Generallari

 

---

 
94
GENERAL HEYBƏT HEYBƏTOV 
 
General Heybət Heybətovdan söz düşəndə çoxları etinasızlıq göstərirlər. Xüsusilə, 
müharibə görməyən cavanlar. Səbəbi də budur ki, guya bu general doğma ad-familini atıb, 
arvadının (Zuvanovanın) familini qəbul edib
16
, hətta dinini belə dəyişib. 
 
 
Yalnız general-mayor Heybətovun döyüş dostları - polkovnik Baxış Mehdiyev, yazıçı-
jurnalist İbrahim Novruzov, müharibə veteranı Əbdüləli Mürsəlov, Bəxtiyar Əfəndiyev və onu 
tanıyan başqa veteranlar general dostlarından söz düşəndə ondan fəxrlə danışırlar. 
Qəribədir, əsl həqiqət qalıb kölgədə, amma mənasız bir fakt belə gözəl insanın, görkəmli 
sərkərdənin  şəxsiyyətinə yersiz bir ağ  ləkə salıb. General Heybətov bizim xalqın oğludur. Və 
mən bu unudulmuş, haqqında söz düşəndə bir çoxlarının ağız büzdüyü generalı bizə özümüzə 
“qaytarmaq” üçün dəridən-qabıqdan çıxmaq istəmirəm. Buna ehtiyac da yoxdur. Uzun 
axtarışlardan sonra general Heybətovun səksən altı yaşlı doğma bacısı Saraxanım Heybətovanı 
tapa bildim. 
Əvvəla onu deyim ki, indiyədək hansı qəzet və jurnalda, radio və televiziya verilişlərində 
generalın ad-familini çəkirlərsə, atasının adını  səhvən Heybət yazırlar. Onun əsl ad-famili 
belədir: - Heybət Atamoğlan oğlu Heybətov. Bu barədə generalın bacısı Sara xanımın söhbəti 
oxucular üçün də maraqlı olar. 
- Ailəmiz çox böyük idi. Yeddi uşaqdıq: Heybət, Həzi, Cahangir, Nəcəf, Sara, Salman 
(Leninqrad mühasirəsində həlak oldu), Rəhman. Atam maştağalı idi, anam Tutixanım isə Saray 
kəndindən. Atamı zorla, çox dumanlı  şəkildə xatırlayıram. Onu 1918-ci ildə erməni-müsəlman 
davasında heç nədən daşnaklar güllə ilə vurub öldürdülər. Atamdan sonra ailəmizin dolanacağı 
çox çətin olduğundan anam böyük qardaşım Heybəti Zuvanov familiyalı bir hərbçinin yanında 
işə düzəltdirir. Qardaşımın işgüzarlığı, fərasəti, yaxşı hafizəsi Zuvanovun xoşuna gəlir və buna 
görə onu hərbi məktəbə qəbul etdirir. Zuvanov həm də sonsuz idi. Anamdan təvvəqqe edir ki, 
Heybəti öz familinə keçirməyə, onu oğulluğa götürməyə icazə versin. 
Anam bizi güç-bəla ilə saxlayırdı. Ağır ehtiyac və generalın şirnikləndirici vədləri anamı 
məcbur edir  ki, belə   bir güzəştə getsin. Qardaşım Heybətin başqa bir familiyanı götürməyinin 
belə bir tarixçəsi olub. 
General Heybətovun ailəsini axtardım. Dedilər ki, oğlu Boris Əhmədli qəsəbəsində 
yaşayır. Üzümə qapını ortayaşlı bir qadın açdı. Nadejda Yevgenyevna təəssüflə bildirdi ki, Boris 
1983-cü ildə vəfat edib. General qayınatasından isə evdə heç bir sənəd, fotoşəkil qalmayıb. Elə 
qapının ağzındaca hara, kimə müraciət etməyi “planlaşdırdıq”. Ondan generalın bacısı 
Saraxanımın ünvanını aldım. Bir də polkovnik Baxış Mehdiyevə müraciət etməyi məsləhət 
gördü. - Respublika hərbi Komissarlığında şəxsi işi qalmalıdır, - dedi. 
“Qalmalıdır, saxlanılmalıdır”. Təəssüf ki, nə Nadejda Yevgenyevnanın dediyi kimi oldu, 
nə  də  mənim düşündüyüm kimi. Respublika hərbi komissarlığında mayor Çebunin Nikolay 
Mixayloviç dörd günlük axtarışdan sonra bildirdi ki, general-mayor Heybət Heybətovun şəxsi işi 
1971-ci ildə  məhv edilib. Vaxtilə generalın yaşadığı  ərazinin rayon hərbi komissarlığına 
müraciət edin, bəlkə orda surəti saxlanılır, - dedi. Ordan da sevindirici cavab ala bilmədim: 
“Bizdə general Heybətovla bağlı heç bir sənəd, fotoşəkil saxlanılmır, vəssalam!” - cavabını 
alanda təəccübləndim. Axı bu adam general olub, adi, sıravi  əsgər yox. Zənnimizcə, hər bir 
generalın həyat yolu onun mənsub olduğu xalqın tarixinin solmaz bir səhifəsidir. 
Məni sevindirən təkcə polkovnik Baxış Mehdiyev oldu. Sən demə, polkovnikdə generalın 
zəngin “xəzinəsi” varmış. Heybətovun nadir fotoşəkillərinə (bu fotolar müharibə illərində 
səngərdə, döyüş dostları ilə, Krasnoarmeysk stanitsasında, 223-cü atıcı diviziyasında əla döyüş 
xidmətlərinə görə ona respublika Ali Sovetinin Keçici Qırmızı Bayrağı  təqdim edilərkən, 
müharibədən sonra iş otağında çəkilib) baxdıqca ürəyimi fərəh hissi bürüyürdü. 
                                                 
