Generallari

İgidi qılınc yox, qeyrət yaşadar  
İki     sərkərdə 
111 
Port-Artur qəhrəmanları 
113 
İlk səma şahinimiz 
115 
İkinci Azərbaycan təyyarəçisi 
119 
İntizarın   sonu 
121 
Yanlış da bir naxışdır 
126 

---

 
4
ÖN  SÖZ 
 
 
 
Mənim də əlimdən, bu gəlir ancaq,  
Səni keçmişinlə eləyim tanış. 
Başuca yaşamaq istəsən əgər,  
Bax, gör babaların necə yaşamış. 
 
Bulud Qaraçorlu Səhənd 
 
 
 
GƏNC OXUCU! XIX əsrin ortalarından bəri Azərbaycan hərb tarixinin bir hissəsini 
özündə əks etdirən “Azərbaycan generalları
” kitabı sənin üçün yazılıb. Burda ulu sərkərdələrimiz 
Cavanşirin, Babəkin, Koroğlunun,  Şah  İsmayıl Xətainin, Səttarxan və Bağır xanın döyüş 
ənənələrini davam etdirən, silahını paslanmağa qoymayan general oğullarımızın həyat yolu ilk 
dəfə toplu halında sənə təqdim olunur. 
Hələ qədimdən Azərbaycanda elə nəsillər, elə qəbilələr olub ki, onlar öz döyüşkənliyi ilə 
təkcə Qafqazda yox, hətta Avropada da tanınıblar. Naxçıvanda Kəngərlilər, Bakıda 
Bakıxanovlar, Qazaxda Şıxlinski və  Vəkilovlar, Borçalıda Yadigarovlar, Şəkidə  Çələbilər, 
Gəncədə Cavadxanlar, Qarabağda Cavanşirlər, Lənkəranda Talışinskilər və başqaları kimi el 
qeyrəti çəkən, ana torpağın, başı üstünü təhlükə alanda birləşib ayağa qalxan, onun hər qarışı 
uğrunda canlarından keçən oğullar yetişib. 
Tarixi sənədlər şahiddir ki, onların arasında yüksək rütbəli hərbçilər - generallar da olub. 
O vaxtkı tarixi şəraitə görə, onların bəziləri hərbçi kimi, döyüşkən igid kimi ad - san qazansalar 
da yüksək hərbi rütbə ala bilməmişlər. Bu isə çarizmin qatı müstəmləkəçilik siyasətindən və 
türkdilli xalqlara inamsızlığından irəli gəlirdi. 
Qafqaz  Əlahiddə Ordusunun komandanı general-feldmarşal  İ.F.Paskeviç 1826-cı ildə 
Peterburqa göndərdiyi raportda birinci və üçüncü Azərbaycan alaylarının igidliyini, döyüşlərdə 
qeyri-adi  şimşək sürətilə  fərqlənən Qarabağ  və Qazax suvarilərinin mərdliyinə valeh olduğunu 
qeyd edirdi. 
“Onlar bütün döyüşlərdə çox böyük cəsarətlə vuruşurlar. Hücumlarda isə irəlidə 
gedirlər... bayraqların, topların və əsirlərin çoxunu onlar zəbt etmişlər”. 
Azərbaycan alaylarının igid döyüşçüləri yerli xanların, bəylərin övladlarından təşkil 
olunmuşdu. 1829-cu ildə torpağımızı yadellilərdən qoruyan dörd süvari alayı yaradılmışdı. 
Birinci alay qarabağlardan, ikinci alay şirvanlılardan və şəkililərdən, üçüncü alay Gəncə, Qazax, 
Şəmşəddin və borçalılardan dördüncü alay isə  İrəvan azərbaycanlılarından və naxçıvanlılardan 
təşkil olunmuşdu. Naxçıvandakı, qədim, Kəngərli qəbiləsinin igidlərindən isə xüsusi-beşinci alay 
yaradılmışdı. Onlar öz döyüşkənliyi ilə daha çox fərqlənirdilər. “Kavkaz” qəzeti 1890-cı il 6 
noyabr tarixli nömrəsnndə bu barədə yazırdı: 
“Döyüşkənliyi ilə bütün Qafqazda məhşur olan Kəngərlilər Zaqafqaziya sakinlərindən 
geri qalmaq istəməzdilər. Onlar ağa və bəylərinin rəhbərliyi ilə xüsusi süvari dəstələri təşkil edib, 
bütün döyüşlərdə bizim qoşunlarla çiyin-çiyinə mərdliklə vuruşdular”. 
Yeri gəlmişkən, 1913-cü ildə çap olunmuş “Qafqaz hərbi-tarix muzeyinin sorğu 
kitabı”ndakı bir qeyd igid Kəngərlilərin təkcə Qafqazda deyil, bütün Şərqdə şöhrət tapmasından 
xəbər verir: 
“Kəngərli süvarilərinin bayrağı yaşıl olub. Əfsanəyə görə ilk Naxçıvan xanı xəlifə Murad 
özünün Kəngərli qəbiləsi ilə  Ərəbistandan köçüb gəlmişdir. Bu qəbilə Araz çayının sahilinə 
gələrək Naxçıvanda xanlığın əsasını qoymuşdur. Kəngərli suvariləri bütün Şərqdə cəsurluğu ilə 

