Generatorlarni texnik ishlatish

GENERATORLARNI TEXNIK ISHLATISH.
Elektr mashinalarni ishlatishni o‘ziga hos hususiyatlari.
Generatorlarni ishlatish mobaynida ularni ruxsat etilgan ish rejimlarida uzluksiz ishlashi, qo‘zg‘atish tizimini, sovutish tizimi, moy ta’minoti, nazorat qurilmasi, himoyalari, avtomatikasining ishonchli ishlashi va elektromagnit halaqitlardan holi bo‘lishi lozim.
Qo‘zg‘atishni avtomatik rostlash tizimi doimo ishchi holatida bo‘lishi kerak. Faqatgina ta’mirlash yoki tekshirish jarayonida qo‘zg‘atishni avtomatik rostlash tizimini to‘liq yoki qisman o‘chirishga ruxsat etiladi. Generatorlar ishchi qo‘zg‘atish tizimi orqali ishga kiritilishi lozim. Generatorlarni ishlatish jarayonida ishchi qo‘zg‘atishdan zahira qo‘zgatishga yoki aksincha bo‘lgan hollarda generatorni tarmoqdan uzmagan holda amalga oshirilishi kerak.
Vodorodli sovutish tizimli turbogeneratorlar montaj yoki asosiy ta’mirdan so‘ng vodorodni normal bosimi bo‘lgandagina ishga kiritilishi lozim. Vodorodli yoki vodorod – suvli sovutish tizimli turbogeneratorlar yuklama ostida ishlash jarayonida havoli sovutilishiga ruxsat etilmaydi. Bunday generatorlarni havoli sovutishda uzoq muddatli bo‘lmagan salt ish rejimlarida qo‘zg‘atish tizimisiz va ishlab chiqaruvchi yo‘riqnomasida qo‘rsatilgan havo haroratidan yuqori haroratga ega bo‘lmagan hollarda ruhsat etiladi.
Generatorlarni yong‘in o‘chirish tizimi doimo ishga shay holatda bo‘lishi va iloji boricha ularni tezroq ishga tushirishni ta’minlab berish kerak. Generatorlarni ishga tashurish yoki ishlatish jarayonida qo‘yidagi elektrik parametrlar nazorat qilinib turishi lozim: stator va rotorning kuchlanishi, stator va rotor toki, chastota, rotorning aylanish tezligi, aktiv va reaktiv quvvat, stator cho‘lg‘ami va po‘latining harorati, val, podshipniklarnig zichlari, vodorod bosimi va tozaligi, moyning bosimi va harorati, vodorodli va to‘liq suvli sovitish tizimli turbogenerator korpusidagi gazning namligi, tinchlantiruvchi baklardagi moy sathi, podshipnik va kontakt halqalarni titrashlari.
Barcha tipdagi vodorod bilan bevosita sovitiluvchi generatorlar qobig‘ining ichidagi vodorodning tozaligi 98% kam bo‘lmasligi, vodorod bilan bilvosita sovutuvchi generatorlar qobig‘ida vodorodning ortiqcha bosimi 50kPA va undan ko‘p bo‘lganda vodorod tozaligi 97% dan kam bo‘lmasligi, 50 kPA dan kam bo‘lganda vodorodning tozaligi 95 % dan kam bo‘lmasligi kerak.
Fazalarda toklar farqi bilan uzoq muddat ishlashi turbogeneratorlar uchun nominal tokdan 10 % gacha, sinxron kompensatorlar uchun nominal tokning 20 % gacha ruxsat etiladi.

Generatorlarni tubdan ta’mirlashlar 4-5 yilda bir marta o‘tkazilishi kerak.