16 Bundan sonra generalın ad-famili hər yerdə Heybətov kimi   işlənəcək. 
 

---

 
95
Baxış Mehdiyevin qoruyub saxladığı sənədlərin içərisində ən qiymətlisi 1945-ci il iyunun 
dördündə Sovet İttifaqı  Qəhrəmanı, qvardiya general-leytenantı Cerebinin, beşinci zərbə 
ordusunun komandanı general-polkovnik Berzarinin, hərbi  şuranın üzvü general-leytenant 
Bokovun, 416-cı Taqanroq diviziyasının komandiri general-mayor Sızranovun general-mayor 
Heybət Heybətova verdikləri “attestasiya” sənədidir. Bu qədər  əziyyətdən sonra general 
haqqında bircə sənəd tapdığıma görə sevinirdim. 
Polk komandiri Baxış Mehdiyev müharibənin ilk günündən sonuna kimi diviziya 
komandiri general Heybətovla çiyin-çiyinə vuruşub. Ona görə  də generalın müharibə dövrünü 
yaxşı xatırlayır. 1983-cü ildə  nəşr etdirdiyi “İki yüz iyirmi üçüncü Qırmızı Bayraqlı Belqrad 
diviziyası” hərbi memuarında komandir dostundan iftixarla söhbət açır: 
“... General Heybətov tibb məntəqəsinin rəisi  Şükür  Əhmədovun müşayiətilə yaralılara 
yaxınlaşdı. Yaralının üzünu görən kimi Əhmədovun rəngi qaçdı. O, döyüş dostunu tanıdı. Yaralı 
döyüşçü Bəyqulov da gözlərini açıb Şükürü tanıdı, gülümsəməyə çalışdı.   General   Heybətov   
şinelin   küncündən möhkəm yapışmış yaralının əlinə ehtiyatla toxundu: 
  
- Möhkəm ol, oğul... 
  
