Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

D aryo oqim ining yil ichida taq sim lan ish in i gidrom etrik
k uzatish m a’lu m otlari y eta r li b o 'lg a n d a h iso b la sh . 
D aryo 
oqimining yil ichida taqsimlanishini hisoblash uchun gidrometrik 
ma'lumotlaming mavjudligi bilan bog'liq holda quyidagi usullardan 
foydalanish m um kin.
Gidrom etrik kuzatish m a ’lumotlari mavjudligi (eng kamida 
10 yillik):
a) ixchamlashtirish usuli;
b) bevosita kuzatishlar qatoridan ayrim yilning yil ichida 
taqsimlanishini hisobli deb tanlab olish usuli (amaldagi yil usuli). 
Oqim ning yil davom ida taqsimlanishini hisoblashning asosiy 
yo'llaridan biri — ixchamlashtirish usuli bo'lib hisoblanadi. Bu 
usulni to'liq va batafsil tadqiq etish V. G. Andriyanov tom onidan 
olib borilgan. O qim ning yil davomida taqsimlanishini ixcham ­
lashtirish usuli bilan hisoblash ikki qismga bo'linadi: birinchi- 
si—mavsumlararo taqsimlanish bo'lib, katta ahamiyatga ega va 
nisbatan aniq hisoblanadi; ikkinchisi — mavsumlar ichida (oylar, 
dekadalar, kunlar) taqsimlanishi bo'lib, m a ’lum darajada taxminiy 
va sodda holda amalga oshiriladi. Bunday bo'linishga sabab oqim­
ning biror gidrologik mavsum ichida taqsimlanishi shu mavsum- 
ning suvliligiga bog'liq bo'ladi. Misol uchun tekislik daryolarida 
oqim ning yoz va kuzda taqsimlanishi suv taqchil davrga to'g'ri 
keladi, chunki bu vaqtning oqim i asosan kam o'zgaruvchi yer 
osti suvlari bilan to 'y in a d i va aksincha, o q im n in g notekis 
ta q sim la n ish i y o m g 'i r tufayli p a y d o b o 'l g a n suv to sh q in i 
paytidagi sersuv davrga to 'g 'ri keladi. Oqim ning mavsumlararo 
taqsimlanishi yillar bo'yicha doimiy bo'lib qolmaydi va uni tadqiq 
qilish va hisoblash matematik statistika usullari bilan olib borila- 
di. Mavsumlar bo'yicha oqim ning k o'p yillik o'zgarishini tadqiq 
qilishda yillik oqimning, mavsumlar oqimining yig'indisiga teng 
bo'lishiga va q o 's h n i fasllar orasida korrelyativ bog'lan ish
mavjudligiga e’tib o r berish kerak. O qim ning m avsum lararo 
taqsimlanishini hisoblashda yilni ikki davrga: sersuv va kamsuv 
davrlarga bo'lish m a ’qul. Davrlarni ajratish oqimni yil davomida 
taqsimlanish turiga bog'liq. Loyihalashdagi amaliy masalalarni 
hal qilishda, birinchi navbatda, oqimni mavsumlararo taqsim ­
lanishini o'rganish m aqsadida bir davrni ikki faslga bo'lish 
m um kin. Hammasi bo'lib bir yilda uch m avsum dan ko'p ajra- 
tib bo'lmaydi. Oqimning yil davomida taqsimlanish turiga va suvdan 
foydalanish maqsadlariga bog'liq holda davrlar chegaralangan deb 
qabul qilinadi. Suv yetishmaslik davri oqim dan foydalanishda
146
♦
/

