GiRİŞ. I nitq mədəniyyətinin tədqiqi, inkişafı və təbliği. Mədəni nitqə verilən başlıca tələblər. Nitqin aydınlığı

Bakı Dövlət Rabitə və Nəqliyyat Kollecinin müəllimi Aminə Musayevanın “Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti” fənnindən mühazirələri.

GİRİŞ.
I Nitq mədəniyyətinin tədqiqi, inkişafı və təbliği. Mədəni nitqə verilən başlıca tələblər. Nitqin aydınlığı.

Nitq mədəniyyəti ümumi mənəvi mədəniyyətin tərkib hissələrindən biridir. Azərbaycan dili hazırda sözün əsl mənasında dövlətin rəsmi dilidir, ictimai ünsiyyət vasitəsidir.

Azərbaycan dili qrammatik quruluşuna görə türk dillərinin oğuz qrupuna daxil olan qədim və zəngin bir dildir. Hazırda bu dildən Azərbaycanda və xaricdə-İranda, Rusiyada, Orta Asiyada və başqa yerlərdə 40 milyondan artıq insan ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edir. Azərbaycan dili sabit qrammatik quruluşa, zəngin söz və ifadə ehtiyatına, zərif səslənmə sisteminə malikdir.
Xalqımızın müstəqillik və suverenlik əldə etməsinə qədər, xüsusən, sovet dövründə Azərbaycan dili formal şəkildə dövlət dili hesab edilmiş, dilimiz konstitusiyada təsdiq edilən hüquqa malik olmamışdır.
Respublikamız yalnız dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra ana dilimiz həqiqi mənada dövlət dili hüququnu qazandı. Müstəqil Azərbaycanın 1995-ci ildə ümumxalq referendumunda qəbul edilmiş Yeni Konstitusiyasında Azərbaycan dili dövlət dili kimi öz statusunu aldı. Burada (21-ci maddə) göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir və Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir. Belə bir şəraitdə kütlələrlə təmasda olan natiqlərin üzərinə böyük vəzifələr düşür. Müasir dövrdə gözəl danışıq qabiliyyətinə yiyələnməyi zaman özü tələb edir. Lap qədim zamanlardan məzmunlu, obrazlı, aydın, təsirli nitqə malik olan adamlar cəmiyyət tərəfindən hər zaman yüksək qiymətləndirilmişdir.
Miladdan əvvəl Qədim Misirdə, Hindistanda, Çində, Ərəbistanda bir sıra görkəmli natiqlər yetişmişdir. Nitq mədəniyyətinin əsl vətəni Yunanıstan olmuşdur. Natiqlik də bir elm kimi Yunanıstanda meydana gəlmiş, inkişaf etmişdir. Ölkəni idarə edənələr ideyalarını müdafiə etmək, kütlələri arxasınca aparmaq məqsədi ilə sözdən, natiqlik sənətindən silah kimi istifadə etməyə çalışırdılar.
Bu dövrdə natiqlik sənətinin nəzəriyyəsindən bəhs edən “Ritorika” elmi yaranır və inkişaf edir. Bizim eradan əvvəl V və IV əsrlərdə natiqlik sənəti özünün çiçəklənmə dövrünü keçirir. Lisi, Sokrat, Esxin, Demosfen, Aristotel həmin dövrün görkəmli natiqləri olmuşlar.
Antik yunan natiqlik sənətinin yaranması və inkişafında Aristotelin xüsusi rolu olmuşdur. O, 335-ci ildə “Ritorika” adlı əsərini yazıb natiqlik sənətinin elmi əsaslarını vermişdir. Əsər üç hissədən ibarətdir:

1. 
   Nitqin tərtibi prinsipləri;
   
2. 
   Natiq üçün lazım olan şəxsi keyfiyyət və qabiliyyət;
   
3. 
   Nitqin texnikası, vasitələri və priyomları.
   

Qədim Yunanıstanda natiqlik sənətinin inkişafına təsir göstərən səbəblərdən biri də Solon qanunları olmuşdur. Bu qanunlara görə hər bir afinalı məhkəmədə öz hüququnu müdafiə etməyi bacarmalı idi. Bu işi hamı edə bilməzdi. Buna görə də Afinada loqoqraflar- hüquqi təhsil almış adamlar ortaya çıxmağa başladılar. Onlar xüsusi muzdla məhkəmədə söyləniləcək nitqlərin mətnini tərtib edirdilər. Demosfen həmin loqoqraflardan biri olmuşdur. Afinada natiqlik məharətinin inkişafı Demosfenin adı ilə bağlıdır.
Siseron onun haqqında demişdir: “Kim Demosfen olmaq istəmirsə, o, natiq deyil”.
Afina şəhər dövlətinin tənəzzülündən sonra onun mərkəsi Romaya köçürülür. Roma natiqlik sənətinə bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Katon, Antoni Mark, Qrakxi, Siseron və başqaları. Bunların içərisində bir natiq kimi dünya şöhrəti qazanmış Siseron xüsusilə fərqlənirdi. Siseron natiqlik sənəti ilə bağlı “ Natiqlik haqqında” , “Brut yaxud məşhur natiqlik haqqında” və “Natiq” traktatlarını yazmışdır.
Roma natiqlik məktəbinin inkişafı uzun sürmür. Respublikanın süqutundan sonra natiqlik sənəti tənəzzülə doğru gedir. Diktatura natiqliyin qarşısını alır, bu sənət din xadimlərinin əlində dini qanunları ehkamları təbliğ etmək vasitəsinə çevrilir.
Natiqlik sənətinin tarixi ilə bağlı bu vəziyyət Rusiyada, eləcə də Azərbaycanda XVII, XVIII və XIX əsrlərə qədər davam etmişdir.
Rusiyada natiqlik sənətinin inkişafı alim və söz ustası M.V. Lomonosovun adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır. Rus natiqlik sənətinin inkişafında XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış yazıçıların, şairlərin, dilçi alimlərin fəaliyyəti böyük olmuşdur. Saltıkov-Şedrin, Dostoyevski, Çexov həmin dövrün rus natiqləridirlər.
Natiqlik sənətinə Şərqdə də maraq yaranmış, ritorika elminə yüksək qiymət verilmişdir. Firdovsi, Əbu Əli İbn Sina sözə yüksək qiymət vermişlər.
Azərbaycanda natiqlik sənətinin yaranmasının tarixi qədimdir. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında söz, gözəl danışmaq qabiliyyəti qiymətləndirilmişdir. Ulu əcdadlarımız sözün gücünü, təbii qüdrətini yüksək dəyərləndirmişlər.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində nitqin gözəlliyinə yüksək qiymət verənlər çox olmuşdur. Ə.Xaqani, N.Gəncəvi, Həsənoğlu, N.Tusi, Xətayi, Füzuli, Vaqif və başqa böyük natiqlər olmuşlar.
XVII-XVIII əsrlərdə aşıq poeziyasında da sözün tələffüzünə, deyilişinə çox fikir verilmiş, “İmran dili” dedikdə gözəl danışıq nəzərdə tutulmuşdur.
XIX əsrdə Azərbaycanda M.Ş.Vazeh, M.F.Axundzadə, Bakıxanov, Zakir kimi natiqlər yetişmişdir. M.F.Axundzadə bədii və elmi yaradıcılığında mədəni nitq, nitqin aydınlığı, orfoqrafiya, orfoepiya normaları haqda elmi fikirlər söyləmişlər.
Mirzə Kazım bəy, S.Ə.Şirvani, N.Nərimanov, F.Köçərli öz əsərlərində dilimizin lüğət tərkibi, üslubiyyatından, praktik məsələlərindən bəhs etmiş, məktəblilərin yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnməsinin vacibliyini qeyd etmişdir.
XX əsr özünün güclü natiqlərini yaratmışdır. M.Ə.Rəsulzadə, N.Nərimanov, S.Vurğun, C.Xəndan, İ.Şıxlı, Ş.Qurbanov, Xəlil Rza Ulutürk və başqa bu kimi natiqlər ana dilində səlis, aydın, yığcam danışmaq bacarığına sahib idirlər.
“Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir” deyən ulu öndərimiz Heydər Əliyev zəmanənin görkəmli natiqlərindən olmuşdur. O, xalqla öz dilində danışırdı və yüksək nitq mədəniyyətinə sahib idi.
Nitq mədəniyyəti insanlara məxsus ümumi mədəniyyətin aparıcı tərkib hissələrindən biridir. Mədəni nitqin tərifi “bu dilin vasitə və imkanlarından məzmun, şərait və məqsədə adekvat istifadə olunmasıdır”.
İnsanın nitqi onun iç dünyasını aşkarlayan başlıca vasitədir. Həzrəti Əli buyururdu ki, hər kəs öz dilinin altında gizlənib. Danışmayınca ağıllı və ya ağılsız olması məlum olmur.
Qabusnamədə deyilir: “Sözü ən gözəl tərzdə söyləmək lazımdır ki, həm söz anlayan olasan, həm də söz anladasan”.
Mədəni yaxşı nitqi şərtləndirən bir sıra tələblər vardır. Həmin tələblət bunlardır: aydınlıq, düzgünlük, sadəlik, dəqiqlik, yığcamlılıq, zənginlik, təmizlik, münasiblik, ifadəlilik və s.
Nitqin aydınlığı. Aydınlıq dinləyici və oxucunun nitqi asanlıqla anlaması, başa düşməsidir. Aristotel nitqin aydınlığını ünsiyyət üçün başlıca şərt sayır və göstərirdi ki, nitq aydın deyilsə, demək o öz məqsədinə çata bilməmişdir. Nitqin aydınlığı üçün əsas amil danışanın nitq obyekti haqqında mükəmməl məlumata malik olmasıdır. Natiq haqqında danışacağı materialı dərindən bilsə, həmin materialı ifadə etmək üçün müvafiq dil vasitələri də tapa bilər. Firudin bəy Köçərli nitqin aydınlığı haqqında demişdir: “Dili dolaşıq şəxsin fikri də dolaşıqdır. Doğru və salamat fikirli adamların kəlamı həmişə aydın, açıq və düzgün olur”.
Nitq zamanı aydınlığın pozulmasının bir səbəbi də dili yaxşı bilməmək, zəngin söz ehtiyatına sahib olmamaqdır.
Düzgün olmayan tələffüz, səslərin öz məxrəcində deyilməməsi, qarışdırılması, normal intonasiyaya əməl olunmaması və s. nitqin aydınlığına xələl gətiən səbəblərdir.
Kütlə qarşısında çıxış edən natiq nitqinin aydın olması üçün aşağıdakılara əməl etməlidir.