- Eybi yoxdu, yoldaş general, mən hələ...- Bəyqulov nəsə demək istədi. Onu soyuq tər 
basdı, ağrıdan dişlərini möhkəm    sıxdı. 
General Heybətov yaralı əsgərin ipək kimi yumşaq saçlarını ata nəvazişi ilə sığalladı. 
- Eybi yoxdu, oğlum, indi qospitala aparıb səni müalicə edərlər. Tezliklə qayıdarsan, biz 
hələ səninlə yeni döyüşlərə  gedəcəyik...” 
Polkovnik Baxış Mehdiyevin general haqqında kitabında yazmadığı  şəxsi xatirələri, 
söhbətləri də çoxdur. Bacısı Sara xanımdan sonra Baxış ikinci adamdır ki, general Heybətovdan 
ürəklə, yana-yana danışdı: 
- 1959-cu ildə general Heybətov vəfat edəndə bir cümə axşamı arvadı Anna Fyodorovna 
çəkinə-çəkinə mənə yanaşdı.  
- Baxış, - dedi, - mənə yaxşı məlumdur ki, həyatda   Heybətin   sizdən yaxın ikinci bir 
dostu yox idi. Mən çox istərdim ki, onun attestasiyası sənədi sizdə qalsın. Sizə daha çox etibar 
eləyirəm. Çünki bir dəfə Heybət xəstəykən sənədlərindən söhbət düşəndə arzu elədi ki, 
attestasiya sənədi sizdə qalsın. 
Mən Annanı da yaxşı tanıyırdım. Müharibənin ilk günündən sonunadək bizim diviziyada 
şəfqət bacısı  işləyirdi. Diviziyamızda Heybətovlar ailəsindən üç nəfər vuruşurdu. General ata, 
zabit oğul və  hərbi  şəfqət bacısı olan ana. Döyüşlərin birində  oğlu düşmən gülləsindən həlak 
oldu. Anna oğul itkisindən bir müddət özünə gələ bilmədi. Əlbəttə, ata kimi general Heybətovda 
yanıb-yaxılırdı. Amma çalışırdı ki, döyüşçülər yanında ümidsizliyini, kədərini büruzə verməsin. 
Bir dəfə  kəşfiyyatdan “dil” gətirmişdik. Ondan lazım olan məlumatları alandan sonra 
qazmadan çölə çıxartdıq. Anna əsir alman zabitini görən kimi qızmış şirə döndü, cumub mənim 
əlimdən naqanı zorla aldı. (Naqan əsir alman zabitinin idi). - Onlar mənim oğlumu güllələyiblər, 
mən də bu frisi öz silahı ilə güllələyəcəm, - deyib alman zabitini güllədən keçirdi. 
Generalın adına verilən attestasiya sənədi onun 1943-cü il noyabrın 21-dən 1945-ci il 
iyulun 4-nə qədər hərbi fəaliyyətini əhatə edir. Həmin dövrdə general Heybət Heybətov Qırmızı 
Bayraqlı Suvorov ordenli 416-cı Taqanroq atıcı diviziyasında komandir müavini olub. 
“Attestasiya” sənədi on üç bənddən ibarətdir. Onu olduğu kimi sizə təqdim edirəm: 
Təvəllüdü: 1898-ci ilin sentyabrı. 
Milliyyəti: azərbaycanlı. 
Partiyalılığı: 1931-ci  ilin   avqustundan    Ümumittifaq Kommunist (b) Partiyasının üzvü. 
4. Təhsili; orta, səkkizinci sinfi 1922-ci ildə bitirib, 
b) hərbi təhsili: 1922-ci ildə ikiillik Azərbaycan hərbi piyada məktəbini və 1929-cu ildə birillik 
süvari qoşunun nəzdindəki “Vıstrel” kursunu bitirib. v) siyasi təhsil almayıb. 
5. Fəhlə-Kəndli    Qızıl    Ordu sıralarına    nə    vaxt   qəbul olub? -  1920-ci ilin oktyabr ayında. 
6. Böyük Vətən müharibəsi cəbhələrində iştirak etmə  müddəti  -  1941-ci il, oktyabrın 13-dən. 
Cəmisi üç il yeddi ay və on yeddi gün iştirak edib. 
7. Döyüşən ordu zabitidir,   yoxsa    ehtiyatdadır?  - 1922-ci ildən döyüşən ordu zabitidir. 

---

 
96
8. Müharibə vaxtı (1941-45-ci illərdə) ilk zabit rütbəsini nə vaxt alıb? -  İnqilab illərində. 
9. Səhhəti: -  Sağlamdır. 
10. Müharibədən  əvvəl xidmət etdiyi hissə  və vəzifəsi: - Şimali Qafqaz hava Dairəsində 55-ci 
atıcı diviziyasının, 641-ci atıcı polkunun komandiri. 
11. Təltifləri: - İki Qırmızı Bayraq ordeni, ikinci dərəcəli Suvorov ordeni, ikinci dərəcəli 
Kutuzov ordeni, ikinci dərəcəli Boqdan Xmelnitski ordeni, birinci dərəcəli Böyük Vətən 
müharibəsi ordeni    və “Qafqazın müdafiəsinə görə” medalı ilə
17
. 
 