Turbogeneratorlarni ishlatish jarayonidan boshlab uni rotorini chiqarib olib ta’mirlash
ishlari 8000 soatdan kechiktirmasdan amalga oshirilishi, gidrogeneratorlarda esa
6000 soatdan kechiktirilmasligi lozim. Generatorlarda profilaktik sinov va o‘lchovlar «Elektr uskunalarni sinashni qoidalari va me’yorlari» texnik xujjatga muvofiq amalga oshirilish kerak.
Hozirgi elektr stansiyalarida elektr energiyasi hosil qilish uchun uch fazali o‘zgaruvchan tok sinxron generatorlari ishlatiladi. Turbogeneratorlar (birlamchi dvigateli – bug‘ yoki gaz turbinasi) va gidrogeneratorlar (birlamchi dvigateli - gidroturbina) bo‘ladi.
Sinxron elektr mashinalari uchun turg‘un ish rejimida agregatning aylanish soni chastotasi (ayl/dak) bilan tarmoq chastotasi f (Gs) orasida aniq muvofiqlik bor:
bunda r - generator statori chulg‘amlarining juft qutblari soni.
Bug‘ va gaz turbinalari aylanish chastotasi katta (3000 va 1500 ayl/dak) qilib chiqariladi, chunki shunda turbogeneratorlar eng yuqori texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ega bo‘ladi. Odatdagi, yoqilg‘ida ishlaydigan issiqlik elektr stansiyalarida (IEM larda) agregatlarning aylanish chastotasi, odatda, 3000 ayl/dak ni tashkil etadi, sinxron turbogeneratorlarda esa ikkita qutb bo‘ladi. AES da aylanish chastotasi 1500 va 3000 ayl/dak bo‘lgan agregatlar ishlatiladi.
Turbogeneratorlar tezyurarligi sababli uning konstruksiyasining o‘ziga xos tomonlari bo‘ladi. Bu generatorlar vali gorizontal joylashadigan qilib tayyorlanadi. Turbogeneratorning katta mexanik va issiqlik yuklamalarida ishlovchi rotori magnit hamda mexanik xossalari yuqori bo‘lgan maxsus (xrom-nikelli yoki xrom–nikelmolibdenli) po‘latdan tayyorlangan yaxlit pokovkadan yasaladi.

Rotorning qutbi aniq bo‘lmaydi. Aylanish chastotasi katta bo‘lganligi uchun, mexanik mustahkamlikni ta’minlash nuqtai nazaridan, rotorning diametri 3000 ayl/dak uchun 1,1-1,2 m dan ortmaydi. Rotor qobiqining uzunligi ham ma’lum chegaraga ega bo‘lib, 6-6,5 m ga teng bo‘ladi. U val statik egilishining ruxsat etiladigan kattaligi va ma’qul titrash xarakteristikasini hosil qilish shartiga ko‘ra aniqlanadi.

Rotorning asosiy magnit oqimi o‘tadigan aktiv qismida uyg‘otish chulg‘amining g‘altaklari joylanadigan pazlar frezalanadi. Rotorning har ikki tomonidan uning valiga mashinadagi sovituvchi gazning aylanib yurishini ta’minlaydigan ventilyator o‘rnatiladi.
Turbogenerator statori korpus va o‘zakdan iborat. Korpus payvandlab tayyorlanadi, tashki (torets) tomonlari shchitlar bilan berkitilib, boshqa qismi bilan tutashgan joylari zichlanadi. Stator o‘zagi qalinligi 0,5 mm li po‘latdan tayyorlangan, izolyasiyalangan listlardan yig‘iladi. Listlar paket ko‘rinishida yig‘ilib ular orasida ventilyasiya kanallari qoldiriladi. O‘zak ichidagi pazlarga uch fazali, odatda, ikki qatlamli chulg‘am joylanadi.
Gidravlik turbinalarning aylanish chastotasi, odatda, nisbatan kichik (60 - 600 ayl/dak) bo‘ladi. Suv bosimi qanchalik past, turbina quvvati qanchalik katta bo‘lsa, aylanish chastotasi shunchalik kichik bo‘ladi. Gidrogeneratorlar shu sababdan sekin yurar va o‘lchamlari, massasi katta, shuningdek, qutblari soni ko‘p bo‘ladi.
Gidrogeneratorlar ayon kutbli rotorli qilib va vali asosan vertikal joylashadigan qilib tayyorlanadi. Qudratli gidrogeneratorlar rotorlarining diametri 14—16 m, statorlarining diametri esa 20—22 m ga etadi.
Qutblarda uyg‘otish chulg‘amlaridan tashqari dempferlovchi chulg‘am ham joylanadi, u qutblar uchidagi pazlarga joylashtiiladigan va rotor chetiga tutashtiriladigan mis halqa yordamida sterjenlardan hosil qilinadi. Bu chulg‘am agregat rotorining generator yuklamasining keskin o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan har qanday uyg‘otilishida hosil bo‘ladigan tebranishlari tinchlantirish uchun xizmat qiladi.
Turbogeneratorlarda tinchlantaruvchi chulg‘am vazifasini rotorning massiv qobiqi va pazlarda uyg‘otish chulg‘amini berkitib turuvchi metall ponalar o‘taydi.
Gidrogeneratorning statori turbogenerator statori konstruksiyasidan prinsipial farq qilmaydi, faqat turbogeneratornikidan farqli o‘laroq, ajraladigan qilib tayyorlanadi. U aylana bo‘ylab teng ikki - olti qismga bo‘linadi, bu esa uni tashishni va montaj qilishni yengillashtiradi.
Reaktiv gidravlik turbinada ishchi g‘ildirakning parraklarida suvning kinetik va potensial energiyalari turbinaning mexanik energiyasiga o‘zgartiriladi. Turbinaning ishchi g‘ildiragiga oqib kiruvchi suv katta bosiga ega bo‘lib, u ishchi g‘ildirakning oqim yo‘lidan oqib o‘tigani sari kamayib boradi. Bunda suv turbinaning parraklariga reaktiv bosim beradi va energiyaning potensial tashkil etuvchisi ishchi g‘ildirakning mexanik energiyasiga o‘zgartiriladi.
Parraklarning egriligi hisobiga suv oqimining yo‘nalishi o‘zgaradi va markazdan qochma kuchlarning ta’siri natijasida suvning kinetik energiyasi, aktiv turbinadagi singari, turbinaning mexanik energiyasiga o‘zgaradi. Reaktiv turbinaning ishchi g‘ildiragi, aktiv turbinadan farqli holda, suvning ichida joylashadi, ya’ni ularda suv oqimi ishchi g‘ildirakning barcha parraklariga kirib keladi. Reaktiv turbina ishchi g‘ildiraklarining turlicha tuzilishlari 2.1 - rasmda tasvirlangan.