---

 
5
şöhrət qazanmışdılar. Onlar döyüşə girərək ölümə nifrət əlaməti olaraq atlarının boynuna qırmızı 
kaporlar taxardılar ki, düşmən tərəfindən tez gözə çarpsınlar” 
Başqa bir mənbə isə Kəngərlilərin Ərəbistandan gəlməsini inkar edir. Rus tarixçisi Viktor 
Qriqoryev Sankt-Peterburqda çap etdirdiyi “Naxçıvan əyalətinin statistik təsviri” kitabında yazır 
ki, Kəngərli tayfaları Türkiyə ərazisindəki Diyarbəkirdən Naxçıvana gəliblər. Onlar doqquz yüz 
iyirmi ev olublar. Kəngərlilər döyüşkən, işgüzar, uzun müddət aclığa dözən adamlardılar, 
hərbçidirlər. Qonaqpərvər, dostluqda möhkəm, lakin çox məğrur və qürurludurlar. 
Hələ 1806-10-cu illərdə Zaqafqaziya Rusiya ilə birləşəndə Qarabağ hakimi İbrahimxəlil 
xana general-leytenant, oğlu Məmmədhəsən ağaya, Mehdiqulu xana və  Cəfərqulu ağaya isə 
general-mayor rütbəsi verilmişdir. Şəki hakimi Cəfərqulu xan Şəkinski də general-leytenant idi. 
Bunlar xanlıqlara başçılıq edən  əsil-nəcabətli  şəxsiyyətlər idi.. Çar üsul-idarəsi yerli hakimlərə 
ona görə ali rütbə vermişdi ki, məhz onların vasitəsilə yerli əhalini özlərinə tabe etsinlər. 
Gənc oxucu, əgər sən akademik M.V.Neçkinanın “Qriboyedov və dekabristlər” kitabını 
mütaliə etsən, onun iki yüz qırx dördüncü səhifəsinə diqqət yetir. Orada oxuyacaqsan ki, 
qarabağlı Rüstəm bəy Fransa imperatoru Napoleon Bonapartın  şəxsi yavərlərindən biri olub. 
Napoleonla birgə  İspaniya, Misir yürüşlərində  iştirak edib. Qeyri-adi igidliyinə görə Vaqram 
döyüşlərində şəxsən imperatorun özü onu Fransanın ali hərbi Legion ordeni ilə təltif edib. 
Napoleon Bonapart Moskvaya hücum edəndə qarabağlı Rüstəm bəy  əsir alınıb. Az sonra 
Qarabağa qayıdıb. Sonralar onu general Aleksey Yermolov Qafqaz canşinliyində öz yanına işə 
dəvət edib. Ömrünün axırına kimi general Yermolovun yanında işləyib. 
Bizə belə  gəlir ki, Rüstəm bəyin  ən aşağı rütbəsi polkovnik olub. Fransa imperatoru 
Napoleonun  şəxsi yavəri kimi məsul vəzifə daşıyan, general Aleksey Yermolov kimi iliyinə 
qədər hərbçi olan adamın dəvəti ilə canişinliyə hərbi işə cəlb edilən Rüstəm bəyin aşağı rütbəsi 
ola bilməzdi. 
Bu, Azərbaycan hərb tarixində açılmamış maraqlı  səhifələrdən biridir. Görəsən, igid 
azərbaycanlı  bəyi yüz yetmiş il bundan əvvəl Avropaya hansı yollarla gedib çıxıb? Bu igid 
eloğlumuzun müəmmalı, indiydək naməlum hərbi həyatı  nə vaxt öyrəniləcək? Axı, Napoleon 
kimi sərkərdə hər yoldan ötənə belə bir fəxri ordeni verməzdi. 
Vaxtilə onlar necə yaşamışlarsa, bu gün bizim borcumuz onları elə  də xatırlamaqdır. 
Həyatın qəribə çalın-çarpaz cığırları var. Bu cığırlar yola qovuşana qədər min bir çətinliklərdən 
keçir. Hər oğul bu çətin cığırlardan keçib hamar yola çıxa bilmir. Biz bu yola çıxıb xalqımızın 
inkişafı  uğrunda sidq-ürəklə çalışanları, torpağımızın hər qarışı  uğrunda can qoyanları 
alqışlayırıq. 
Bir sərkərdə  oğlumuzun açılmamış  həyat səhifəsinə  mən qədim Gəncədəki  İmamzadə 
məscidinin həyətində rast gəldim. Məzarın mərmər başdaşında solmaqda olan yazını oxuyanda 
unudulmuş igidin xatirəsi qəlbimi göynətdi. Orda yazılmışdı: “İkinci Qafqaz istehkamçı, 
batalyonunun komandiri polkovnik İlyas bəy Ağalarov. Təvəllüdü: yeddi iyun 1860-cı il. On 
səkkiz mart 1913-cu ildə həlak olub”.  İllərin tufanı mərmər qəbir daşından onun sonuncu izini 
də silib aparır. 
“Hər bir insanın içərisində onunla birgə doğulan və ölən kainat var. Hər bir başdaşı 
altında bütöv bir dunya tarixi yatır”. 
Qax rayonundakı  mərkəzi qəbiristanlıqda general Həsən xanın başdaşındakı yazıları 
oxuyarkən Henrix Heynenin bu müdrik sözlərini xatırladım. 
General-mayor Həsən xan burda dəfn olunub. Kimdi Həsən xan, daha hansı döyüşlərdə 
iştirak edib, hansı xidmətlərinə görə general-mayor rütbəsinə layiq görülüb? Qəbir daşındakı 
qısaca yazıdan başqa yerli əhali də heç nə bilmir. Təəssüf ki, biz “başdaşı altındakı bütöv bir 
dünya tarixindən” bu günə kimi xəbərsizik. 
Bakıda  İçərişəhərdəki Mirzə  Şəfi küçəsində bir ağbirçək ana yaşayır. Gövhər xanım 
Usubova ömrünün səksən ilini çoxdan arxada qoyub. Onunla tez-tez görüşurəm. Hər dəfə  də 
inqilabdan əvvəl yaşayıb-yaratmış, xalqımıza misilsiz xidmət göstərən ziyalı babaları haqqında 
iftixarla söhbət açır: 