 
12. Müharibə vaxtı yaralanıb, kontuziya olubmu? - Üç  dəfə yüngül yaralanıb və üç dəfə  də 
yüngül kontuziya olub. 
13. Nə vaxtdan diviziya komandirinin müavini olub? -  1943-cü il noyabrın iyirmi birindən. 
1941-ci ildə  Vətən ağır günlər keçirəndə xalqımızın sayseçmə  oğullarından milli 
diviziyalar təşkil olundu. Həmin il oktyabrın on səkkizində  qırx altıncı ordunun yüz altmış 
səkkizinci ehtiyat polku nəzdində 223-cü atıcı diviziyasının təşkilinə başlandı.  Əsasən 
azərbaycanlılardan ibarət olan bu birləşmə 1942-ci ilin iyulunadək hazırlıq keçdi. Diviziyanın 
siyasi rəhbəri, komissar və komandirləri xalqımızın qabaqcıl ziyalıları idi. 
İki yüz iyirmi üçüncü diviziyanın ilk komandiri polkovnik Heybət Heybətov təyin 
olundu. 
Baxış Mehdiyev: - 1942-ci ilin sentyabrında döyüşə tam hazır olan diviziya Buynakskda 
dayanmışdı. Mir Cəfər Bağırov diviziyanın  əsgərləri ilə görüşə  gəldi. Elə  sıraların qarşısında 
kinayə ilə Zuvanova - Heybətova dedi ki, bu milli birləşmədir, komandiri də Azərbaycan 
millətinin nümayəndəsi olmalıdır. Familini gərək dəyişəsən... 
Polkovnikin qəzəbdən gözləri  böyüdü.   Sərkərdələrə        məxsus sərt sifəti qayış kimi 
dartılıb qaraldı. Zabitlər, əsgərlər ürək ağrısı ilə sevimli komandirlərinə heyfsiləndilər ki, cəllad 
əlinə keçdi. Həmin günü Bağırov qonşu diviziyada bir neçə” fərarilərin özlərinə qəbir qazdırıb 
içində güllələtmişdi... Ona görə də o, çox hirsliydi. 
Polkovnikin heç kəsin gözləmədiyi cavabı Bağırovu sarsıtdı: 
- Mən, -  dedi, -  Azərbaycan    xalqının əsgəriyəm.    Xalqıma sidq ürəklə xidmət edirəm, 
son nəfəsiməcən də edəcəyəm. O ki qaldı familiya məsələsinə, bu mənim şəxsi işimdir. Bunun 
mətləbə  dəxli yoxdur. Ən başlıcası   bütün   varlığımla,      ürəyimlə azərbaycanlıyam. Vaxtilə 
mənə ata əvəzi olmuş   insana   nankor çıxmaq istəmirəm. Müqəddəs Quranda da deyilir ki, səni 
xoşbəxt edən adama sadiq qalmaq borcundur. 
Ta Xarkova qədər Heybətov bizim diviziyanın komandiri oldu.. 1943-cü ilin iyun ayı idi. 
Dyaçkino stansiyası  uğrunda vuruşurduq.  Əmr gəldi ki, general-mayor Heybətov 416-cı 
diviziyaya komandir müavini göndərilir.  Əlbəttə, belə gözəl, mahir komandir üçün müavinlik 
aşağı vəzifə idi. Ən dözülməzi də o idi ki, general Heybətovu polkovnik Sızranova müavin təyin 
etmişdilər. Bağırov ondan heyfini belə çıxdı. 
1943-cü ilin iyunundan 416-cı atıcı diviziyanın komandir müavini təyin olunan general 
Heybətovu döyüşçülər ürəkdən sevir və ona dərin hörmət bəsləyirdilər. 
General-mayor Heybətov - Zuvanovla Qafqazdan Berlinədək döyüş yolu keçən yazıçı 
Məmməd Aranlının “Cəbhə gündəliyi”ndən: 
“9 mart 1944-cü il... Bizimkilər hücuma keçmişdilər. Çox-qanlı vuruşmalar getdi. 
Nəhayət, faşistlər qaçmağa məcbur oldu.. Bəxtiyar  Əfəndiyevlə uzun-uzadı  dərdləşdik. 
Diviziyanın tarixi haqqında düşünürdük. 
General-mayor Zuvanov bizə  gəldi. O, keçirdiyi günlər haqqında danışırdı. Xüsusilə 
Səfər Məmmədovun adını tez-tez çəkirdi. Səfər öz məsləhətləri ilə bir çox hərbi əməliyyatlarda 
generala kömək etmişdi. General Zuvanov çox sadə, təvazökar və baməzə adamdır. Familinin 
rus olmasına baxmayaraq, tipik bir azərbaycanlıdır. Söhbəti çox sevir. Yaşayışı da çox qəribədir.. 
Yağ, ət yeməz...” 
                                                 
