Geometriya 7 toshkent œyangiyo4l poligraf servisb

QO‘SHNI VA VERTIKAL BURCHAKLAR HAMDA 
ULARNING XOSSALARI
Faollashtiruvchi mashq
a)  Qo4shni burchaklar yig4indisi yoyiq burchak 
bo4lishini asoslang. 
b) Agar qo4shni burchaklar o4zaro teng bo4lsa, 
ular to4g4ri burchak bo4lishini asoslang.
c)  2-rasmda tasvirlangan, ikki to4g4ri chiziqning 
kesishishidan hosil bo4lgan 1, 2, 3 va 4 
burchaklardan qaysilari o4zaro qo4shni bur-
chaklar juftini hosil qiladi?
14
34

35
Masala.
 Ikki to4g4ri chiziqning kesishi-
shidan hosil bo4lgan burchaklardan biri 
ikkinchisidan 240 katta bo4lsa, bu burchaklarni 
toping.
Qo4shni burchaklardan kichigining gradus o4lchovini 
to4g4ri chiziqlar orasidagi 
burchak
 deb atash qabul qilingan. 4-rasmdagi to4g4ri chiziqlar orasidagi burchak 
300 ni tashkil qiladi. Bunday holatda 
œto4g4ri chiziqlar 300 li burchak ostida 
kesishadiB
, deb ham aytiladi. 
Yechilishi.
 Bu burchaklardan birining o4lchovi 
x
 bo4lsin (5-rasm). Shartga 
ko4ra ikkinchi burchak 
x
+ 240  burchak 
x
 ga vertikal burchak bo4lmaydigan qo4shni 
burchak bo4ladi. 
Qo4shni burchaklar xossasiga ko4ra, 
x
+
x
+ 240 = 1800. Bundan 
x
=780 va 
x
+ 240 =1020 ekanligini aniqlaymiz. 
Demak, berilgan to4g4ri chiziqlar kesishganda 780, 1020, 780 va 1020 li burchak-
lar hosil bo4ladi.  
Javob: 
780, 1020, 780 va 1020.
1.   Qanday burchaklar qo4shni burchaklar deyiladi?
2.   Qo4shni burchaklarning yig4indisi nimaga teng? 
Javobingizni asoslang.
3.   Qo4shni burchaklar o4zaro teng bo4lishi mumkinmi?
4.   Qanday burchaklar vertikal burchaklar deb ataladi?
5.   Vertikal burchaklarning asosiy xossasini izohlang.
6.  a) 200; b) 300; c) 450; d) 900 li burchakka qo4shni 
bo4lgan burchak necha gradusli bo4ladi?
7.   Agar qo4shni burchaklarning biri ikkinchisidan uch 
marta katta bo4lsa, ularni toping.
8*.  Qo4shni burchaklarning ikkalasi ham: a) o4tkir;
 
 b) to4g4ri; c) o4tmas burchaklar bo4la oladimi?
9.   Agar ikki burchak teng bo4lsa, ularga qo4shni bo4lgan 
burchaklar ham teng bo4ladimi?
10.   6-rasmdan  noma’lum 
x
 burchakni toping.
11.  Agar qo4shni burchaklar gradus o4lchovlarining nisbati 
a) 2:7; b) 11:25; c) 1:9 bo4lsa, ularni toping. 
12.  7-rasmdagi shakllarga qarab masala tuzing va uni 
yeching.
400
x
1350
x
900
x
x
a)
b)
с)
d)
e)
5
x
+ 240
x
x
3
x
2
x
x
3
x
Savol, masala va topshiriqlar
y
y
x
x
y – x
 = 300
x : y
 