---

 
6
- Mənim  əmilərim, dayım, babalarım təkcə  həkim, müəllim, din xadimi olmayıblar. 
Onların arasında hərbçi də olub, - deyir Gövhər xanım. 1858-ci ildə poruçik Paşa ağa Əmiraslan 
ağa oğlunun adına verilmiş bir sənədin əslini mənə bağışlayır. 
Sənəddə göstərilir ki, 1856-cı il avqustun iyirmi altısında imperator II Aleksandr 
müsəlman süvari alayının döyüşçüsü Paşa ağa Əmiraslan ağa oğluna poruçik rütbəsi verilməsi 
şəxsən özü imzalamışdır. Bu fakt ona görə qeyri-adidir ki, milyonlarla əsgər və zabit heyəti 
içərisində eloğlumuz öz qəhrəmanlığı ilə necə seçilirdisə, ona verilən rütbəni imperiyanın birinci 
şəxsi - imperator II Aleksandr imzalamışdır. 
İnqilabdan  əvvəl Tiflisdə “Kavkazskiy kalendar” adlı illik bir məcmuə çap olunurdu. 
Onun səhifələrində o dövrün görkəmli ziyalılarının, hərbçilərin ünvanı  və rütbəsi göstərilirdi. 
1873-74 cü illərin  “Kalendar”ında Qafqaz Əlahiddə Ordusunda xidmət edən müxtəlif rütbəli 
oğullarımızın da adları  çəkilir.  Əksəriyyətinin adına ilk dəfə rast gəldiyimiz üçün onları sizə 
təqdim edirik. General-mayor Yusif bəy Həsən bəy oğlu Ağalarov, Nikolay Nikolayeviç Ağayev 
(şuşalı general Fərəc bəy Ağayev),  İsrafil bəy Yadigarov, Cəfər ağa  Şəmşəddin ağa oğlu, 
polkovnik Ağa xan Şirvanlı,  İsmayıl xan İsgəndər xan oğlu Xoyski, Həsən xan Mirzəağa bəy 
oğlu, Səlim bəy Yusif bəy oğlu, Həsən ağa Cəfərqulu ağa oğlu Bakıxanov, Əhməd ağa Cəfərqulu 
ağa oqlu Bakıxanov, Cavad xan Şirvanlı, Mirzə İbrahim bəy, Kəlbalı xan Ehsan xan oğlu, Rəşid 
xan Mehdili, mayor Mirzə Xudadat bəy Vəkilov, kazak leyb-qvardiyasının kornetləri  Şahrux 
Mirzə, Xanbaba xan,
1
 Məmmədəli Mirzə, Əbdülsəməd Mirzə və Nəsrulla Mirzə. (Bəhmən Mirzə 
Qacarın oğlanlarıdır. Onun yeddi oğlu rus ordusunda xidmət etmişdir). 
Xalqımızın tarixi nə  qədər zəngin olsa da, lakin hələ  də qaranlıq səhifələr çoxdur. Bu 
“qaranlıqlar”a işıq salmağın, hər şeyi olduğu kimi yazmağın vaxtı çoxdan çatıb. Axı, bugünkü 
tarix, dünənkinin üzərində dayanır və  təbiidir ki, dunənki “qaranlıqlar” bu gün açılmasa sabah 