17 General Heybət Heybətov döyüş xidmətlərinə görə Lenin ordeni ilə də təltif olunmuşdur 
 

---

 
97
Döyüşçü yazıçı  Məmməd Aranlının gündəliyində adı  çəkilən Bəxtiyar  Əfəndiyevi 
axtardım. Öyrəndim ki, istefada olan kapitan 416-cı diviziyanın veteranı, hazırda Nərimanov 
rayonundakı otuz doqquz nömrəli beynəlmiləl orta məktəbin direktorudur.. General Heybətovla 
qələbəni Berlində qarşılayan Bəxtiyar müəllim döyüş dostu haqqında xoş xatirələr söylədi: 
- Polkovnik Sızranov general Heybətovun ona müavin göndərilməsini  ədalətsizlik kimi 
qəbul edirdi. Ona görə  də generala hədsiz dərəcədə hörmət və  məhəbbət göstərirdi. Bir dəfə 
diviziyanın siyasi şöbə rəisi polkovnik Rəşid Məcidova dedi: 
- Hiss edirəm ki, general sıxıntı keçirir. Çox nahaq. Mən yaxşı bilirəm ki, onun vəzifəsini 
niyə  aşağı salıblar. Heybətov gözəl sərkərdədir. Onu Bağırovun tapşırığı ilə gözüm - çıxdıya 
salıblar.  Şəxsən mən general Heybətova mərd bir azərbaycanlı kimi baxıram. O, mənə burada 
çox lazımdır. Çünki əsgərlərin dilini və xasiyyətini ondan yaxşı bilən yoxdur. 
Doğrudan da, general Heybətov diviziyaya gələn gündən sadəliyi və qayğıkeşliyi ilə 
əsgərlərin, zabitlərin hörmət və  məhəbbətini qazandı. O, hər bir döyüşçüyə atalıq qayğısı 
göstərərdi. Azərbaycan dilində o qədər şirin söhbətlər edər və atalar məsəllərini elə yerli-yerində 
işlədərdi ki, əsgərlər təəccüblənərdilər: görəsən, generalın özü azərbaycanlı ola-ola bəs, ad-famili 
niyə başqadır? Mən də zarafata salıb deyərdim, tale belə  gətirib, deyirlər, cavanlığında sevgi 
oduna yanıb. 
Beşinci zərbə ordusu hərbi  şurasının keçmiş üzvü, ehtiyatda olan general-leytenant 
Fyodor Yefimoviç Bakovun xatirələrindən: 
“1945-ci ilin iyirmi bir aprel günü Beşinci zərbə ordusu, o cümlədən dörd yüz on altıncı 
diviziya üçün unudulmaz gün idi. Dörd yüz on altıncı diviziya Berlinin xarici və daxili müdafiə 
xətlərini yararaq aprelin iyirmi birində  şəhər uğrunda döyüşə girişdi. Diviziya komandirinin 
müavini, Azərbaycan xalqının mərd oğlu general-mayor Heybətovun rəhbərliyi altında min üç 
yüz yetmiş üçüncü polk hamıdan  əvvəl  şəhərə daxil oldu. General Heybətov döyüşdə  həlak 
olmuş polk komandiri podpolkovnik Z.Səidbatalovu müvəqqəti  əvəz edirdi. General Heybətov 
diviziyanın və qoşunların əməliyyat zolağındakı vəziyyəti haqqında ətraflı məlumat verdi. 
Min üç yüz yetmiş üçüncü polkun qarşısında saraya, sonra isə Berlinin əsas küçəsi olan 
Unter-den Linden küçəsi ilə Brandenburq darvazası istiqamətində hücum etmək vəzifəsi 
qoyulmuşdu. Diviziya Şpreye çayı üzərindəki körpüdə döyüşə başladı. 
Mən döyüşü müşahidə edirdim. General Heybətov və onun döyüşçülərinə demək 
istəyirdim: “Siz xoşbəxt adamlarsınız! Sizə Almaniyanın ürəyi olan Berlinin özündə çox mühüm 
dövlət və hərbi obyektlərə hücum etmək şərəfi nəsib olmuşdur”. 
Böyük Vətən müharibəsinin ağır günlərində  vəfalı dostum general Heybətovla yüzlərlə 
hadisənin şahidi olmuşam. Onlardan sizə yalnız birini qısaca nəql etdim. Hələ siz görəydiniz ki, 
Brandenburq darvazası önündə tankın üstünə qalxan general Heybətov necə alovlu bir nitq 
söylədi. İnanıram ki, general Heybətovun həmin çıxışı azərbaycanlı dostlarımın hələ də yadından 
çıxmayıb. Döyüşçü həmyerlilərinin misilsiz qələbəsinə sevinən general deyirdi: 
- Mən xoşbəxtəm ki, bu tarixi qələbə günündə Azərbaycanın mərd oğulları ilə çiyin-
çiyinə vuruşaraq, oddan-alovdan keçib gəlmiş azərbaycanlı  qızlarını da Berlin torpağında 
salamlayıram. Böyükxanım Mircavadova, Rəşidə Qasımzadə, Zəhra Səlimova, Tahirə Dadaşova 
ulu Azərbaycanımızın qarşısında müqəddəs borclarını kişi qeyrəti ilə yerinə yetirdilər. Bu sinəsi 
orden-medallı  qızlar ulu nənələri Məhsətinin, Natəvanın, Həcər xanımın, Nigar xanım 
Şıxlinskayanın döyüş xidmətlərini qeyrətlə davam etdirdilər. Bu gün Berlin uğrunda tarixi 
vuruşmalar gedərkən son atəşi Brandenburq darvazası önündə  məhz dörd yüz on altıncı 
Azərbaycan atıcı diviziyasının igidləri açdılar. Yer üzünü fəlakətə düçar etmək istəyən faşist 
Almaniyasının məğlub olmasında mərd Azərbaycan oğullarının da misilsiz döyüş xidmətləri 
olduğuna biz hədsiz dərəcədə sevinirik. Biz o tarixi hücumun iştirakçıları və müharibənin necə 
qurtarmasının  şahidləriyik. Qafqazdan Berlinədək döyüş yollarında canlarından keçmiş 
igidlərimizin xatirəsi hər zaman qəlbimizdə yaşayacaqdır. 
1985-ci il sazaqlı fevral ayının yarıdan çoxunu “hünər” verilişinin çəkiliş qrupu Kuban 
torpağında ezamiyyətdə keçirdi. Məqsədimiz general Heybət Heybətovun komandir olduğu iki 
yüz iyirmi üçüncü Azərbaycan atıcı diviziyasının döyüş yolundan silsilə verilişlər hazırlamaq idi. 