2.1- rasm. Reaktiv turbinalar ishchi g‘ildiraklarining umumiy ko‘rinishlari: a)- radial-bo‘ylama; b)- parrakli; v)- buriluvchan-parrakli; g)- ikki parrakli; d)- diagonal.
Radial-bo‘ylama turbinalarda ishchi g‘ildirakning parraklari murakkab egrilikka ega bo‘lib, yo‘naltiruvchi apparatdan kirib keluvchi suv ketma-ket tarzda radial yo‘nalishini o‘q bo‘ylab yo‘nalishga o‘zgartirib boradi. Bunday turbinalar naporning katta diapazonida, ya’ni u 30 m dan 600 m gacha bo‘lgan hollarda qo‘llanilishi mumkin.
Parrakli turbinalar sodda tuzilish va yuqori FIKga ega. Biroq, ularda yuklamaning
nominal qiymatdan o‘zgarishi bilan FIK keskin kamayadi.
Buriluvchan-parrakli turbinalarda parrakli turbinalardan farqli holda FIKning yuqori qiymatini ta’minlash uchun ishchi g‘ildirakning parraklari ish rejimining o‘zgarishiga bog‘liq holda buriladi.
Ikki parrakli turbinalarda ishchi g‘ildirakda parraklar juftlangan bo‘ladi. Ularning keng qo‘llanilishi tuzilishidagi murakkabliklar bilan cheklangan. Xuddi shunday murakkab tuzilish ishchi parraklari o‘z o‘qiga nisbatan buriluvchan bo‘lgan diagonal turbinalar uchun ham xarakterlidir.
Keyingi yillarda vali gorizontal joylashgan, kapsulli generator deb ataluvchi generatorlar ishlatila boshlangan. Bunday generatorlar tashqi qismini turbina orqali keladigan suv yuvib o‘tadigan suv o‘tmaydigan qobiq (kapsula) ga joylanadi. Kapsulali generatorlar bir necha o‘nlab megavolt-amper quvvatga mo‘ljallab tayyorlanadi. Bular ayon qutbli nisbatan sekin yurar (n = 60...150 ayl/min) hisoblanadi.
Elektr stansiyalarida ishlatiladigan sinxron generatorlarning boshqa tiplari ichida ichki yonuv dizel dvigatellari bilan biriktiriladigan dizel-generatorlarni aytib o‘tish lozim. Bular ayon qutbli vali gorizontal joylashgan mashinalardir. Porshenli mashina singari dizel ham notekis burovchi momentga ega bo‘lganligi uchun dizelgenerator maxovik bilan ta’minlanadi yoki uning rotori aylanma momenti katta qilib tayyorlanadi