GiRİŞ Qrammatik kateqoriya haqqında ümumi məlumat

Təsirlik hal

Çox müxtəlif sintaktik şəraitdə işlənir. Digər hallardan əhatə dairəsinin genişliyi ilə fərqlənir. İsim aşağıdakı vəziyyətlərdə təsirlik halda olur:

1) Təsirli fellərin vasitəsiz tamamlığı olduqda. Məsələn:

لقد قرات هذه المقالة Bu məqaləni oxudum.

لقد حضرت الجلسة İclasda iştirak etdim.

Sonuncu misalla əlaqədar göstərməliyik ki, təsirlilik-təsirsizlik baxımından müxtəlif dillərin bir-birinə uyğun gəlməsi çox vaxt nisbi və ya təsadüfi xarakter daşıyır. Məsələn: ərəb dilində təkcə, “kimi?” və ya “nəyi?” suallarına cavab verən fellər deyil, həm də gediş-gəliş bildirən və ya nitq prosesi ilə əlaqədar olan tam bir sıra fellər də təsirli hesab olunur. Məsələn:

وصلت المدينة Şəhərə gəldim

سالت استاذنا Müəllimimizdən soruşdum.

2) Təsirli fellərinməsdərləri ilə “distant” (“aralı”) vəziyyətdə vasitəsiz tamamlıq kimi işlədildikdə. Distant vəziyyət isə idarə edən ) (عامل məsdərin sonrakı başqa bir isimlə izafəti və ya bitişən əvəzlik vasitəsilə birləşmə yolu ilə yaranır. Məsələn:

قرض الشاعر قصيدة Şairin bir poema yazması

قرضه قصيدة Onun bir poema yazması

3) “Sərbəst tamamlıq” kimi işlədikdə. Məsələn:

ضربو اللص ضربا Oğrunu (bərk) döydülər. (hərfən: oğrunu zərblə vurdular) .

ضربو اللص ضرب الكلاب Oğrunu it kimi döydülər (hərfən: oğrunu itin döyülməsi ilə döydülər) .

ضرب اللص ضرب الكلاب Oğru it kimi döyüldü. (hərfən: oğru itin döyülməsi ilə döyüldü) 4) “Təmyiz” kimi işlədildikdə. Məsələn:

هو كبير سنا O, yaşca böyükdür.

هو اكبر سنا O, yaşca daha böyükdür.

هو الاكبر سنا O, yaşca (hamıdan) böyükdür.

5) 11-99 miqdar sayları ilə idarə edildikdə . (ərəb qrammatikasında bu növ isimlər də təmyiz hesab olunur). Məsələn:

ثمانمئةٍ و خمسون عما səkkiz yüz əlli il

6) “zərfdüzəldici” (“adverbial”) hal formasını almış düzəltmə zərf olduqda. Məsələn:

صبحا səhər (vaxtı) , ليلا gecə (vaxtı) , فورا dərhal, عمدا bilə-bilə, qəsdən.

اليوم bu gün, الليلة bu gecə, البتة qəti şəkildə.

7) İzafət tərkibində təyinlənən tərəf olub əslində zərflik bildirdikdə. Məsələn:

زرنا القلهرة بغية الاطلاع عليها Qahirəyə (onunla) tanış olma(q) məqsədi ilə getdik.

` Əslində məkan, zaman, hərəkət tərzi və s. bu kimi zərfi mənalar daşıyan hər hansı bir isim ərəb dilində adverbial hal vasitəsilə zərflik kimi işlədilə bilər. Bunu aşağıdaقصد “məqsəd” və ظهر “günorta” (vaxtı) isimlərinin işlədilməsi timsalında görmək olar.

زرنا القاهرة قصد الاطلاع عليها Qahirəyə (onunla) tanış olmaq məqsədi ilə getdik.

زرناه ظهر اليومBu gün onun yanına getdik.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu qəbil isimlərin bir çoxu göstərilən şəkildə tez-tez işlədilmək nəticəsində bu gün artıq düzəltmə ön qoşmalarla çevrilmişdir.

(İsimlərin zərfə və ya ön qoşmaya çevrilməsi hadisəsinə rus dilində də rast gəlmək olar. Məsələn:

Ön qoşma: вследсвие; zərf: впоследсвии.

8) Əslində məsdər olub məqsəd bildirmək üçün işlədildikdə. Məsələn:

قمنا اكرما له Ona hörmət etmək üçün ayağa qalxdıq.

9) Ərəb qrammatiklərinin ان و اجواتها (`innə və onun bacıları` /bənzərləri) adlandırdıqları qrupa daxil edilən bəzi sözlərdən sonra:

اٍن doğrudan da, اًن ki, كان sanki, لكن lakin, ليت kaş ki, لعل ola bilsin ki. Məsələn:

ان الجواد قد يعثرHəqiqətən, bəzən cins at da büdrəyir. (Atalar sözü)

اننا نعرف ان الانسان ولد للسعادة Biz bilirdik ki insan xoşbəxtlik üçün doğulur.