---

 
98
Diviziyanın min otuz doqquzuncu atıcı polkunun mərmi bölməsinin komandiri, istefada olan 
mayor  Əbdüləli Mürsəlov da bizimlə birgə keçmiş döyüş yerlərinə  səfərə  çıxmışdı. O vaxtdan 
qırx ildən çox keçsə  də  uğrunda vuruşduğu Ust-Labinskin, Nekrasovskayanın, 
Stebilyevskayanın, Krasnoarmeyskin, Temirqoyevskin və Kurqansk yaşayış məntəqələrinin hər 
cığır və yolunu yaxşı xatırlayırdı. Diviziya Kuban torpağı  uğrunda döyüşərək bu yerləri 
düşməndən azad etmişdi. 
Hara gedirdiksə igid eloğlularımızın  əsgəri rəşadətindən, döyüş  məharətindən 
minnətdarlıqla söhbət açırdılar. Bir azərbaycanlı kimi iftixar hissi keçirirdik ki, qəhrəman 
həmyerlilərimizin igidliyi kubanlıların xatirəsindən silinməyib. 
Əbdüləli müəllim bizi Krasnodar Diyar Veteranlar Şurasının sədri, general-mayor 
Aleksey İvanoviç Kabanovun da görüşünə apardı. Bizi səmimiyyətlə qarşılayan general sevinclə: 
- Sizə general dostum Heybətovun igidlərindən danışa bilərəm, - dedi. General 
Heybətovun özünü mən daha yaxşı tanıyırdım. Biz tez-tez beşinci zərbə ordusunun hərbi 
şurasında görüşərdik. İki yüz iyirmi üçüncü diviziyanın igid döyüşçülərini, onun mərd komandiri 
general Heybət Heybətovu biz kubanlıların unutmağa haqqı yoxdur. Azərbaycanlılar bizim 
torpağımızın azadlığı uğrunda yüzlərlə oğlunu qurban verib, misilsiz igidliklər göstəriblər. 
... 1943-cü il martın doqquzunda general Heybətovun diviziyası partizan dəstəsi ilə 
birləşərək Krasnoarmeyski azad etdi. İlk dəfə diviziyanın min qırx birinci polku bizim torpaqda, 
Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Keçici Qırmızı Bayrağı ilə  təltif olundu. Bayrağı  məşhur  şair 
Səməd Vurğun general Heybət Heybətova təqdim etdi. Bu bayraq Vyanaya qədər döyüş 
yollarında azərbaycanlı igidləri yeni qələbələrə ruhlandırdı. Üzərində Suvorov və Kutuzov 
ordenləri olan həmin bayraq indi Moskvada  - Sovet Ordusunun Mərkəzi Muzeyində saxlanılır. 
Kuban torpağının iki guşəsində iki yüz iyirmi üçüncü Azərbaycan atıcı diviziyasının  əsgər və 
zabitlərinin döyüş yolunu əks etdirən muzey təşkil etmişik. Kuban torpağının azadlığı uğrunda 
canından keçən hər bir azərbaycanlı əsgərin xatirəsi bizim üçün əzizdir. 
... “Attestasiya” sənədi hər bir zabitin keçdiyi həyat yolunun, döyüş  və  hərb yolunun 
güzgüsüdür. Hərbçinin fəaliyyətini öyrənmək üçün hər bir tədqiqatçı-yurnalist onu mütləq 
diqqətlə oxuyub öyrənməlidir. Xatirələrdə, yazılan hər hansı publisist və bədii əsərlərdə müəllif 
istədiyi kimi artıq-əskik yaza bilər. Amma “attestasiya” kimi rəsmi sənəddə bu qeyri-
mümkündür. Ona görə  də general-mayor Heybət Heybətova verilən “attestasiya”nın mətnini 
burada tam verməyə ehtiyac duyuruq. 
“İşində Lenin-Stalin partiyasına və sosialist vətəninə sədaqətlidir. Yoldaş general-mayor 
Heybətov 1943-cü ilin noyabrından (416-cı diviziyadakı xidməti nəzərdə tutulur. -  Ş.N.) 
indiyədək böyük döyüş yolu keçmiş və Dnestr, Külstrin, Oder, Berlin ətrafında faşist işğalçıları 
ilə döyüşlərdə, düşmənin Visladan Berlinə kimi təqib edilməsində, hərbi hissələrə  rəhbərlik 
işində fəal iştirak etmişdir. Özünü mahir sərkərdə, bacarıqlı döyüşçü kimi göstərmişdir. Taktiki 
şəraitdən tez baş aça bilir, xüsusi əməliyyatları ümumi əməliyyatlara görə uyğunlaşdırmağı yaxşı 
bacarır. Həm də qoşun növlərinin qarşılıqlı  hərəkətini təşkil etmək vərdişinə malikdir. Təlim 
şəraitində hissələrin öyrədilməsinin zəruri vaxtını bilir. Qoşunların öyrədilməsində  təşkilati 
vərdişlərə malikdir. 
Döyüş və təlimlərdə qoşunların idarəsinin təşkili məsəlsini düzgün qiymətləndirir, idarə 
işini təşkil etməyi bacarır. Arxa cəbhə xidmətini və döyüşdə arxa cəbhənin rolunu bilir. 
Yurüşlərdə dözümlüdür, ancaq son vaxtlar tez-tez sağlamlığından  şikayət edir. Xaraktercə 
möhkəmdir, general kimi mədənidir, icraçıdır, mərd və qorxmazdır, cəsarətli və  qətiyyətlidir. 
Mənəvi cəhətcə yenilmzədir, unsiyyətlidir, xüsusi heyətin arasında nüfuzludur, söhbətlrində 
sadədir. Siyasi cəhətcə savadlıdır. İdeoloji cəhətcə təmkinlidir. Yaralı olsa da heç vaxt döyüşdən 
yarımçıq çıxmayıb, axıra kimi əməliyyatlarda fəal iştirak edib. 
 
