Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

Daryo vodiysi, uning elementlari va ularning gidrologik
mohiyati. 
Daryolar, odatda soylikdan oqadi. Bunday soylik daryo 
vodiysi deb ataladi. (2.6-rasm) Daryo vodiysi elementlariga: 
daryo o'z ani, qayir, talveg, vodiy tagi, vodiy yonbag'irlari va 
terassalar kiradi.
Daryo vodiysining suv to'lib oqadigan qismi daryo o ‘zani 
deb aytiladi. Daryo suvi ko'paygan davrda, toshib, daryo vo­
diysining bir qismini suv bosadi. О zanning o ‘sha toshqin vaqtida 
suv tagida qolgan qismiga qayir deyiladi.
Daryo vodiysi yonbag'irida zinapoya shaklida terassalar (ko‘hna 
qayirlar) joylashgan. Terassalar daryo vodiysining qadimgi (daryo 
ancha balandda oqqan davridagi) qayirlarning qoldiqlaridir. 
Terassalar daryolar o 'z an in in g chuqurlashishi natijasida hosil 
bo'ladi.
Daryo vodiysining tuzilishi, shakli va o'lchovlari daryoda ro ‘y 
beradigan bir qator gidrologik jarayonlarga, uning rejimiga katta 
t a ’sir ko'rsatadi. Vodiy yonbag'irlarining nishabligining katta- 
kichikligi ulardan daryoga tushayotgan oqim ning yonbag'irlar- 
ning yuvilishi jarayonini tezlatishi, yoki kamaytirishi mumkin.
O'tan
Daryo vodiysi
I S b v .
’ 
1 
I
I 
1 
I
1
1 1 1 l 1 i I i
---------------
> 
v.v 
.
. ■ ■ ’ 
r 
\ '
*4‘ 
■
J r - T —.-
1 ■*..* j 1
40
2.6-rasm .
D a r y o v o d iy s in in g tu z ilis h i c h iz m a s i.

---

D aryo v o d iy sid a g i y ig 'ilg a n q alin a lly u v ia l y o tq iz iq la r y er osti
su vlarin in g m a k o n i b o 'lib , k o ‘p roq q ish p aytlarid a d ary o n i yer
o sti suvlari b ilan t a ’m in la y d i.
Daryo qayirlarining o'lchovi daryoning suv sathi va suv sarfi 
rejimiga m a ’lum darajada t a ’sir ko'rsatadi. Suv serob davrida 
qayirlar katta miqdorda namlikni saqlab qolib, keyinchalik suv 
sathi pasaygan paytda uni yana daryoga qaytib beradi va shu bilan 
daryo suvi rejimining tabiiy boshqaruvchisi bo'lib xizmat qiladi.
Bir daryo havzasi bilan ikkinchi daryo havzasini ajratib 
turadigan joylar s u v a y i r g i c h l a r deyiladi.
Tog'li hududlarda suv ayirgichlar odatda aniq ifodalangan 
b o 'l i b , t o g ' t i z m a l a r i n i n g c h o ' q q i l a r i b o ' y i c h a o ' t a d i .
Pasttekisliklarda suv ayirgichlar k o 'p in ch a aniq bo'lm aganidan, 
uni belgilash ancha mushkul. Shu tufayli Volga va Ural daryolari 
orasida ham da Am udaryo va Sirdaryoning quyi qismida suv 
ayirgich aniq ifodalanm agan. D aryolar suvni faqatgina yer 
yuzidan yig'm asdan yana litosferaning ustki qismidan (yer osti 
suvlari) ham oladi. Shu m unosabat bilan yer usti va yer osti 
suv ayirgich chiziqlarini xaritada belgilaganda bir-biridan farq 
qilinadi.
Y e r o s t i s u v a y i r g i c h l a r i deb suvi har xil daryo 
tarmoqlariga ketgan yer osti suvlari tarqalgan joyni shartli ravishda 
chegaralangan chiziqqa aytiladi. Ba’zida yer usti va yer osti suv 
ayirgich chiziqlari bir-biriga to'g'ri kelmaydi. Daryoning suv 
yig'ish havzasining maydoni 200 kv km kichik bo'lsa yer usti va 
yer osti suv ayirgich chiziqlari bir-biriga to 'g 'r i kelmaydi deb 
hisoblanadi.