= 4 : 5
a)
b)
2
x
 = 3
y
x
y
c)
6
7
35

36
Shu paytgacha qator geometrik shakllar va ularning xossalari bilan tanishib 
chiqdik. Masalan, o4tgan mavzuda vertikal burchaklar bilan tanishdik va 
ularning o4zaro teng bo4lishini ko4rsatdik. Eslasangiz, bu xossa bilan shunchaki 
tanishmasdan, uni isbotladik, ya’ni œvertikal burchaklar tengB degan tasdiqning 
to4g4riligini asosladik. Bu 
isbot 
tushunchasi bilan ilk tanishishimiz bo4ldi. Geo-
metriyaga birinchi bo4lib
 isbot
 tushunchasini olib kirgan matematik # eramizdan 
avvalgi 625 # 527 yillarda yashagan yunon olimi Fales hisoblanadi.
Biror tasdiqning to4g4riligini mantiqiy mulohazalar yordamida keltirib 
chiqarish 
isbot
 deb ataladi. To4g4riligi isbotlash yo4li bilan asoslanadigan tasdiq esa 
teorema
 deb ataladi. Teorema odatda shart va xulosa qismlardan iborat bo4ladi. 
Teoremaning birinchi # shart qismida nimalar berilgani bayon qilinadi. Ikkinchi 
# xulosa qismida esa nimani isbotlash lozimligi ifodalanadi. Masalan, quyidagi 
teoremani olib qaraylik:
Bu teoremaning shart qismi # œo4zaro qo4shni burchaklarning tengBligi 
bo4lsa,  xulosa qismi # œularning har ikkalasi ham to4g4ri burchakB bo4lishidan 
iborat.  Teoremani isbotlash # uning shartidan foydalanib, bungacha ma’lum 
bo4lgan ma’lumotlarga tayanib, mulohaza yuritib, xulosa qismida ifodalangan 
tasdiqning to4g4riligini keltirib chiqarishdir. Teoremaning shart va xulosa qismlarini 
aniqlashtirib olish # teoremani oydinlashtiradi, uni tushunish va isbotlash 
jarayonini yengillashtiradi. Shu bois teoremani isbotlashdan oldin uni shart va 
xulosa qismlarga ajratib, qayta yozib olish maqsadga muvofiq bo4ladi. Masalan, 
yuqorida keltirilgan teoremani quyidagi ko4rinishda qayta yozib olish mumkin:
Boshlang4ich tushuncha va aksiomalar.
  Nuqta, to4g4ri chiziq va tekislik kabi  
tushunchalar geometriyaning boshlang4ich tushunchalari hisoblanadi. Ularga ta’rif 
bermadik. 
Geometriyaning boshlang4ich tushunchalari 
ta’rifsiz to4g4ridan-to4g4ri 
kiritiladigan tushunchalardir. Geometriyani bir bino deb olsak, bu tushunchalar 
GEOMETRIYANI O‘RGANISHDA FIKRLAR
KETMA-KETLIGI VA BOG‘LIQLIGI
Agar qo4shni burchaklar o4zaro teng bo4lsa, ularning har ikkisi ham to4g4ri 
burchak bo4ladi.
Berilgan: 
A
 va 
B
 qo4shni burchaklar,

A
 = 

B
Isbot qilish kerak:

A
 = 

B
 = 900
Teoremaning sharti
Teoremaning xulosasi
Umuman olganda, teoremani shart va xulosa qismlarga ajratib, quyidagi sxema 
ko4rinishida tasvirlash mumkin:
 
      Agar  
 
 
bo4lsa,      
 
       bo4ladi.
A jumla o4rinli
B jumla o4rinli 
Teoremaning sharti
Teoremaning xulosasi
15
36

