Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

4 .4 - ja d v a l
M avsum larning taqvim chegaralari
D aryolar
guruhlari
D aryolar
Suv
xo'jaligi
yili
Suv
to 'la
davri
C heklan­
gan
davr
C heklan­
gan
mavsum
I
Z arafshon, Isfara, 
S o ‘x, Vaxsh
V - I V
V --IX
(yoz)
X - 1 V
(kuz,
qish,
bahor)
I I I —IV
(bahor)
II
Q oradaryo,
C hirchiq
IV—III
IV—V III
(bahor)
VIII-III
(yoz, kuz, 
qish,)
V III —IX
(yoz).
III
Q ashqadaryo
I I I —11
I I I —VI
(bahor)
V II-II
(yoz, kuz, 
qish,)
V II—IX
(yoz)
148
.4
/

---

Amaldagi yil usuli gidrometrik kuzatish m a ’lumotlari 15 yildan 
kam b o'lm agan davr mavjudligida suv oqim ining yil ichida 
taqsimlanishini hisoblashda qo'llaniladi.
Amaldagi yil usulining mohiyati shundaki, tanlangan ayrim 
(amaldagi) kuzatish yilidagi suv oqim ining yil ichida taqsim la­
nishi shu yildagi cheklangan (suv yetishmasligi) davr va mavsum- 
dagi ham da m inim al (yoki maksimal) oylik suv sarflarining 
oshib ketish ehtimoli bir-biriga yaqin bo'lsa va loyihalash shartlari 
bo'yicha berilgan har yilgi oshib ketish ehtimoliga mos kelgan 
taqdirda hisobli deb qabul qilinadi.
Ayrim tanlangan yil orahqlaridagi oqim ning oshib ketish 
ehtimoli talab qilingan oshib ketish ehtim olidan farq qilishi 
20% dan oshmasligi kerak.
Bu usul bo'yicha hisoblashlar quyidagi ketm a-ketlikda olib 
boriladi:
1. Kuzatishlar qatori uchun yil, cheklangan (suv yetish­
masligi) davr va mavsumdagi oylik suv sarflari yig'indilari an iq ­
lanadi va minimal ham da maksimal suv sarflari tanlanadi.
2. H a r bir suv xo'jaligiga taalluqli hosil bo'lgan miqdorlar 
kamayish tartibida yoziladi, ularga tegishli oshib ketish ehtimoli 
4.2-formula bo'yicha hisoblanadi.
3. Mavjud yillar ichidan shunday yil tanlanadiki, unda yil 
cheklangan davr va mavsum ham da m inim al (yoki maksimal) 
suv sarfi uchun oshib ketish ehtimoli bir biriga yaqin bo'ladi va 
suv xo'jaligi foydalanishi talablariga javob beradi.
4. Tanlangan yil uchun suv oqim ining oylar bo'y icha nisbiy 
taqsimlanishi (yillik oqimga nisbatan %) belgilanadi.
Hisobli yillik loyihada ko'rsatilgan oshib ketish ehtimoli % 
quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi: 
*
Qp%oy= K h%Q . \ 2
(4.37)
bu yerda: 
Kh%
— oshib ketish ehtimoli egri chizig'i ordinatasi 
(ilovadan topiladi); 
Q —
o'rta cha ko'p yillik oqim (me'yor): 12- 
yildagi oylar soni katta aniqlik talab qilinadigan hisoblar uch u n
Q —
12 o'rniga oqim hajmidan foydalaniladi.
Asoslangan amaldagi yilni tanlash imkoni faqatgina kuzatish 
davri 20 yildan kam b o'lm agandagina paydo bo'ladi. Amaldagi 
yil usuli b o 'y ic h a tuzilgan hisobli gidrograf haqiqatan ham
bo'lgan, a m m o hech q a c h o n kuzatilm aydigan hisobli oshib
149

---

ketish ehtirnoliga y aq in b o 'l g a n a yrim yil x u su siyatlarini 
ifodalaydi.
Yuqorida bayon qilingan usul bo'yicha oqim ning yil ichida 
taqsimlanishini hisoblash: 4.4-va 4.5-jadvallarda bajariladi.
4.4-jadvaldan o'zingizga tegishli variantdagi daryo suv sarflari 
y ig 'in d isin i (4 .4 -ja d v a l, 2 —6 - u s t u n l a r ) suv xo 'jalig i yili, 
cheklangan davr, mavsum va oyning suv xo'jaligi yili tartibida 
keltiramiz.
2. 
Suv xo'jaligi yili, cheklangan davr, mavsum va oyning 
yig'indi suv sarflarini kamayish tartibida yozib chiqamiz va ularning 
empirik ta ’minlanganligini 4.37 formula bo'yicha hisoblaymiz.
Oqimning yil ichida taqsimlanishi t a ’minlanganlik 
P —
80% 
u c h u n h is o b la n ila y o tg a n lig i sab a b li, u nga y aq in b o 'l g a n
t a ’m in la n g a n lik qaysi suv xo'jaligi yiliga t o 'g 'r i kelganini 
aniqlaymiz. Bizning misolda 
P
=80,92% ga 1962/63 suv xo'jaligi 
yili to'g'ri keladi va uni amaldagi yil deb qabul qilamiz. Odatda 
t a ’minlanganlik foiziga qarab kuzatish qatoridagi har bir yilning 
suvliiigini baholash m um kin. T a ’minlanganligi 
P <
33% bo'lgan 
yillar sersuv. T a ’minlanganligi 33 dan 66% bo'lgan yillar suvli- 
ligi o'rtacha hisoblanadi. Kamsuv yilda esa 
P >
66% bo'ladi. Kamsuv 
yillaming cheklangan davr, mavsum, oyi suvdan foydalanuv- 
chilarni k o'proq qiziqtirgani sababli jadvalning quyi qismini 
( P > 66%)
tahlil qilamiz.
Tanlangan amaldagi yilni masalan, (1962/63)cheklangan davr, 
mavsum va oydagi qaytarilishini belgilaymiz va ularga mos kelgan 
t a ’minlanganlik foizlarini qayd etamiz: 
P =
80%: 
P h = 7\% :
^ m = 5 7 %: 
=66% .
1962/-63 yil amaldagi yil deb qabul qilinadi, chunki shu 
yilda suv sarflarining oylar bo'y icha taqsimlanishi S o'x daryosi 
uchun xos bo'lgan. Yillik oqim, cheklangan davr, mavsum va 
oyning t a ’minlanganligi 
P
hisobli t a ’m inlanganlikdan og'ishi 
20%dan kam. Hisobli yillik suv sarfi aniqlanadi:
Qp = Kp% Q
12 = 0,89-41,1 12 = 439 m 3/ s
Ko'rilayotgan yildagi oylar bo'yicha oqim ning nisbiy (%da) 
taqsimlanishi hisoblanadi, shundan so'ng xuddi shunday foizli 
o'z arn nisbat b o'yicha hisobli suv sarfi 
Q
%= 439 m 3/ s ni yil 
ic h id a t a q s im la y m iz va hisobli g id ro g ra fn i tu z ish u c h u n
m a ’lumotlarni hisoblaymiz.
150
♦

---