Geo graf iya

94
Q edurtm _uz
V I I B O B . B I O S F E R A . I N S O N Y A T A B I A T
28
-§. 
Y E R N IN G H A Y O T Q O B IG ‘I — B IO S FE R A
Sayyoram iz, y a ’ni Yer taxm inan 4 m illiard 600 m illion yildan 
beri mavjud. Yerning butun tarixi davom ida litosfera, gidrosfera va 
atm osfera o ‘zaro ta ’sir etib turgan. Atm osferaning quyi - troposfera 
qatlam i, butun gidrosfera va litosferaning yuqori 4 -5 km li qatla- 
m in in g o ‘zaro t a ’siri, ayniqsa, k u ch li b o ‘lgan. H ayot ham xuddi 
shu jo y d a v u ju d g a k elgan. U ndagi eng d astlab k i h ay o t b elg ilari 
paydo b o ‘lganiga taxm inan 3 m illiard 800 m illion yilga yaqin vaqt 
b o ‘lgan. B u lar k o ‘zga k o ‘rin m a y d ig a n ju d a m ay d a o rg an izm lar 
edi. O rganizm lar faol b o ‘lib, Yer yuzini egallay boshlaganiga esa 
550-600 mln yil b o ‘ldi.
O rganizm lar bir-biri bilan ju d a yaqin aloqada b o ‘ladi va o ‘zaro 
ta ’sir etib turadi. Agar ular o ‘zaro aloqada b o ‘lm aganlarida allaqachon 
qirilib, y o ‘q b o ‘lib ketar edi. M asalan, o ‘sim liklar noorganik modda- 
lard an o rganik m o d d alar h o sil qiladi. B uning u chun u lar suv va 
tuproqdan oziq moddalar (mineral va tuzlar), havodan karbonat angidrid 
gazini olib, Q uyosh n uri t a ’sirid a organik m o d d alar tay y o rlay d i. 
H ayvonlar esa organik m odda tayyorlay olm aydi. U lar o ‘sim liklar 
tayyorlagan organik m oddalarni yeydilar. Ular 
o ‘tx o ‘rlar
deyiladi. B a’zi 
hayvonlar esa boshqa jonivorlarni yeb kun k o ‘radi. Ularni 
g o ‘sh tx o ‘r
hayvonlar deymiz.
K o ‘zg a k o ‘rin m a y d ig a n m ay d a o rg an izm lar, y a ’ni m ik ro b lar 
o ‘simlik va hayvonlar qoldiqlarini chiritib, minerallarga aylantirib turadi. 
Yerning organik hayot paydo b o ‘lgan, yashaydigan va organizm lar 
o ‘zaro ta ’sir etib turadigan qobig‘iga 
biosfera
deyiladi («bios» - hayot, 
«sphaira» - shar). B iosferaning qalinligi 3 0 -4 0 kilom etrga yetadi. 
Odam ham m ana shu biosferada yashaydi (62-rasm).
Yer y u zid a tir ik o rg a n iz m la rn in g notekis tarq a lg a n lig i. Orga­
n izm lar quruqlik y u zasid a va uning u stid a 150 m balan d lik k ach a 
b o ‘lgan havoda, tuproqda, okean va dengizlar suvining yuzasi ham da 
150 m chuqurlikkacha b o ‘lgan qism larida eng k o ‘p tarqalgan.

---

Q edurtm _uz
62-rasm.