37
1.   Teorema nima? U qanday qismlardan iborat?
2.   Teoremalar qanday isbotlanadi?
3.  Teoremaning isboti deganda nimani tushunasiz?
4.  Muayyan teoremani oling va uni qismlarga ajrating.
5.   Ta’rif nima? Qaysi tushunchalar ta’rifsiz qabul qilinadi?
6.  Aksioma nima?
7.  Geometriyada tushunchalar qanday ketma-ketlikda qabul qilinadi?
8.   Agar shaklning xossasi chizmada ochiq-oydin ko4rinib turgan bo4lsa, bu xossani  
isbotlamasdan qabul qilsa bo4ladimi?
9.   Quyida keltirilgan tasdiqlarning qaysilari isbotsiz qabul qilingan: 
1) har qanday ikki nuqta orqali faqat bitta to4g4ri chiziq o4tkazish mumkin; 
2) yoyiq burchak to4g4ri burchakdan ikki marta katta;
3) qo4shni burchaklar yig4indisi 1800 ga teng;
4) har bir kesmaning faqat bitta o4rtasi bor; 
5) har bir musbat son uchun uzunligi shu songa teng bo4lgan kesma mavjud.
10.  Ushbu tasdiqni isbotsiz qabul qilsa bo4ladimi: œBir to4g4ri chiziqda yotuvchi 
A
, 
B
, 
C
, 
D
 nuqtalar uchun 
AB
=
CD
 bo4lsa, 
AD
 va 
BC
 kesmalarning o4rtalari 
ustma-ust tushadiB?
uning poydevoridir. Boshlang4ich tushunchalar asosida boshqa yangi shakl va 
tushunchalar haqida tushuntirish beriladi, ya’ni ular
 ta’riflanadi
. Darslikda ta’riflar 
 belgisi bilan alohida ajratilgan. 
Shuningdek, shu paytgacha nuqta, to4g4ri chiziq va tekislikning o4z-o4zidan 
ravshan bo4lgan qator xossalarini ham isbotsiz, to4g4ridan-to4g4ri qabul qildik. 
Bunday xossalar 
aksiomalar
 deb ataladi. Agar e’tibor bergan bo4lsangiz, darslikda 
barcha aksiomalarni asosiy matndan alohida ajratib, 
 belgisi ostida berib keldik. 
Shu paytgacha tanishib chiqqan aksiomalarga misollar keltiramiz (qolganlarini 
darslik sahifalaridan topib, yozib chiqing): 
1. Tekislikdagi istalgan to4g4ri chiziqqa tegishli bo4lgan nuqtalar ham, unga tegishli 
bo4lmagan nuqtalar ham mavjud. 
2. Har qanday ikki nuqta orqali faqat bitta to4g4ri chiziq o4tkazish mumkin.
3. To4g4ri chiziqda olingan istalgan uchta nuqtadan faqat bittasi qolgan ikkitasining 
orasida yotadi.
Geometriyada tushunchalar izchil, mantiqiy ketma-ketlik tartibida kiritiladi. 
Eng avval geometriyaning poydevori # boshlang4ich tushunchalar ta’rifsiz qabul 
qilinadi. So4ngra, bu poydevor asosida yangi tushunchalar ta’riflanadi. Ularning 
ba’zi xossalari isbotsiz, aksioma sifatida qabul qilinadi. Qolgan xossalar esa 
teoremalar ko4rinishida ifodalanadi va aksiomalarga hamda bu paytgacha to4g4riligi 
isbotlangan xossalarga asoslanib, mantiqiy mulohazalar vositasida isbotlanadi. 
Mulohaza yuritish jarayonida aksiomalardan boshqa isbotlanmagan xossalardan 
# garchi ularning to4g4riligi ochiq-oydin ko4rinib turgan bo4lsa ham # foydalanish 
taqiqlanadi. 
Chunki isbotlanmagan xossalardan foydalanish geometriyaning 
mantiqiy œbinoBsini buzib qo4yadi O œtuxum oldin paydo bo4lganmi yoki tovuqB  
degan hazil savol bilan ifodalanadigan mantiqiy xato keltirib chiqaradi.
Savol, masala va topshiriqlar
37

38
1
a
b
900
To4g4ri burchak ostida kesishuvchi to4g4ri chi-
ziqlar 
perpendikulyar to4g4ri chiziqlar
 deb ataladi. 
Perpendikulyar to4g4ri chiziqlar 900li burchak 
ostida kesishadi.
1-rasmda bir-biriga perpendikulyar a va 
b
 to4g4ri chiziqlar tasvirlangan. Bu 
to4g4ri chiziqlarning perpendikulyarligi maxsus belgi yordamida 
a
   
b
 tarzida 
yoziladi va œ
a
 to4g4ri chiziq 
b
 to4g4ri chiziqqa perpendikulyarB deb o4qiladi. 
Perpendikulyar to4g4ri chiziqlar kesishishidan to4rtta to4g4ri burchak hosil bo4ladi.
Perpendikulyar to4g4ri chiziqlarda yotgan kesma, nur, to4g4ri chiziqlar ham 
bir-biriga perpendikulyar deb yuritiladi.
2
B
A
C
O
Isbot.
 
