Generallari

PORT-ARTUR DÖYÜŞLƏRİNDƏ 
 
1904-cü ildə rus-yapon müharibəsi başlananda Səməd bəy Mehmandarovun qırx səkkiz 
yaşı vardı. Yelizaveta Nikolayevna ilə evlənmələrinin bir ili tamam olmamışdı. Yelizaveta Kiyev 

---

 
83
qadın gimnaziyasını bitirmişdi. Port-Artur hərbi səhra xastəxanasında  şəfqət bacısı  işləyirdi. - 
Səməd bəy kimi, o da zadəgan nəslindən idi. İyirmi bir yaşlı - Yelizavetaya həyat, elə bil anadan 
olandan səbir dərsi keçmişdi. O, nə ağır hərb işinə, nə də yaralı əsgərlərə qarşı laqeyd deyildi. 
Zadəganlara məxsus sadəliklə Yelizaveta əsgərlərlə çox mehriban davranırdı. Yaralıları müalicə 
edir, savadsız olanların ailəsinə məktub yazır, müharibə çətinliyinə səbirlə, dəyanətlə dözürdü. 
Bir dəfə  Səməd bəy ona deyir: - Komandanlıqdan sənin Peterburqa qayıtmağına icazə 
almışam. Hazırlıq gör, sabah, ya da birisi gün səni yola salacam. 
Ərinin üzünə şax baxan Yelizaveta: 
- Səməd bəy, - demişdi, - ölkədə müharibə gedirsə, səncə əsgərin yeri harada olmalıdır? 
- Əlbəttə, cəbhədə! 
- Bax, mən də cəbhədəyəm, yoxsa məni qadın görüb əsgər olmağıma şübhə edirsən? 
- Axı, sən ana olmağa... 
- Bir də bu söhbətə qayıtmayaq. Söz verirsən...   Bu  mövzudan vaz keçək,  əzizim!  
Sənsiz mənə Peterburq yox, heç Paris də lazım deyil. 
Yanvarın iyirmi altısında gecə yaponlar rusların Port-Artur limanında dayanan 
eskadrasına hücum edib, “Retvizan”, “Sesareviç” zirehli gəmilərini və “Pallada” kreyserini 
yandırdılar. Müharibə başlandı. Səhərisi, Səməd bəy Mehmandarovu yeddinci Sibir atıcı topçu 
divizionun komandiri təyin etdilər. Bu quru qoşunlarının komandanı, general-mayor Roman 
Kondratenkonun əmri idi. Roman İsidoroviç, Mehmandarvun döyüşdə dəyanətinə, komandirlik 
bacarığına yaxşı bələd idi. Məhz ona görə də Səməd bəyi Şərq cəbhəsinin rəisi təyin etdi. Bura, 
Port-Artur müdafiəsində ən mühüm cəbhə hesab olunurdu. Yaponlar ən güclü qüvvəni də buraya 
yeritmişdilər. Onlar şiddətli həmlələr edir və arası kəsilmədən bombalar yağdırırdılar. Polkovnik 
Səməd bəy Mehmandarov komandan Kondratenkonun ən yaxın köməkçilərindən biri idi. 
Topçuların əməliyyatına bacarıqla rəhbərlik edən Mehmandarov qala mühasirədə olanda həmişə 
ön mövqelərdə və çox təhlükəli yerlərdə sərrast atəşlə samurayların hücumunu dəf edirdi. 
Səməd bəy Mehmandarovun ən təhlükəli döyüşdə belə özünü itirmədiyinin  şahidi olan 
Əliağa  Şıxlinski yazır ki, oktyabrın on dördündə qala top atəşinə tutulan zaman Səməd bəy 
Mehmandarov mənim mövqeyimə  gəldi. Həmin mövqe yaponlar tərəfindən on bir düyməli 
topdan, otuz yeddi millimetrlik xırda dəniz topuna qədər müxtəlif toplarla atəşə tutulmuşdu. 
Həm də bu mövqe yaponların tüfəng və pulemyot atəşi altında idi. Bu zaman Mehmandarovun 
yaxınlığında altıdüymə mərmi partladı və yerdən qalxan qara palçıq onun üstünü buladı, amma 
yaralanmadı. 
Mehmandarov buna əsla  əhəmiyyət verməyərək, böyük bir soyuqqanlılıqla cibindən ağ 
dəsmalını çıxarıb, təzə paltosunun üzərinə sıçrayan palçığı silməyə başladı. 
Dekabrın ilk günlərində yaponlar qalaya iki ağır zərbə vurdular. Rusların inadlı 
müqavimətinə baxmayaraq, onlar qalanın bir neçə mühüm fortlarını tutdular. İkinci ağır zərbə isə 
dekabrın ikisində oldu. Komandan general Roman Kondratenko qəhrəmanlıqla həlak oldu. 
Əvəzində iradəcə  zəif olan general Fok komandan təyin edildi. On altı gün sonra yaponlar 
qalanın taleyini həll edən Drakonovıy Xrebet dağını  ələ keçirdilər. Port-Arturun qorxaq və 
istedadsız komendantı general Stessel qalanı  dərhal düşmənə  təslim etmək üçün hərbi  şuranın 
iclasını çağırdı.  Şurada iştirak edən bəzi komandirlər Stesselin təklifinə  şərik oldular. Lakin 
general-mayor Səməd bəy Mehmandarov, polkovnik Semyonov və bir qrup mərd zabitlər təslim 
olmağa qəti etiraz etdilər. Döyüşkən zabitlər inad edirdilər ki, güclü yapon ordusunu geri 
oturtmağa hələ qüvvələri çatar. General Mehmandarov başda olmaqla onlar deyirdilər ki, qala 
hələ özünü saxlamağa qadirdir. Nə qədər ki mərmi var, toplardan atəş yağdıracağıq. Nə qədər ki 
patron var, tüfənglərdən atəş açacağıq. Mərmi və patron qurtardıqda isə süngü ilə döyüşəcəyik. 
Lakin cəsarətsiz general Stessel mərd zabitləri eşitmədi, silahı yerə qoymağı qarnizona 
əmr etdi. Sonralar Rusiyaya qayıdanda general Stessel qala müdafiəçilərinin tələbi ilə Port-
Arturu tələsik təslim etdiyinə görə hərbi məhkəməyə verildi. 
General-mayor Mehmandarov və onun zabit dostları qala təslim edildikdən sonra da hərbi 
anda sadiq qalaraq başqa əsgər və zabitlər üçün nümunə göstərdilər. Yaponların şərtlərinə görə 
əsgərlər hərbi əsir alınır, zabitlər isə Yaponiyaya qarşı bir daha müharibədə iştirak etməyəcəkləri 

---

 
84
barədə yazılı iltizam verəndən sonra Rusiyaya qayıda bilərdilər. Stesselin ətrafındakı mürtəce 
fikirli bir qrup zabit dillərindən belə bir iltizam verdilər. Lakin xalqımızın igid oğlu Səməd bəy 
Mehmandarov belə bir alçaq, zabit şərəfini təhqir edən vəddən boyun qaçırdı. Bir daha 
Yaponiyaya qarşı müharibədə iştirak etməcəyi barədə dilindən iltizam vermədiyinə görə general-
mayor Səməd bəy Mehmandarov əsir alınıb Yaponiyaya  göndərildi”. O, 1906-cı ildə Portsmut 
müqaviləsi bağlandıqdan sonra Rusiyaya qayıda bildi. 
Məşhur Port-Artur qalasının üç yüz otuz iki günlük müdafiəsi general Səməd bəy 
Mehmandarovun  taleyinə   belə   qismət oldu.