Ç I X A R I Ş: -  Nizami hissə komandirinin müavini vəzifəsinə layiqdir. 
- Hərbi təlim məktəblərinin istifadə etmək olar.  
 

---

 
99
Otuz ikinci Suvorov ordenli atıcı korpusun komandiri, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, qvardiya 
general-leytenantı Jerebin. Beşinci zərbə ordusunun komandanı, general-polkovnik. Berzarin.  
 
Hərbi Şuranın üzvü, general-leytenant Bokov. 
12 uyun 1945-ci il. 
  
General Heybətov haqqında çox düşünmüşəm. Bəzən bu kəşməkəşli həyat yolu keçmiş 
generalın taleyinə   acımışam.   Elə olub ki, onun haqqında yazdığım bu qeydlər günlərlə yazı 
stolumun üstündə qalıb. Bundan sonra nə yazım,    oxucuya   nə deyim? - sualı mənə əzab verib. 
Dişünmüşəm ki, yəqin ad-famili  dəyişmək sonralar - ahıl yaşına çatanda generalın özünə  də  
mənəvi  əzab verib, el-oba arasında sıxıntı keçirib. Əgər elə olmasaydı öz azərbaycanlıları 
arasında dostu-tanışı   azlıq təşkil   etməzdi. Belə anlarda Baxış Mehdiyevin danışdığı bir epizod: 
mənim fikirlərimi alt-üst edib, generalı Azərbaycan  xalqına doğmalaşdırıb. 
1944-cü ildə Dnestr çayı uğrunda döyüşlər gedirdi. Dörd yüz on altıncı diviziya da bizim 
iki yüz iyirmi üçüncü diviziya ilə yanaşı, çiyin-çiyinə vuruşurdu. Platsdarmda növbəti döyüş 
fasiləsi idi. Xəbər gəldi ki, general Heybətov bir qrup döyüşçü ilə mühasirəyə düşüb, vəziyyəti 
çox ağırdır, bəlkə də düşmən onları məhv edib. 
Mən cəsur döyüşçülərdən götürüb köməyə getdim. Dörd saata qədər vuruşub onları 
mühasirədən azad etdik. General Heybətov yaralanmışdı. Özümü yetirib onu bərk-bərk 
qucaqladım. O, boynuma sarıldı. Kövrəldi: - yenə öz millətim köməyimə gəldi, yenə öz eloğlum 
məni ölümdən, dardan qurtardı... 
Onda mənə kortikini
18
 bağışladı. Sonralar üstündə belə yazdırdı: 
“İgid kəşfiyyatçı Baxış Mehdiyevə! 
Düşmən arxasına keçərək, alman ober-leytenantını  əlbəyaxa döyüşdə  tərk-silah edərkən 
göstərdiyi igidliyə görə xüsusi silahla mükafatlandırılır. 
 
General-mayor Heybətov. 5 yanvar 1944-cü il”. 
 