daha yeni “qaranlıqlar”a körpü olacaq. 
Otuzuncu illərin tuthatutları, qansızlıqları bizi elə vahiməyə salıb ki, ilan vuran ala 
çatıdan qorxan kimi, türk kəlməsindən qorxmuşuq. Dil və din qardaşlarımıza arxa çevirmişik, 
ona görə ki, milli bütövluyümüz olmayıb. Əsrlərin, illərin dolanbaclarında görkəmli oğullarımızı 
itirə-itirə  gəlmişik. Azərbaycan Rusiyaya birləşdirildikdən sonra türklərə dostluğumuzu, 
qardaşlığımızı danmışıq. Hətta iş o yerə çatıb ki, məcburən dədə-baba familimizi də dəyişmişik. 
Səbəbi də o olub ki, ad-famillərimiz türk ad-famillərinə oxşayır. Pasportlarımızda “milliyyəti” 
sözünün qarşısında “türk” yazılardı. Sonra bu kiminsə xoşuna gəlmədi. Yuxarıdan gələn hansısa 
gizli tapşırığa əsasən pasportlarımız dəyişdirildi. 
... Bütün bunlara baxmayaraq nə yaxşı ki, Türkiyə ilə Azərbaycanı bir-birinə bağlayan 
qan birliyi qırılmadı. 
... Klassik şairimiz S.Ə.Şirvaninin “Təzxirə”sində “Osman bəy və Ömərbəy” adlı kiçik 
bir fəsil var. Şair burda iki şirvanlı, qardaşın igidlikdə, sərkərdəlikdə tayı-bərabəri olmadığını 
iftixarla yazır: 
“Osman bəy şəhri Şamaxının xanzadələrindəndir. Qardaşı Ömər bəy ilə o cənab dövləti-
əliyyeyi-Rusiyyədə sahibmənsəb və sahibvəzifə kimsənələrdən olmuşlar. Onlar kimi əhlikəmal 
və sahibcəmal və sahibzövq kimsənələr daireyi-Şirvanə  gəlməmişdir. Hər ikisinin təbi olmağı 
məşhurdur və zikrixeyr ilə adları  hər dildə  məzxurdur. Cənab Ömər bəyi qayətdə xoşəhval və 
xoşməzaq deyirlər. 
... Əlhəq bu iki qardaş kimi, yeganə daireyi-cahana gəlməmişdir. Tarixi hicrətin... də və 
tarixi məsihiyyənin... sənəsində Sultan - Rumun Fransa imdadıyla Rusiyyə ilə davaları olduqda 
Ömər bəy ləşkəri-Rusda sərləşkər idi. Ləşkəri-rus mülki-Karsda olan zamanlar Ömər bəy 
dövləti-Rusiyyədən rugərdan (incik düşən, üz döndərən - Ş.N.) olub, əsgəri-Rumə mülhəqq oldu. 
Dövləti-Rum Ömər bəy məzkuru həman öz mənsəbi və nişanı ilə qəbul edir və məvacib qərar 
qılıb, özlərinə sərəsgər etmşidir. Əlan məaliki-Rumda “Yaranan Ömər paşa” ismiylə məşhurdur. 
                                                 
