Genom mutatsIYalari. Reja

GENOM MUTATsIYaLARI.


Reja:

1. 
   Gen yoki nuqtali mutatsiyalar.
   
2. 
   Xromosoma mutatsiyalari yoki xromosomalar qayta tuzilishlari.
   
3. 
   Xromosomalararo qayta tuzilishlar bilan bog’liq mutatsiyalar.
   

Gen yoki nuqtali mutatsiyalar.Gen (nuqtaviy) mutatsiyalar barcha organik formalarga xos bo’lib, ular ayrim hujayralarda hosil bo’lib, ayrim olingan individlarda (mu-tantlarda) sakrash tarzida namoyon bo’ladi. Yovvoyi turlarga xos genlar odatda yovvoyi tipdagi genlar, agar u o’zgargan bo’lsa, unda mutant gen deb ataladi. Aslida ular o’rtasida hech qanday farq yo’q. Chunki yovvoyi tipdagi genlar ham bir vaqtida mutant bo’lgan va ular turning evolyutsiyasi davrida tabiiy tanlanishga uchragan va turlarning yashab qolishi uchun xizmat qilgan. Foydali mutant genlarni tabiatda ma’lum turlarning har bir individlarida uchratish mumkin bo’ladi, boshqacha aytganda, ularning har biri shu genning tashuvchisi hisoblanadi.
Ko’pchilik hollarda yangi hosil bo’lgan mutatsiyalar retsessiv holatda bo’ladilar. Bu turlarning mavjudligi uchun juda muhim, chunki ko’pchilik yangi paydo bo’layotgan mutatsiyalar genotipning bir butunlik tizimini buzib, unga zarar etkazadilar. Ammo ularning retsessivlik xarakteri uzoq vaqt davomida tur individida geterozigota holatida unga zararsiz holda saqlanib kelgusida gomozigota holatga o’tgandagina fenotipda namoyon bo’lishiga imkon beradi. Gen allellarining retsessiv holatdan dominant holatga o’tishi kamroq amalga oshadiganday tuyiladi. Lekin bu hamisha shunday emas. Retsessiv allellarning dominant allelga mutatsiya berishi (a→A) teskari mutatsiya, dominant allelning retsessiv allelga mutatsiya berishi (A→a) to’g’ri mutatsiya deb ataladi. Teskari mutatsiya jarayoni gen reversiyasi deb ataladi. To’g’ri mutatsiyalar ko’proq retsessiv mutatsiyalar, teskari mutatsiyalar esa dominant mutatsiyalar deyiladi. Boshlang’ich gen yangi holatga oraliq bosqichlarsiz o’tadi. To’g’ri mutatsiyalarning kelib chiqish chastotasi har xil genlarda turlicha bo’lib, o’rtacha har 100 ming yoki 1 million genlarga bittadan beshtagacha mutatsiya to’g’ri keladi. Aynan bir xil mutatsiyaning o’zi har xil vaqtda vujudga kelishi mumkin. Bu genlarning bir yo’nalishda bir necha marta mutatsiya berishi demakdir.
Gen (nuqtaviy) mutatsiyalarni o’rganishda asosiy e’tibor DNK molekulasidagi juft nukleotidlar gallanishining o’zgarishiga qaratilgan bo’lishi kerak. Eng avvalo nuqtaviy mutatsiyalarni hosil qiluvchi ayrim juft nukleotidlardagi o’zgarishlarga e’tibor qaratilishi kerak. Genetik materiallarning yanada yirikroq o’zgarishlari bilan keyingi mavzularda tanishamiz.
Nuqtaviy mutatsiyalar DNK dagi bir juft nukleotidlar (yoki RNK dagi nukleotid) ning o’zgarishidir. Bu tipdagi mutatsiyalar quyidagi guruhlarga bo’linadi.
a) tranzitsiyalar-orientir olishni o’zgartirmaydigan holdagi juft nukleotidlarning almashinishi (AT GC): juftlik doirasida purin-pirimidin;
b) transversiya-orientir olishni o’zgartiradigan juft nukleotid-larning almashinishi (AT SG, AT TA, GC CG);
v) ortiqcha nukleotidlarning qo’shilishi;
g) juft nukleotidlarning tushib qolishi.