Geografik qobiq va uning xususiyatlari

Geografik qobiqning muhim xususiyatlari

1. Geografik qobiqning bir butunligi. Geografik qobiqning har bir komponenti o`z qonulariga ko`ra yashaydi va rivojlanadi. Biroq bu komponentlarning hech biri yakka holda, ya’ni boshqa komponentlarning taosirisiz iz va o`z navbatida ularga ham taosir etmasdan yashay olmaydi va rivojlanmaydi. Ҳamma komponentlarning o`zaro taosir bu komponentlarni bir butun yagona moddiy sistemaga birlashtirib turadiki, bunda hamma tarkibiy qismlar bir-biriga bog`liq va bir-biriga taosir etadi. Bu sistemianing bir butunligi, ya’ni yaxlitligi shu qadar mustahkam va shu qadar umumiyki, sistemaning biror zvenosi o`zgarmas bo`lsa, shundan qolgan barcha zvenolar ham o`zgaradi.
Geografik qobiqning bu huhim xususiyati hozirgi kunda yildan yilga keskinlashib borayotgapn tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabatni optimallashtirishda muhim ahamiyatga ega bo`lmoqda. Jamiyat rivojlanishi tabiat bilan muvozanatlashgan holda bormoqda, tabiatdagi yuz beradigan barcha o`zgarishlar jamiyat taraqqiyoti uchun ko`p noqulayliklar tug`diradi. Ҳozirgi kunda va kelajakda jamiyatni tabiat bilan muvozanatlashgan rivojlanishini amalga oshiirsh muammosi vujudga keldi. Bu muammoni hal qilishda geografik qobiqni rivojlanish qonuniyatlarini chuqur sharoit ham muhim ahamiyatga ega bo`ladi.
2. Geografik qobiqda modda va energiya aylanishi. Geografik qobiqning komponentlari bir-biri bilan modda va energiyaning aylanishi bilan bog`liqdir. Bir komponentdan ikkinchisiga to`xtovsiz modda va energiya o`tib turadi hamda ular bunda o`zgarishlarga uchraydi. Quyosh nurlari energiyasi geografik qobiq komponentlarida issiqlik, mexanik, biokimyoviy va boshqa energiya turlariga aylantiriladi.

Geografik qobiqning muxim xususiyatlari

Geografik qobiq uchun vertikal, gorizontal va vaqt tuzilmalari xosdir.
Geografik qobiqning komponentlari yarus ko`rnishida joylashan: pedosfera, gidrosfera, atmosfera joylashgan, bu yaruslarning o`rtalaridagi tutash joylarda biosfera vujudga kelgan.
Geografik qobiq komponentlarining o`zaro aloqasi hosil bo`lgan turli darajadagi geosistemalar o`rtasida gorizontal yo`nalishda modda va energiyaning oqimilari bilan bog`lanish, aloqadorlik yuz beradi. Bu aloqadorlik bevosita va bavosita bo`lishi mumkin. Masalan, qo`shni geosistemalar bir-biri bilan bevosita aloqada bo`ladi. Bir-biridan uzoqda joylashganlar esa bavosita, ya’ni shamollar, havo oqimlari, suv oqimlari va boshqalarda hayvonlar vakillari ishtirokida aloqadorlikda bo`ladi.
Geosistemalarning vertikal va grizontal bo`linishlari ularning makoni tuzilmasini hosil qiladi.
Guosistemalar uchun vaqt tuzilmasi xosdir. Chunki geosistemalar makon va zavonda harakat qiladi va yashaydi.
Dinamika geosistemalarning har qanday o`zgarishlari bo`lmasdan, balki ularning tuzilmasini buzilishiga olib kelmaydigan takroriy o`zgarishdir. Sochavaning fikricha, geosistemalarning dinamik o`zgarishi ularda sifatiy o`zgarishlarni vujudga keltirmaydi.
Geosistemalarning dinamikasi ularning barqrorlik darajasini ifodalaydi. Barqarorlikning belgisi - geosistemada doimo yildan yilga fasliy aspektlarning takrorlanishidir. Maolum vaqtdan keyin o`zgargan geosistemalarni yana tiklanish qobiliyatini saqlab qolish ham dinamik o`zgarishlarga kiritilishi mumkin.
Kuchli taosir natijasida buzilishlarga uchragan geosistemalar yana qaytadan tiklanish qobiliyatiga ega bo`lolmaydi. Bunday geosistemalarda ularning tuzilmalarida sifatiy o`zgarishlar yuz beradi.
Shunday qilib, barqarorlik va o`zgaruvchanlik - geosistemalarning ikki muxhim dialektik bog`langan sifati ekan. Ularning nisbati geosistemalarning darajasiga va boshqa sharoitlarga bog`liq.