1
 Xanbaba xan M.F.Axundovun qızı Nisə xanımın həyat yoldaşı idi. (- Ş.N.).
  
 
 

---

 
7
Ömər bəy fərar edəndən sonra dövləti-Rusiyyə Osman bəyi tutub Sibirə göndərmişdi. 
Cənab Osman bəy də Sibirdən fərar edib, İstambulda qardaşına mülhəqq olmuşdur. Əlan Osman 
bəy döləti - Rumda sahibməvacib kimsənələrdəndir. Və Qustəntəniyyədə mərtəbeyi-muhəndislik 
ilə məşhurdur. Amma Ömər bəyin mərtəbəsi Osman bəydən əladır”. 
Burda adamın yadına müdrik babalarımızdan qalmış bir hikmət düşür: “Ağıllı adamların 
vücudu saf qızıl kimidir, hara getsələr, qiymətləri bilinər”. 
 
*  *   * 
 
Hər bir xalq özünün tarixi abidələri, görkəmli şəxsiyyətləri ilə ölməzdir. Onlar millətin və 
xalqın qədimliyindən, qəhrəmanlığından soraq verir. Fəxrlə demək olar ki, tarixi şəxsiyyətlərdə 
xalqımızın bəxti gətirib. Xüsusilə, qəhrəmanlarımız və  şairlərimiz qibtə ediləcək dərəcədə 
çoxdur. Başqa millətin, başqa xalqın tarixi şəxsiyyətini özününküləşdirmək üçün heç kəsin 
qapısına getməmişik və heç bir millətin oğlunu öz adımıza çıxmaq iddiasında da deyilik. 
Bizdə  Vəkilov familiyası  hər yerdə  fəxrlə  çəkilir. Çünki bu familiya sevimli şairimiz 
Səməd Vurğuna məxsusdur. Hələ ötən  əsrin  əvvələrində bu familiyanı daşıyan görkəmli  şair, 
dövlət xadimi, hərbçilər olub. Onlardan biri də Krım muharibəsinin (1853-55-ci illər) qəhrəmanı 
kapitan Mənsur ağa Vəkilov idi. 1855-ci il sentyabrın 12-də Qafqaz Əlahiddə Ordusu 
komandanın verdiyi əmrdə oxuyuruq: 
“Üçüncü süvari-musəlman (Azərbaycan - Ş.N.) alayındakı qazaxlılardan ibarət sotniyanın 
komandiri, kapitan Mənsur ağa Vəkilova “İgidliyə görə” və üstü yazılı dördüncü dərəcəli 
“Müqəddəs Anna ordeni”, Qazax - bəy polusotniyasından olan milis praporşiki Mir Mirzə 
Məhəmməd  Şərif oğluna podporuçik rütbəsi, Borçalı  bəy polusotniyasının vəkili Məmmədşah 
bəy Ağasultanova gümüş temlyak gəzdirmək hüququ və yunker rutbəsi, Qazax bəy 
polusotniyasından Mustafa ağa Eyyub ağa oğluna “İgidliyə görə” və üstü yazılı gümüş medal, 
Qazax sotniyasından Mustafa ağa Mirzəli ağa oğlu Vəkilova gumuş temlyak gəzdirmək 
hüququnda yunkerlik rutbəsi verilsin” (Bax. “Kavkaz” qəzeti, № 85, 24 sentyabr 1855-çi il). 
Professor Satur Arayan özünün 1978-çi ildə  nəşr etdirdiyi “Erməni xalqının tarixi 
taleyində Rusiyanın rolu” monoqrafiyasında (səh. 210-211-də) kapitan Mənsur ağa Vəkilovu 
oxucuya erməni “Martiros Vekilev” kimi təqdim edir. Hələ 1826-cı ildə Şamxor və Gəncə, Lori-
Pənbək rayonunda, Dilican dərəsindəki döyüşlərdə Qazax süvari dəstəsinin iranlılara qarşı 
göstərdiyi qəhrəmanlıqlar xalqımıza yaxşı  məlumdur. Raport və  əmrlərdə kapitan Mənsur ağa 
Vəkilovdan danışılanda “M.Vekilov” yazılırdı. Görünür professor Ağayanın  əlinə girəvə  də 
buradan düşüb. Yuxarıda gətirilən sitat da onun əsassız olduğunu sübut edir. 
Əgər professor Ağayan Alahiddə Qafqaz korpusunun baş komandanı general 
N.N.Muravyovun “Kavkaz” qəzetində  dərc olunmuş  əmrini oxusaydı, görərdi ki, genaral 
N.N.Muravyov kapitan Mənsur ağa Vəkilovun başçılıq etdiyi Qazax süvari dəstəsinin hərbi 
əməliyyatlardakı  qəhrəmanlığını bir neçə  dəfə neçə yüksək qiymətləndirir. Yəqin ki, oxuyub, 
amma onu Mənsur ağa Vəkilovun qəhrəmanlığından çox ad-familiyasını  dəyişdirib “Martiros 
Vekilev”, bəzən də “Vəkilyan” eləmək düşündürüb. Bu isə erməni xəstəliyinə tutulanlardan 
birinin xalqımıza qarşı növbəti “hücumlarından”dır. 
Borçalının Təkli kəndindəki nüfuzlu Yadigarovlar nəsli də adlı-sanlı generallar və 
hərbçilər yetişdirib. Təəssüf ki, bizim qəflət yuxusuna getməyimizdən istifadə edən ermənilər 
onları öz adlarına çıxaraq  “Ediqaryan”,  gürcülər isə “Ediqaraşvili” kimi yazırlar. 
Diqqətlə axtarsaq belə faktlardan lap çox tapmaq olar. 
 