10) Ərəb qrammatiklərinin ان) كان و اجواتها ) və onun bacıları`/bənzərləri) adlandırdıqları (köməkçi) fellərlə işlədilərək tərkibi xəbərin ad hissəsi olduqda. Bu qrupa daxil edilən fellərdən bir neçəsini qeyd edək.

كانolmaq, ليس olmamaq, صار çevrilib olmaq, بقي qalmaq, çevrilib olmaq, مازال davam etmək, ما دام davam etmək. Məsələn:

كان طالبا اصبح مهندسا Tələbə idi, mühəndis oldu.

11) ما inkarı ilə “deyil” mənasında işlədildikdə. Məsələn:

ما هو مهتدسا O, mühəndis deyil.

12) لا “mütləq inkarı” ilə işlədildlikdə. Məsələn:

لا رجل في البيت Evdə kişi (adam) yoxdur.

13) يا xitab ədatından sonra gələrək tərkibi vəziyyətdə işlədildikdə. Məsələn:

يا صاحب البية ! (ey) ev sahibi!

يا صديقنا ! (ey) dost(umuz)!

14) Bir sıra çoxişlənən ifadələr. Məsələn:

اهلا و سهلا! Xoş gəlmişsiniz!

هنيئا ميئا ! Nuş olsun!

Cümlədə bilavasitə şəxs əvəzliyindən sonra gələrək onun məhz kimi nəzərdə tutduğunu bildirmək üçün işlədildikdə. Ərəb qrammatikləri belə “izahedici” isimləri “xüsusiləşdirmə” (اختصاص) hesab edirlər. Xüsusiləşdirilən söz təkcə təsirlik halda deyil, həm də müəyyənlikdə olur. Məsələn:

نحن الطلاب Biz tələbələr

انتم طلاب القسم العربي Siz ərəb şöbəsi tələbələri
Nəticə

Nəticə olaraq bunu qeyd etmək istərdim ki. hal kateqoriyasi ümumi kateqoriyalar sirasina aid olur buna gorıə də ərəb ədəbi diili haln kateqoriyasi baximindan özünün sırf morfoloji qrammatik xüsusiyəətlərim ilə səciyyələnir.Ərəb ədəbi dilində ismin hal kateqoriyasi əl-irab və əl-binə bölməsində tədqiq olunur. Bu, o deməkdir ki, ərəb ədəbi dilinin lüğət tərkibinin təşkil edənn sözlər nominativ halda və eyni zamanda cümlədəki idarə əlaqəsindən asılı olaraq bu dildə mövcud olan üç halin birində, yəni adliq, yiyəlik və təsirlik hallarda özünə məxsus şəkilçilər qəbul edir.

Ə. C. Məmmədovun “Ərəb dili” dərsliklərində ismin hallarınin islədilməsi şərati yığcam şəkildə verilmişdir. Müfəssəl şəkildə mövzunun incələnməsi ərəb dilçilərinin, eləcə də digər dilçilərin tədqiqat əsərlərində verilir.

Ərəb ədəbi dilinin qrammatik xüsusiyyətlərindən biri də felin də hal kateqoriyasına aid olmasıdır və iraba daxildir.Belə ki, felin arzu, xəöbər və şərt forması murab(hallanan), keçmiş zaman və əmr forması isə məbni hesab olunur.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

1. 
   Məmmədəliyev V.M Ərəb diliçiliyi. Bakı. Maarif, 1985
   
2. 
   Məmmədov. Ə. S. Ərəb dili. Bakı. Azərnəşr, 1962.
   
3. 
   Məmmədov. Ə. S. Ərəb dili. Bakı. Maarif, 1998.
   
4. 
   Гранде Б.М. Введение в сравнительное изучение семитских языков. М: Наука, 2001
   
5. 
   DR.Meral Çörtü, Sarf-Nahiv edatlar, ifav yayınları,İstanbul,2003
   
6. 
   الكريم القران
   

1^ DR.Meral Çörtü, Sarf-Nahiv edatlar, ifav yayınları,İstanbul,2003, s.210

2^ DR.Meral Çörtü, Sarf-Nahiv edatlar, ifav yayınları,İstanbul,2003,s.211

3^ Məmmədov. Ə. S. Ərəb dili. Bakı. Maarif, 1998.s.429-430

4^ Məmmədov. Ə. S. Ərəb dili. Bakı. Maarif, 1998.

5^ Məmmədov. Ə. S. Ərəb dili. Bakı. Maarif, 1998.