AB
 to4g4ri chiziq va undagi 
O
 nuqta berilgan 
bo4lsin (2-rasm). 
OB
 nurga uchi 
O 
nuqtada bo4lgan, 
900 li 
COB 
burchak qo4yish mumkin. Unda 
CO 
to4g4ri 
chiziq 
AB
 to4g4ri chiziqqa perpendikulyar to4g4ri chiziq 
bo4ladi.
Burchakni nurga qo4yish aksiomasidan perpen-
dikulyarning yagonaligi kelib chiqadi.
Teorema isbotlandi.
a 

 b  # 
a
  to4g4ri 
chiziq 
b
  to4g4ri chiziqqa 
perpendikulyar
1-masala.
 Agar 3-rasmda 1=4, 2=3 bo4lsa, 
CO

AE
 bo4lishini ko4rsating.
Yechilishi: 
Aytaylik 1=4=

, 2=3= bo4lsin. 
Burchaklarni o4lchashning xossasiga ko4ra 

AOE
=1+2+3+4=

++

+=2

+2=1800, 
2(

+)=1800, ya’ni 

+=900 bo4ladi. Unda, 

AOC
=1+2=+=900 bo4lgani uchun, 
CO

AE
 
bo4ladi.
3
A
O
E
B
C
D
1
2
3
4
PERPENDIKULYAR TO‘G‘RI CHIZIQLAR
4
A
B
c
Faollashtiruvchi mashq
Ikki to4g4ri chiziq kesishganda hosil bo4lgan burchak-
larning bittasi to4g4ri burchak bo4lsa (1-rasm), qolgan 
burchaklar haqida nima deyish mumkin?
To4g4ri chiziqning ixtiyoriy nuqtasidan shu to4g4ri chiziqqa yagona 
perpendikulyar to4g4ri chiziq o4tkazish mumkin.
16
2-masala.
  Agar 5-rasmda 
AB C
=
DBE 
bo4lsa, 
AB D 
= 
CBE 
ekanligini 
ko4rsating.
Yechilish.
 Berilgan
 

AB C 
= 
DBE 
tenglik ning har ikkala tomoniga
 

СBD 
ni 
qo4shamiz:
 

AB C 
+ 
CBD = 

CBD + 

DBE
38

39
Agar 
AB
  kesma 
c
 to4g4ri chiziqqa perpendikulyar 
bo4lsa, u holda 
AB
 kesma 
A
 
nuqtadan c to4g4ri chiziqqa 
tushirilgan perpendikulyar
 deyiladi. 6-rasmda 
A
 nuqtadan 
c
 to4g4ri chiziqqa tushirilgan 
AB
 perpendikulyar 
tasvirlangan. Bunda, 
B
 nuqta perpendikulyarning 
asosi
 
deb nomlanadi.
Agar 
AB
 kesma 
c
 to4g4ri chiziqqa perpendikulyar 
bo4lmasa, 
AB 
kesma 
og4ma
 deb ataladi (4-rasm). 
A
B
c
1.   Qachon to4g4ri chiziqlar perpendikulyar deyiladi? 
Javobingizni chizmada sharhlang.
2.   Berilgan to4g4ri chiziqda yotuvchi nuqtadan unga 
nechta perpendikulyar to4g4ri chiziq o4tkazish 
mumkin? Javobingizni izohlang.
3.  To4g4ri burchakning o4lchami necha gradusga 
teng?
4.   Berilgan nuqtadan to4g4ri chiziqqa tushirilgan 
perpendikulyar deb nimaga aytiladi?
5.   Berilgan nuqtadan to4g4ri chiziqqa tushirilgan og4ma 
nima?
6.   Berilgan 
A
 nuqtadan to4g4ri chiziqqa nechta og4ma 
tushirish mumkin?
Savol, masala va topshiriqlar
10
A
B
C
D
O
O
300
x
 Lekin,
 
 
AB C 
+ 
CBD = 

ABD 
va
 
 
       