*   *  * 
 
Generallarımız təkcə hərb sahəsində deyil, xalqın maariflənməsi sahəsində də fəal iştirak 
etmişlər. 1849-cu ildə  Şamaxıda məktəb açmağa cəhd edən yerli əhalinin köməyinə general 
İsmayıl bəy Qutqaşınlı, kapitan Şirəli bəy, poruçik Mehdi bəy gəlmişdilər. Bu xeyirxah işdə 
hərbçi oğullarımız  maddi cəhətdən maarifçilərə yaxından kömək etmişlər. 1883-cü ildə 

---

 
8
Lənkəran məktəbinə mebel əldə etmək üçün polkovnik Miribrahim xan Talışinski iki yüz üç 
manat məbləğində ianə vermişdir. Naxçıvanda general Ehsan xan Kəngərlinin oğlu kapitan 
İsmayıl xan və general Kəlbalı xan dədə-baba mülkünü pulsuz istifadə üçün məktəbə vermişlər. 
General-leytenant  İsmayıl xan 1896-cı ildə Naxçıvandakı “Tərbiyə” məktəbinin 
həyətində öz hesabına hovuz və fəvvarə düzəltdirmişdir. 
Belə hərbçi oğullarımızın həyatına gur işıq tutan məşhur ədəbiyyatşünasımız Firidun bəy 
Köçərli qazaxlı şair Mustafa ağa Nasirin (1824-1883) əsil-nəcabətindən danışanda yazır: 
“Mustafa ağanın padəri - valları podpolkovnik Həsən ağadır ki, o da nəcabətü şücaətdə 
məşhur namdar və öz əsrində sahibi-hökumətü iqtidar bir bəy imiş. Cümlə övladü ənsabı 
cəddibüzürgüvarları Qiyas bəy nisbətlə “Qiyasbəyzadələr” deməklə beynələnam müştəhir və 
bənamdırlar. 
Mustafa ağa Dağıstan davasında çox sədaqət və hünərlər göstərib çin almışdı  və iki il 
Varşavada qalıb rus və firəng dillərini kifayətincə öyrənmşidi. Lakin necə ki, dəfəat ilə təçrübə 
olunubdur, Mustafa ağanın hünər və sədaqətləri dövlət nəzərində qədrü-qiymətsiz qalıb və hətta 
onun haqqında aşkarən ədalətsizlik vüqua gəlməyə görə, Mustafa ağa öz vətəninə müraciət edib 
və üzlətü fərağət guşəsini ixtiyar qılıb, vaxtlarını ibadətdə və təhsili-ülumu maarifdə keçiribdir.” 
Xalqımızın taleyində müəyyən xidmətləri olmuş general oğullarımızın haqqını dana 
bilmərik. Kimə daha çox xidmət etmələrindən asılı olmayaraq bu generallar, bu hərbçilər bizim 
xalqın, oğullarıdır. Mövcud tarixi şəraiti, inamı, hərbi andı yada salmaqla biz onları haradasa 
buraxdıqları  səhvə görə bağışlamalıyıq. Tariximizin zənginliyi naminə güzəştə getmək 
borcumuzdur. Bunların arasında elələri də olub ki, adını, atasının adını  dəyişsə belə (bunlar 
cəmisi iki nəfərdir - şuşalı  Fərəc bəy Ağayev və bakılı Heybət Heybətov) xalqımıza xidmətdə 
dönük çıxmayıblar. Bunların haqqında ruslar ona görə yazmırlar ki, Azərbaycan xalqının 