... O kortiki Baxış Mehdiyev indi də saxlayır. 
Görəsən, bu dar macalda onu ölümdən xilas edən eloğlusunu qucaqlayıb öpərək, - yenə öz 
millətim məni xilas elədi, - deyək Heybətov həmin anlarda nə fikirləşirmiş? 
Həmin ilin həmin ayında cəbhəçi-yazıçı Məmməd Aranlı gündəliyində yazmışdır: 
“İyirmi bir may 1944-cü il, Bu gün axşam son dərəcə  kədərləndirici bir xəbər eşitdim. 
Mayor Məmmədov xəbər gətirdi ki, general-mayor Heybət Heybətov 223-cü diviziyaya gedən 
günün səhərisi həlak olub. Bəzi xəbərlərə görə meyidi tapılmayıb”. 
...Yazıçı İbrahim Novruzov isə generalın insani keyfiyyətləri və general rəşadəti haqqında 
yazan ən yaxşı müəllifdir desək, mübaliğə olmazdı. 
“Mən general Heybətovu otuzuncu illərin ortalarından tanıyırdım. Yanında  əsgər 
olmuşdum. O vaxt mayor rütbəsində olan Heybətov yetmiş yeddinci diviziyanın qərargahının 
operativ  şöbəsinin rəisi idi. Bir ilin içərisində o, əvvəlcə  qərargah rəisi, sonra da diviziya 
komandiri oldu. O vaxtdan keçən müddət ərzində demək olar ki, zahirən onda heç bir dəyişiklik 
əmələ  gəlməmişdi.  Əvvəlki kimi o, yenə  də  qıvraq, geyimində  səliqəli, yerişində  cəld, 
baxışlarında iti idi. Danışığında da maştağalılara məxsus şivəni saxlamışdı... Ruslar onu “Batya” 
çağırardılar, azərbaycanlılar ona “ata” deyərdilər. 
O, həqiqətən diviziyadakılara ata idi. Onlara yoldaş, silahdaş və sirdaş idi. 
Onun müsahiblərinə axır öyüdü bu olurdu: - Əsgər gərək rəşadət göstərə! General 
Heybətov özü çox rəşid adam idi. 
... Düşmən yuvası Berlinə də general Heybətov diviziyanın önündə girdi. 
Mizrab sarı simləri titrədəndə, generalın pərdə-pərdə muğamat dediyini eşidən  əsgər 
dostları bu dəfə  də onun Almaniyanın paytaxtında, Unter-den Linden ştrassedə, Brandenburq 
                                                 
18 Komandirlərə verilən gödək qılınc.  
 

---

 
100
darvazası qarşısında çəpik çalıb “Qaytağı” oynadığını gördülər. Dördillik döyüşlərin hesabatını 
verən birləşmə komandiri Azərbaycan diviziyalarından danışanda general-mayor Heybət 
Atamoğlan oğlu Heybətovun adını birinci çəkdi, ona cəbhə komandanı marşal Jukovun 
təşəkkürünü yetirdi. 
General bu tərifə, bu təşəkkürə layiq əsgər idi”. Bilmirəm, bütün bunlardan sonra general 
Heybətova - xalqına dönük çıxıb demək mümkündürmü? 
Əlbəttə, yox. Mən inanmırdım və indi də inanmıram ki, hardasa ad-familini dəyişməklə, 
general Heybətov öz elinə, obasına, xalqına dönük çıxıb, ondan üz döndərib. Bu addımın 
səbəbkarı yalnız ehtiyac olub. Tanrı heç kəsin bəxtini, döndərib, xurcununu əyməsin.  Əyəndə 
insan yerişini də itirir... Müdrik Səməd Vurğun demişkən ehtiyac qul eylər qəhrəmanı da. Əgər 
atası Atamoğlan kişi 1918-ci ildən nədən bir erməni daşnakının, namərd gülləsinin qurbanı 
omasaydı, Heybət bu səhv addımı atardımı? Ana Heybət adlı oğlundan keçərdimi? Əlbəttə yox! 
İbrahim Novruzovun “Yaşıdlarım” kitabındakı balaca bir epizodu oxuyanda qeyri-ixtiyari 
kövrəldim. 
“Bir səhər qəzetlər general Heybətovun Kiyevdə uzun sürən xəstəlikdən sonra vəfat 
etdiyini xəbər verdilər. 
Deyirlər ki, general Heybətov canını tapşırmamışdan qabaq bayatı çağırmışdır, “Ölməyə 
Vətən yaxşıdır” söyləyərək, cənazəsinin Odlar yurdunda dəfn olunmasını  vəsiyyət etmişdi...”. 
Qədirbilən xalqımız general oğlunun vəsiyyətinə  əməl etdi. O, Fəxri xiyabanda dəfn olundu. 
Doğma kəndi Maştağada    abad bir küçə onun adını daşıyır. 
 Əziz oxucu! İndi özün düşün, özün saf-çürük elə. Kimdir general Heybətov? Onunla fəxr 
eləmək olarmı? Bu suala özün cavab ver!