1. 
   Danışılacaq mövzu haqqında düşünmək, material və faktlar toplamaq;
   
2. 
   Materialı sistemləşdirmək;
   
3. 
   Mətn yazılıdırsa, dönə- dönə oxumaq, sözləri aydın şəkildə tələffüz etməyə nail olmaq;
   
4. 
   Sözün qrammatik normalarını aydın tələffüz etmək;
   
5. 
   Məzmuna uyğun intonasiya seçmək, çətin sözlərin mənasını izah etmək.
   

Nitqin aydınlığını yaradan amillərdən biri də diksiyadır. Latınca “dictio” sözündən alınmış, sözlərin düzgün öz məxrəcinə uyğun şəkildə tələffüz olunması deməkdir. Aydın, düzgün diksiya nitqin qavranılmasını təmin edir. Diksiyanın pozulması söz və ifadələrin başa düşülməsini, fikrin anlaşılmasını çətinləşdirir.
Natiqlik praktikasında nitqin baxımından aydınlığı və düzgünlüyü böyük əhəmiyyət kəsb edir. Aydın diksiyaya nəfəsi və səsi idarəetmə bacarığını təkmilləşdirmək, şivə və qüsurlarını düzəltmək, səs, nəfəs üzərində kompleks çalışmalar aparmaqla nail olmaq mümkündür.