---

s h u n d ay m ushkul davrki, b u n d a suv xo'jaligi m oslam alari 
ishlashiga noqulay sharoit kuzatiladi. Suv yetishm aslik davri 
ichida suv yetishm aslik m avsum ini ajratish m u m k in . Bahorgi 
suv toshqini mavjud d ary o la rd a, u lard a n energiya m aq sad id a 
foydalanganda ikki davrni ajratsa bo'ladi: sersuv b a h o r fasli va 
kamsuv, suv taqchil oylari kiradi. Bu h o la td a suv m iqdori 
ch e garalangan davr o 'z ichiga suv taq ch il oylarni (yoz, kuz 
qishni) oladi.
G E S lar ishlashi uchun eng noqulay sharoit qishda kuzatiladi. 
Shuning uchun qish faslida suv miqdori chegaralangan hisoblanadi. 
Sug'orish uchun ishlatiladigan bahorgi suv toshqini mavjud 
daryolarda chegaralangan bo'lib, suv taqchil oylar hisoblanadi. 
Yilni mavsumlarga bo'linishiga qarab, oqim ning yil davomida 
taqsim lanishini hisoblashni kalendar yillar bilan em as, suv 
xo'jaligi yili bilan boshlash tavsiya qilinadi. Mavsumlar muddati, 
kuzatish qatori barcha yillar uchun bir xil bo'lib, to'liq oylar 
qabul qilinadi. Sersuv mavsumning davom etish muddati shunday 
qabul qilinadiki, barcha yillar davomida sersuv davr erta yoki 
kech boshlanganda ham shu belgilangan m uddat ichida bo'lishi 
kerak.
Yillik oqim bilan ayrim fasllar oqimi yig'indisi o'rtasidagi 
tenglikka e’tibor berish uchun V. G. Andreyanov yillik oqim va 
chegaralangan oqim t a ’minlanganligini bir xil deb qabul qilishni 
tavsiya qiladi. Chegaralangan davr oqimi yillik oqim va davr oqimi 
orasidagi farqdan topiladi.
Oqimning fasl ichida taqsimlanishi faslning suvliligiga bog'liq. 
S h u n i n g u c h u n o q i mn i n g fa slla r i c h i d a t a q s i m la n i s h i n i
suvlilikning turli guruhlari uchun ayrim holda olib borilishi kerak. 
Amaliyotda suvlilikning uchta bosqichi qabul qilinadi: sersuv- 
o q i m n i n g t a ’m i n la n g a n l i g i
P<
3 3 % , o ' r t a c h a suvl i l i k — 
ta’minlaganlikning P = 33% -66% va kamsuvliliff 
P>66%
bo'lganda 
kuzatiladi. Ixchamlashtirish usuli kuzatish m a ’lumotlari 20 yildan 
kam bo'lm aganda va bu davr kamsuv, sersuv va o 'rta ch a suvlilik 
y illa rn i o 'z ic h ig a o l g a n d a g i n a o q i mn i n g yil d a v o m i d a
taqsimlanishini hisoblashda ishlatiladi.
Oqim ning yil ichida taqsimlanishini kompleks maqsadlarda 
amaldagi yil usulida berilgan hisobli oshib ketish ehtimoli 80% 
bo'lgan hoi uch u n hisoblash tartibini misol tariqasida Sux 
daryosining Sariqanda suv o'Ichash joyi u c h u n keltiramiz.
Amudaryo va Sirdaryo havzalaridagi daryolar bo'yicha o q im ­
ning yil ichida taqsimlanishi suv xo'jaligi yillari b o'yicha olib 
borilib, yil boshi deb sersuvli davrning boshlanishi qabul qilinadi.
147

---

Daryolarning gidrologik rejimiga ko‘ra, ular I, II, III turlarga 
bo'linadi. Har bir suv xo'jaligi yili sersuvli va cheklangan davrlardan 
iborat b o ‘lib, cheklangan mavsumni oladi. C heklangan davr 
(m avsum ) suv xo'jaligi nuqtai nazaridan suvning nihoyatda 
yetishmaydigan paytidir. C heklangan mavsum daryolarning 
to'yinish turiga bog'liq holda belgilanadi. Shu jum la dan, 1 turga 
kiruvchi daryolarda bahorning m art-aprel oylarida sug'orish im- 
koniyati 
kam bo'lsada, qishloq xo'jaligi ekinlarini sug'orish 
zarur bo'ladi va shu sababli cheklangan mavsumga kiritilgan. Bu 
turga kiruvchi daryolar baland tog'lardagi qorliklarva muzliklar- 
dan boshlangan bo'lib. mart-aprel oylarida ularda juda kam suv 
oqadi. II va III turga kiruvchi daryolar asosan mavsumiy qorlar 
bilan to'yinganligi tufayli yozning ikkinchi yarmiga kelib, ular 
zaxirasi tugab qolishi sababli daryolarda suv tanqisligi sezila 
boshlaydi. II turga kiruvchi daryolarda cheklangan mavsum avgust- 
sentabr oylari bo'lsa. III turdagilarda esa iyul-sentabr to'g'ri keladi. 
Xuddi shunga o'xshab har bir turga kiruvchi daryolar uchun suv 
to'la davr, cheklangan davr belgilanadi va ular barcha yillar uchun 
har xil deb qabul qilinadi (4.4-jadval).
H a r bir suv xo'jaligi yili sersuv davr, cheklangan davr va 
mavsum oqim miqdorlari o 'rta c h a oylik suv sarflari yig'indisi 
bo'yicha aniqlanadi (4.5-jadval). Oxirgi suv xo'jaligi yilining 
dek a b r oyining o 'r ta c h a oylik suv sarfiga b irin c h i yilning 
foydalanilmagan oylik suv sarflari ( I , II , II , IV) qo'shilib, to'liq 
suv xo'jaligi yili bo'lishiga erishiladi.