oğludurlar. Biz də yazmırıq ki, “dönük” çıxıblar. Bəs onda necə olsun? Bu general oğullarımızın 
həyat yolu öyrənilməsin? Bax, elə burda xalq yazıçımız İsmayıl Şıxlının sözlərin xatırlamamaq 
olmur. 
“Hər fərdin bioqrafiyası olduğu kimi, hər nəslin də özünə  məxsus bioqrafiyası var. Bu 
bioqrafiyalar müxtəlif şəraitdən, müxtəlif tarixi dövrlərdən keçdiyi üçün müxtəlifdir. İnsanların 
taleyi olduğu kimi, nəsillərin də taleyi var. Bu taleləri sonradan pisləmək, yaxud dəyişdirmək 
olmaz. Onların üstündən xətt də  çəkmək olmaz. Onları necə varsa, eləcə  də  qəbul etmək 
lazımdır.  Əgər sonradan gələnlər özlərindən  əvvəlkiləri inkar etsələr, onu yoxa çıxartmağa 
çalışsalar, tarixin mərhələlərində bir boşluq əmələ gəlir” (“Bakı” qəzeti, 29 sentyabr 1987-ci il). 
Siz bu kitabda hər bir azərbaycanlı generalın başqa təltifatlarla yanaşı Müqəddəs Anna 
ordeni ilə təltif olunduğuna mütləq rast gələcəksiniz. Şübhəsiz ki, təəccüb edəcəksiniz. Bunun da 
səbəbi var. 1815-ci ildə təsis olunmuş bu ordenlə rus ordusunda ilk dəfə qəhrəmanlıq göstərən 
qeyri-xristianlar təltif olunurdu. Bu da müsəlmanlara inamsızlığın birforması idi. 
Rus-yapon müharibəsi hələ yenicə başlayanda batareya komandiri kapitan Əliağa 
Şıxlinski göstərdiyi rəşadətə görə Peterburq Georgi Dumasının qərarına  əsasən dördüncü 
dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni ilə təltif edilir. Lakin təkcə Şıxlinskinin özü yox, hətta onun rus 
zabit dostları və komandiri belə bir təltifatın Şıxlinski kimi cəsur zabitə verilməsini təhqir hesab 
edirlər. Haqsızlığa bax ki, Şıxlinskinin tabeliyində olanlar belə ondan yüksək ordenlə  təltif 
olunmuşdular. 
“Yaponların böyük bir hüçumu dəf edildikdən sonra, bir neçə gün sakitlik oldu. Qərb 
cəbhəsinin rəisi, briqada komandiri polkovnik Vladimir Aleksandroviç İrman  şərq cəbhəsi ilə 
tanış olmaq üçün yanımıza gəldi. Bir qədər bizimlə bir yerdə olduqdan sonra, birdən gözü 
papağımdakı Anna qırmızı qotazına və  “İgidliyə görə” sözləri yazılmış dördüncü dərəcəli 
“Müqəddəs Anna” ordeninə sataşdı. Bu orden kiçik döyüş  mükafatı idi. 
Vladimir Aleksandroviç dedi: 
- Lap xəcalət çəkməlidir.  Əliağa kimi igid bir zabiti bu vaxta qədər başqa bir şeylə 
mükafatlandırmamışıq.  Halbuki,  qala komendantı özü onu təltif edə bilərdi. - Sonra polkovnik 
İrman ayağa qalxdı və   məni qucaqlayaraq əlavə etdi: 
- Belə adamı təltif etmək nə qədər xoşdur. 

