Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

T a k r o r l a s h u c h u n s a v o l l a r
1. Daryo oqim ining iqlimiy omillariga nimalar kiradi?
2. Atmosfera yog'inlarining qanday turlarini bilasiz va ular qanday
tasniflanadi? 
t
3. Yog'inlar qanday asboblar yordamida o'lchanadi?
4. Yog'inlarni daryo havzasi bo'yicha o'rtacha miqdori qaysi usul-
larda aniqlanadi?
5. Atmosfera yog'inlari O 'zbekiston hududi bo'ylab qanday taq-
simlangan?
6. S u v y u z a s id a n b u g 'l a n i s h q a n d a y s o d i r b o 'l a d i ?
^ 7. S u v y u z a s id a n , q o r u s t i d a n , t u p r o q v a o 's i m l i k q o p l a m i d a n
b o la d ig a n b u g 'l a n i s h q a y si a s b o b l a r y o r d a m i d a a n iq l a n a d i ?
8. Bug'Ianishni hisoblashning qaysi usullarini bilasiz?
37

---

2.6. Daryo haqida umumiy ma’Iumotlar
Daryo tarmoqlari va ularning xususiyatlari. 
Tabiiy chuqur- 
likda harakat qiladigan va doimiy suv oqimiga ega bo ‘lgan o ‘zanlar 
d a r y o deyiladi. H ar qanday daryoning boshlanadigan joyi, 
o'rta oqimi, quyi oqimi va quyilish joyi bor. Daryolar buloqlardan, 
sizot suvlaridan, botqoqliklardan, ko'llardan, doimiy qor va 
muzliklardan boshlanadi. Daryoning qanday yerdan boshlanishi 
uning suv rejimi xususiyatiga ham t a ’sir etadi. Agar daryolar 
ko‘l va muzliklardan boshlansa sersuv, aksincha, botqoqlardan, 
sizot suvlardan boshlansa kam suvli bo'ladi.
D aryoning boshlanish joyiga yaqin b o ‘lgan qismi uning 
y u q o r i o q i m i deyiladi. Daryo suvi bu qismda o ‘rta qismida- 
giga nisbatan kam suv boMsada, tez oqadi, chunki daryo nishabi 
katta bo'ladi. Daryolar o ‘rta qismida o'rtacha tezlikda oqadi. Odatda, 
juda ko'p daryolar quyi oqimi—tekislikda sekin oqadi. Daryoning 
dengizga, ko'lga, biron boshqa kattaroq daryoga quyiladigan joyi 
uning q u y i l i s h j o y i deyiladi. Ba’zi daryolar, masalan, Zaraf­
shon, Qashqadaryo suvi ko'lga, dengizga yoki biror daryoga 
oqib bormasdan, balki sug'orishga sarf bo'ladi. Okean, dengiz, 
ko'lga yoki biror daryoga oqib bormasdan sug'orishga sarflangan 
daryo bosh daryo va unga yon to m o n id a n qo'shiladiganlari esa, 
uning i r m o q l a r i deyiladi. H a r qanday daryoning irmoqlari 
bor. Bosh daryoga nisbatan uning irmoqlari icamsuv va kalta bo'ladi. 
Bosh daryoning oqish tom oniga qarab turilsa, daryoga uning 
o 'n g to m o n id a n quyilayotgan irm oq o ' n g i r m o q , chap 
tom o n id a n quyilayotgan irmoq c h a p i r m o q deb ataladi. 
Masalan, Am udaryo uchun Kofirnixon o 'ng irmoq, Afg'onis- 
tondan oqib kelayotgan Surhob esa chap irmoqdir. M a ’lum havza 
hududidan oqadigan bosh daryo va uning katta-kichik irmoqlari 
d a r y o t a r m o g ' i n i tashkil etadi. Daryo tarmog'i bosh daryo 
va uning irmoqlaridan iborat b o 'ladi (2.5-rasm).
Daryo tarm og'i xususiyatlariga uning u z u n l i g i , d a r y o
s o y l a r i n i n g z i c h l i g i v a e g r i - b u g r i l i g i kiradi. 
D a ry o larn in g bosh lan ish yeridan q u y ar y erigacha b o 'lg a n
umumiy masofasi uning uzunligi deyiladi. Masalan, Zarafshon 
daryosining uzunligi Z a r a fsh o n m uzligidan Sandiqli qish- 
log'igacha 781 km. Daryoning uzunligi iloji boricha masshtabi 
kattaroq xaritadan kurvimetr yoki bo'lm asa sirkul yordamida 
o'lchanadi.
Yer sharidagi eng uzun daryo Missisipi (7330 km) hisobla- 
naai. M D H d a esa eng uzun daryo Ob (5570 km), O'rta Osiyoning 
eng uzun daryosi Sirdaryo (3020 km). Daryolarning egri-bugriligi
38

---

2.5-rasm.