatında özünü göstərir [19, s.66]. Bu, konstitusiya islahatlarının 
nəzəri tədqiqatının kompleks xarakterli olmasına əlavə bir arqumentdir.
Retrospektdə konstitusiya dəyişiklikləri modernləşmə və islah edilmə formalarında baş verir 
və heç də həmişə özündə bu dəyişikliklərin ictimai-siyasi və hüquqi nəticələrinin lazımi təhlili və 
proqnozlaşdırmasını, islahatın öz konstitusiya hüququ predmeti hüdudlarından dövlət-hüquqi və ic-
timai həyatda keyfiyyətin sistem-struktur dəyişmələri sahəsinə “çıxma”-sını ehtiva edən elmi əsas-
landırma əldə etmir [28, s.32].
Eyni zamanda, konstitusiya hüququnun fundamentallığını nəzərə almaqla (digər hüquq sahə-
lərinə münasibətdə) konstitusiya qanunçuluğunun – konstitusiyaya uyğunluq, lazımi konstitusiya 
düşüncəsi (biliklər, nəzəriyyə, elm, ideologiya, psixologiya), normal, adi şəraitdə və ya “ştatdankə-
nar”, münaqişəli və ya böhran vəziyyətdə konstitusiyanın qurulması, hüquq subyektləri tərəfindən 
konstitusiya bacarıqları və vərdişlərinin (konstitusiya texnologiyası), təkcə qüvvədə olan konstitusi-
ya-hüquqi gerçəkliyin hüquq postulatlarına (hüquq doqmaları səviyyəsində) və konstitusiya ideolo-
giyasına (geniş mənada) deyil, həmçinin prezumpsiyalara, ənənələrə və adətlərə, hətta konstitusiya 
praktikasının onların hüdudlarından kənarda mümkün olmayan konstitusiya-hüquqi fiksiyalarına 
müraciət olunmasını nəzərdə tutan sabit konstitusiya praktikasının əldə edilməsinin təmin edilməsi-
nin mürəkkəb prosesləri kimi dövlət və ictimai həyatın şübhəsiz konstitusionallaşdırması zamanı 
mövcud sahəvi qanunvericilikdə və təşkilati-hüquqi modellərdə yeniləşdirilmiş və ya bunun üçün 
potensiala malik olan konstitusiya əsaslarının həyata keçirilməsi imkanının əsaslandırılmasına ehti-
yac yaranır. 

---