Katta shovqin ta’sirida insonning asab sistemalari zirqillaydi, eshitish organining faoliyati susayishiga sabab bo’ladi.
Shovqinga qarshi kurash chora-tadbirlari quyidagi usullarda olib boriladi:
1) shovqinni ajralib chiqayotgan manbayida kamaytirish;
2) shovqinning tarqalish yo’nalishini o’zgartirish;
3) sanoat korxonalari va sexlarini oqilona planlashtirish;
4) sanoat korxonalari xonalariga akustik ishlov berish;
5) shovqinni tarqalish yo’llarida kamaytirish.
1. Shovqinga qarshi kurashning ajralib chiqayotgan manbayida kamaytirish eng samarali usul hisoblanadi.
Shovqinning kelib chiqishiga asosiy sabab mashina va mexanizm yoki uning ayrim qismlari harakati natijasida havoda elastik to‘lqinlar harakatini vujudga keltiradi. Bunday to‘lqinlarning hosil bo‘lishiga olib keladigan harakatlanuvchi qismlarni o‘z navbatida mexanik, aerodinamik, gidrodinamik va elektrodinamik turlarga bo‘lib qarash maqsadga muvofiqdir.
Bu mashina va mexanizmlarning ishlash prinsiplaridagi tavsiflari va shovqin chiqarishga olib keladigan omillar har xil bo‘ladi. Shovqin hosil bo‘lishiga sababchi bo‘ladigan asosiy bitta band hammasi uchun umumiy. Bu ularni ishlatishda va ta’mirlashda standart talablarini bajarishdir. Tayyorlash va ta’mirlash vaqtida yo‘l qo‘yilgan noaniqliklar shovqin chiqarishning asosiy omili hisoblanadi.
Bu omildan qat’iy nazar biz shovqinlarni kelib chiqish xarakteriga asoslanib ularni mexanik shovqinlar, aerodinamik shovqinlar, gidrodinamik shovqinlar va elektromagnit shovqinlar turkumlariga bo‘lib, ayrim-ayrim ko‘rib chiqamiz.
Mexanik shovqinlar. Mexanik shovqin chiqaruvchi omillarga quyidagilar kiradi:
har xil mashina mexanizmlar qismlarining turli tezlanishda harakatlanishi natijasida kelib chiqadigan inersiya kuchlari, birikmalardagi zarba kuchlari ta’sirida;
birikmalardagi ishqalanish kuchlari, zarba yo‘li bilan ishlov berish (toblash, shtampovka);
mashina bajarayotgan ishga bog‘liq bo‘lmagan shovqinlarga sharikli podshipniklar, tishli g‘ildiraklar, qayishli uzatishlar va mexanizmlarning muvofiqlashtirilmagan aylanma harakat qiluvchi qismlari chiqarayotgan tovushlar kiradi. Aylanuvchi qismlar titrash chastotalari nisbat bilan aniqlanadi.
Tovush bosimi aylanish tezligiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan sharikli podshipniklarning aylanish tezligi n1 dan n2 (ayl/min)ga ko’paysa, shovqin quyidagicha aniqlanadi.
Tishli g‘ildiraklar keng diapazondagi tovushlar chiqaradi. Chiqayotgan tovush tishli g‘ildirak harakat tezligiga va uzatilayotgan kuch miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Harakat tezligi katta va uzatilayotgan kuch miqdori ham katta bo‘lsa, shovqin bosimi shuncha kuchli bo‘ladi. Mexanik shovqinlarni kamaytirishning asosiy omili bu mashina-mexanizmlarning birikuvchi qismlarini tayyorlashda iloji boricha aniqlikka erishish hisoblanadi. Ko‘pincha, mashina-mexanizmlarning yoyilib ketgan qismlari shovqinning zo‘rayishiga olib keladi. Mexanizmlarning birikuvchi qismlarini o‘z vaqtida moylash ham shovqinni kamaytirishda yaxshi natija beradi.
Mexanik shovqinlarni kamaytirish uchun asosan quyidagilar bajarilishi kerak:
Zarbali jarayonlarni zarbasiz bajariladigan jarayonlar bilan almashtirish, masalan, qiyshiq tishli va ekssentrikli uzatmalarni gidravlik uzatmalar bilan almashtirish, shtampovkani presslash bilan, qoqishni payvandlash bilan almashtirish kerak va h.k.
To‘g‘ri tishli g‘ildiraklarni qiyshiq tishli yoki shevron tishli g‘ildiraklar bilan almashtirish kerak. Shuning uchun tishli g‘ildiraklarni tayyorlashda birikuvchi yuzalar sillig‘ligini ta’minlash shovqinni 10-5 dB kamaytirish imkonini beradi. To‘g‘ri tishli g‘ildiraklarni shevron tishliga almashtirish shovqinni 5 dB ga kamaytiradi.
Iloji boricha tishli g‘ildirakli va zanjirli uzatmalarni ponasimon tasmali uzatmalar bilan almashtirish kerak. Bunda biz shovqinni 10-14 dB kamaytirish imkoniyatiga ega bo‘lamiz.
Sharikli podshipniklarni sirg‘aluvchi podshipniklar bilan almashtirish kerak; bu shovqinni 10-15 dB kamaytiradi.
Iloji boricha metalldan qilingan detallarni metallmas detallar, masalan, kapron, tekstolit, plastmassa detallar bilan almashtirish yoki metall tishli g‘ildiraklar juftiga kapron, tekstolitdan yasalgan g‘ildiraklar o‘rnatish shovqinni 10-12 dBga kamaytirishi mumkin.
Korpus detallarini tayyorlashda plastmassa materiallaridan foydalanish; masalan, reduktor qopqog‘i plastmassadan tayyorlanganda past chastotadagi shovqinlarni 2-6 dBga, yuqori chastotadagi shovqinlarni esa 7-15 dBga kamaytirishi mumkin.
Metall detallarni tanlaganda, har xilli metallarning ichki qarshiligi turlicha ekanligini hisobga olish muhim. Chunki ichki qarshilikning o‘zgarishi metall jarangdorligini oshirishga yoki kamaytirishga yordam beradi. Masalan, chuyanga nisbatan po‘lat jarangdor hisoblanadi. Ba’zi bir qotishmalar jarangdorligi keskin kam bo‘lishi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham birikmalarda qotishmalardan foydalanish yaxshi natija beradi. Mexanizmlarning aylanuvchi qismlarining mutanosibligini ta’minlash zarur. Tosh maydalash qurilmalarida shovqinni kamaytirish maqsadida uning devorlarini rezinadan qilingan materiallar yoki asbestdan qilingan karton vositalari bilan qoplash maqsadga muvofiqdir.