CB D 
+ 
DBE = 

CBE.
 Demak,
 

DD = 

CBE.
A
C
D
E
B
5
6
7
8
9
Ma’lumki, 
A
 va 
B
 nuqtalarni tutashtiruvchi eng 
qisqa œyo4lB bu # 
AB
 kesmadir (7-rasm). Shu bois 
quyi sinflarda 
AB
 kesma uzunligini 
A
 va 
B 
nuqtalar 
orasidagi masofa
 deb qabul qilgan edik. Shunga 
o4xshash, 
A
 nuqtadan b to4g4ri chiziqqacha bo4lgan 
masofa
 deb, 
A
 nuqtadan 
b 
to4g4ri chiziqqa tushirilgan 
AB
 perpendikulyarning uzunligini qabul qilamiz. 
Ravshanki, bu masofa 
A
 nuqtadan 
b
 to4g4ri chiziqqa 
tushirilgan barcha og4malar uzunligidan kichik bo4ladi 
(8-rasm). Bu tasdiqning isbotiga keyin to4xtalamiz.
A
B
A
B
b
7.   9-rasmdagi noma’lum burchak 
x
 ni toping.
8.
   
10-rasmda agar 
OB

OD 
va
  OA

OC 
bo4lsa,  
AOB
=
COD
 bo4lishini 
ko4rsating.
9.  Ikkita 
A
 va 
B
 nuqtalar orasidagi masofa nimaga teng?
10.  Nuqtadan to4g4ri chiziqqacha bo4lgan masofa nima?
39

40
TESKARISINI FARAZ QILIB ISBOTLASH USULI
œTeskarisini faraz qilib isbotlash usuliB  quyidagi 
sodda mantiqiy masalaga asoslan 
gan. Aytaylik, 
yo4lda ketayotib, yo4lning ikkiga ajralgan qismiga 
duch keldingiz (1-rasm). Bu yo4llarning faqat 
bittasi manzilingizga, buloqqa olib borishini 
bilasiz. Yo4l ko4rsatuvchi taxtachada birinchi yo4l 
manzilingizga olib borishi ko4rsatilgan. Siz bu 
yozuvga ishon madingiz va ikkinchi yo4l bo4yicha 
yo4lingizda davom etdingiz. Yurib-yurib boshqa 
joyga # qishloqqa borib qoldingiz. Bu holatda 
birinchi bo4lib xayolingizga qanday fikr keladi? 
Albatta, œTaxtachadagi yozuv to4g4ri ekan!B degan 
fikr keladi (2-rasm).
Teskarisini faraz qilib isbotlash usulida ham 
shunga o4xshash yo4l tutiladi. Teoremaning sharti-
ni o4rinli deb, uning xulosasi to4g4riligini ko4rsatish 
kerak. Buning uchun teorema xulosasida keltiril  gan 
tasdiq o4rinli emas, deb faraz qilinadi.
1
2
Agar  bu œyo4lBdagi mantiqiy mulohazalar ziddiyatga olib kelsa, farazning 
noto4g4 riligi ma’lum bo4ladi. Bu esa, o4z navbatida, birinchi œyo4lB to4g4ri 
ekanligini, ya’ni teorema sharti o4rinli bo4lganda uning xulosasi ham o4rinli 
bo4lishini ko4rsatadi. Shu tariqa, teorema isbot bo4ladi.
Teskarisini faraz qilish usulini qo4llab teoremalarni isbotlashda quyidagilarga 
e’tibor berish kerak: a) isbotlanishi talab qilingan tasdiqqa teskari bo4lgan jumlani 
to4g4ri tuzish; b) faraz qilingan tasdiq va boshqa ma’lum xossalar asosida to4g4ri 
xulosalar chiqarish; d) mulohaza yuritish davomida oldin ma’lum bo4lgan 
xossalarga zid bo4lgan tasdiq hosil qilish.
AA
1
,  BB
1
 va
 CD
 to4g4ri chiziqlar,  
AA
1
CD
 va
 BB
1
CD
 (3-rasm)
AA
1
 
va
 
BB
1
 
to4g4ri chiziqlar  
o4zaro kesishmaydi
3
A
B
A
1
B
1
D
C
E
F
1
2
Bitta to4g4ri chiziqqa perpendikulyar bo4lgan ikki to4g4ri chiziq o4zaro 
kesishmaydi. 
Isbot.
 
