GiRİŞ Qrammatik kateqoriya haqqında ümumi məlumat

Hal əlamətləri həm deyilən, həm də yazılan hallanma növləri

1) Adlıq halı ]əni/ani[ , yiyəlik və təsirlik halları ]eyni[ təsniyə şəkilçisi ilə bildirilən hallanma⁴. Məsələn:

بلدان iki ölkə مدينتان iki şəhər

بلدين iki ölkənin مدينتين iki şəhərin

بلدين iki ölkəni مدينتين iki şəhəri

2) Adlıq halı ]unə[ , yiyəlik və təsirlik halları ]inə/ınə[ müzəkkər düzgün cəm şəkilçisi ilə bildirilən hallanma. Məsələn:

مثقفون ziyalılar

مثقفين ziyalıların

مثقفين ziyalıları

Təsniyədə və müzəkkər düzgün cəmdə ismin müəyənlikdə olub-olmaması hal əlamətlərinə təsir etmir.

3) Təsniyədə və müzəkkər düzgün cəmdə ismin müəyyənlikdə vəziyyətdə hallanması. Hər iki şəraitdə hallanma zamanı şəkilçilərdəki sonuncu ]n[ atılır. Məsələn:

مدينتا البلد مدينتا بلدٍ ökənin şəhəri

مدينتي بلدٍ مدينتي البلد ölkənin iki şəhəri

مدينتي بلدٍ مدينتي البلد ölkənin iki şəhərinin

. مدينتانا iki şəhərimiz

مدينتينا iki şəhərimizin

مدينتينا iki şəhərimizi

مثقفو البلدِ مثقفو بلدٍ ölkənin ziyalıları

. مثقفي البلدِ مثقفي بلد ölkənin ziyalılarının

مثقفي البلدِ مثقفي بل ölkənin ziyalılarını

. مثقفونا ziyalılarımız

. مثقفيناziyalılarımızıın

. مثقفينا ziyalılarımızı

4) İki kök samiti qalmış altı ismin اب ata, اج qardaş, حم qaynata, هن şey, فم ağız, ذو sahib و -lı/li –tərkibi vəziyyətdə hallanması. Hallanmanın bu növündə ismin halları adlıqda ]u[ , yiyəlikdə ]i[ və təsirlikdə ]ə[ ilə bildirilir ki, bunlar yazıda müvafiq surətdə vav, yə və əliflə bildirilir. Məsələn:

ابو الولد / ابو ولدٍ uşağın atası

ابي الولد / ابي ولد uşağın atasının

ابا الولد / ابا ولد uşağın atasını

ابوه onun atası

ابيه onun atasının

اباه onun atasını

فم “ağız”sözünü göstərilən şəraitdə hallandırarkən ]m[ samiti atılır. Məsələn:

فو الانسانadamın ağzı

في الانسان adamın ağzının

الانسان فا adamın ağzını

Bitişən əvəzliklə birləşmədə فم sözü iki variantda hallanır. Məsələn:

فوه / فمه onun ağzı

فيه / فمِه onun ağzının

فاه / فمَه onun ağzını

ذو “sahib” sözü daim tərkibi vəziyyətdə, həm də təkcə isimlərlə birləşmədə işlənir. Hallnarkən ]u[ saiti çevrilib ]i[ və ]ə[ olur. Məsələn:

ذو لحية saqqallı /saqqal sahibi

ذي لحية saqqallının / saqqal sahibinin

ذا لحية saqqallını / saqqal sahibini

Hal əlamətlərinin yazıda əks etdirilməsi məsələsi ilə əlaqədar aşağıdakılara da xüsusi fikir verilməlidir:

1) “Ömər” sözünü “Əmr” sözündən fərqləndirmək üçün sonuncunun ərəbcəsinə yiyəlik və təsirlik hallarda “deyilməyən” (“ölü”) vav hərfi artırılır:

عُمَرُ Ömər عَمْرٌو Əmr

عمرَ Ömərin عمرٍو Əmrin

. عمرَ Öməri عمرًا Əmri

2) Sözün sonunda saitsiz samitdən sonra gələrək adlıq və yiyəlik hallarda dayaqsız yazılan həmzə ondan əvvəlki hərfin birləşib birləşməməsinə görə gah dayaqla, gah da dayaqsız yazılır. Müqayisə edək:

. شيءٌ şey جزءٌ hissə

شيءٍ şeyin جزءٍ hissənin

شيءً şeyi جزا hissəni

3) امرؤٌ “kişi; adam” sözü hallanarkən nəinki buradakı həmzənin dayağı, həm də ]p[ samitinin saiti dəyişir:

امرؤٌ ]imruun[ kişi

امرى ٍ ]imriun[ kişinin

امرءا ]imraən[ kişini

Bu sözün امراء ]imraun[ امراىءٍ ]imrain[ və امراءً ]imraən[ variantı da vardır.

4) Həmzə ilə bitən isimlərin birişən əvəzliklə birləşməsi şəraitində hallanması da orfoqrafik baxımdan diqqət tələb edir. Həm də qeyd edək ki, son həmzənin kök samiti olması (məs: عبءٌ yük, هدوءٌ sakitlik) , zəif samitin dəyişməsindən əmələ gəlməsi (məs: لقي qarşılamaq - لقاء qarşılama; görüş) və ya daxili cəm əlaməti olması (məs: صديق dost - اصدقاء dostlar) sözün orfoqrafiyasına təsir etmir.