---

 
9
Türkiyə ilə müharibədə Anna xaçı alan bir kapitan, bundan pərt olaraq, onu itin 
boynundan asmışdı”
2
 
Gənc oxucu, bizim keçmiş generallarımızın taleyi müxtəlif arxiv sənədlərində, Rusiyanın 
ayrı-ayrı şəhər arxivlərində toz basa-basa yatıb qalır. Vaxt gələcək, onların döyüş yolu yazılmış 
sənədlər çürüyüb məhv olacaq, itib-batacaq. Onda gələcək nəslə onların şan-şöhrətindən, Vətənə, 
xalqa xidmətlərindən heç nə gedib çatmayacaq. Onların izi belə qalmayanda, o nəsil bizi 
lənətləyəcək və gələn yeni nəsil bunu bağışlamayaçaq. Məhz ona görə də xidmətləri xalqımıza 
hələ - yaxşı, məlum olmayan şöhrətli generallarımızın, hərbçilərimizin tozlu qovluqlarına  əl 
uzadıb onları açmalı, yazmalıyıq. Yazmalıyıq ki, Azərbaycanımızın hərb tarixindəki qaranlıq 
səhifələr üzə çıxsın. 
Əziz oxucu! Bir vacib məsələni də  nəzərinizə çatdırmaq istərdim.  Əgər sən bu kitabda 
“müzəffər Sovet Ordusu”, “azadlıq gətirən Qızıl Ordu”, “xilaskar rus ordusu” kimi ifadə  və 
sözlərə rast gəlsən bil ki, bunlar ayrı-ayrı kitablardan və arxiv sənədlərindən götürülmüş 
sitatlardandır. O ki qaldı rus ordusunun, ümumiyyətlə sovet ordusunun “müzəffər yürüşünə” və 
son vaxtlar ona qarşı azalan inam hissinə, qoy buna milyonlarla xalqın taleyi ilə oynayan tək-tək 
adamlar, xalqların azadlıq uğrunda mübarizəsini silah gücünə yatızdıranlar, bir sözlə, ordunu 
xalqa qarşı qaldıranlar cavab versinlər. Tarix qarşısında, insanlıq qarşısında! 
Hər bir generalın həyat yolu ilə bağlı sənədlərlə işləyəndə böyuk qazax yazıçısı Muxtar 
Auezovun bir cümləsini istər-istəməz xatırlayıram: 
“Gecikmiş yolçu çoxdan ötüb keçən karvanın tərk etdiyi ocaq külü içindən közərən bir 
kömür parçası taparaq, onu ehtiyat və qayğı ilə üfləyib, öz nəfəsilə od əmələ gətirdiyi kimi, mən 
də bu xatirələrə ehtiyat və qayğı ilə yanaşmalı olurdum”. 
Bu cümlə qarşıma çıxan çətinlikləri sanki unutdururdu. Mən daha böyük həvəslə, 
məsuliyyətlə onların ömür yolunu öyrənmək istəyirdim. Buna nə dərəcədə nail olmuşam, harda 
səhvlərim, büdrəmələrim olubsa, onlar sizinlə görüşdə üzə  çıxacaq. Çəkdiyim zəhmətə  də siz 
qiymət verəcəksiniz. 
Uzun illərlə apardığım axtarışlardan sonra müəyyən etmişəm ki, inqilabdan əvvəl və 
sonra səksəndən çox generalımız olub. Hələlik onların bir neçəsi haqqında yazılarımı sizə təqdim 
edirəm.