Teskarisini faraz qilamiz: 
CF
 
ga perpendikulyar 
AA
1
 
va 
BB
1
 to4g4ri chiziqlar kesishsin. Kesish nuqtasini 
M
 deb belgilaylik (4-rasm). U 
CF
 to4g4ri chiziq hosil 
qiluvchi yarimtekisliklardan birida yotadi (4-rasmda 
yuqori yarimtekislik bo4lsin). 
MDC
 va 
A
1
DC
 to4g4ri 
burchaklar teng bo4lgani uchun 
MDC
 burchakni 
DC
 
nurdan pastki yarimtekislikka qo4yish mumkin. 
Bunda 
buloq
qishloq
Adashibman, 
buloqqa boshqa 
yo4l olib borar 
ekan!
17
40

41
DM 
nur 
DA
1
 nur ustiga tushadi. Shu singari 
MEF
 to4g4ri 
burchak 
EF
 nurdan pastki yarimtekislikka qo4yilsa, 
EM
 
nur 
EB
1
 nur ustiga tushadi. 
DM va EM 
nurlar 
M
 nuqtada 
kesishgani uchun 
DA
1
 va 
EB
1
 nurlar ham biror 
M
1
 nuqtada 
kesishadi (4-rasm). 
Natijada 
AD
 va 
BE 
to4g4ri chiziqlar ikkita 
M 
va 
M
1
 
nuqtalarda kesishadi, degan xulosa chiqadi. Ammo bu  
œhar qanday ikki nuqtadan faqat bitta chiziq o4tadiB, 
degan aksiomaga zid. Demak, qilgan farazimiz noto4g4ri 
ekan  O bir to4g4ri
 chiziqqa
 perpendikulyarlar o4zaro 
kesishmas ekan. 
Teorema isbotlandi.
4
D
C
E F
A
B
A
1
B
1
M
M
1
1.   Teskarisini faraz qilib isbotlash usuli qanday qoidaga asoslangan?
2.   
A, B, C
 nuqtalar bir to4g4ri chiziqda yotsa va: a) 
AB = 3,6; BC = 5,4; AC = 9; 
                    
b) 
AB = 2,4; BC = 4,2; AC = 1,8 
bo4lsa, 
C
 nuqtaning 
A
 va 
B
 nuqtalar orasida 
yotmasligini isbotlang. Bu nuqtalardan qaysi biri qolgan ikkitasi orasida yotadi?
3*.   Qo4shni burchaklar bissektrisalari orasidagi burchakni toping.
4*.   Vertikal burchaklar tengligini teskari faraz qilish usuli bilan isbotlang.
5*.  Agar 
AOB
= 580,  
BOC
= 170 va 
AOC
= 410 bo4lsa, 
OA
, 
OB
 va 
OC
 
nurlardan qaysi biri qolgan ikkitasining orasida yotadi.
6.   Ikki to4g4ri chiziqning kesishishidan hosil bo4lgan burchaklardan ikkitasining 
yig4indisi 1200. Bu burchaklarni toping.
7.   Ikki to4g4ri chiziqning kesishishidan hosil bo4lgan burchaklardan ikkitasining 
ayirmasi 200. Bu burchaklarni toping.
8*.   Vertikal burchaklarning bissektrisalari bir to4g4ri chiziqda yotishini isbotlang.
9*.  Tekislikda uchta 
A, B, C
 nuqta berilgan: 
AB
= 2,6, 
AC
= 8,3, 
BC
= 6,7. Bu 
nuqtalarning bir to4g4ri chiziqda yotmasligini isbotlang.
10*.  Ikki to4g4ri chiziqning kesishishidan hosil bo4lgan burchaklardan ikkitasining 
yig4indisi 1800 ga teng emas. Bu burchaklarning vertikal burchaklar ekanligini 
teskarisini faraz qilish usuli bilan isbotlang.
To4g4ri chiziqda yotmagan nuqtadan shu to4g4ri chiziqqa per pendikulyar 
qilib faqat bitta to4g4ri chiziq o4tkazish mumkin. 
Bu xossani teskarisini faraz qilish usuli yordamida mustaqil isbotlang.
Savol, masala va topshiriqlar
Smartfonlar uchun burchakni o4l chay-
digan dasturiy ilo valar ishlab chi qilgan 
bo4lib, ular yor 
damida bur chaklarni 
masofadan o4l chash mumkin. Rasmda 
mashhur 
Misr ehromlaridan birining 
cho4qqisidagi burchakni s
hu dastur 
yordamida o4l chash tasvirlangan.