GiRİŞ Qrammatik kateqoriya haqqında ümumi məlumat

İsimlərin hallanma növlərinin təsnifatı
İsimlərin mənası təkcə əşyanı bu və ya digər şəkildə adlandırmaqla bitmir.Həmin leksik vəzifə ilə yanaşı onlar bir sıra xüsusiyyətlərin (kateqoriyaların) daşıyıcısı kimi təzahür edir:cins,hal, kəmiyyət , müəyyənlik və qeyri müəyyənlik bildirir.
Hal əlamətləri deyilən, lakin yazılmayan hallanma növləri

1) Hər üç halı ayrı-ayrı tənvinlərlə bildirilən “üçhallı tənvinli hallanma”. İsimlərin çoxu məhz bu növ hallanma üzrə hallanır. Müzəkkər isimlərlə müənnəs isimlər arasında yeganə fərq tənvin-fəthənin müzəkkər isimlərdə un və ya in kimi yazılmasındadır. Məsələn:

بلدٌ ölkə مدينة şəhər

بلدٍ ölkənin مدينةٍ şəhərin

بلداً ölkəyə مدينةً şəhəri

2) Adlıq halı ]un[ , yiyəlik və təsirlik halları yalnız ]in[ əlaməti ilə bildirilən tənvinli hallanma. Hallanmanın bu növü yalnız müənnəs isimlərin düzgün cəminə aiddir. Formal baxımdan eyni əlamətlə ifadə edilsə də hər iki hal arasındakı məna fərqi öz qüvvəsində qalır³. Məsələn:

جامعاةٌ universitetlər

جامعاةٍ universitetlərin

ٍ جامعاة universitetləri

3) Adlıq və yiyəlik halları ]in[ əvəzedici tənvini, təsirlik halı isə adi qaydada bildirilən tənvinli hallanma. Hallanmanın bu növü yalnız naqis köklü isimlərə və ya isimləndirilən sözlərə aiddir. Məsələn:

قاض ٍ qazi

قاضاً qazinin

قاضاً qazini

4) Hər üç halı ]ən[ əvəzedici tənvini ilə bildirilən tənvinli hallanma. Yalnız naqis köklü isimlərə şamildir. Məsələn:

عصاً əsa مستشفىً xəstəxana

عصاً əsanın مستشفىً xəstəxananın

عصاً əsanı مستشفىً xəstəxananı

Bu növ hallanmada əvəzedici tənvinlər ]avun[ , ]avın[ , ]avan[, ]əyun[ , ]əyin[ və ]əyən[ səs birləşmələrini əvəz etmişdir.

5) hər üç halı müəyyənlik şəraitində ]avu[ - ]ə/a[ , ]avı[ - ]ə/a[ və ]ava[ - ]ə/a[ dəyişikliyən məruz qalan hallanma. Məsələn:

. العصا əsa

العصا əsanın

العص əsanı

6) Hər üç halı müəyyənlik şəraitində ]əyu[ - ]ə[ , ]əyu[ ]ə[ və ]əyə[ - ]ə[ fonetik dəyişikliyə məruz qalan hallanma. Məsələn:

المستشفىَ xəstəxana

المستشفىَ xəstəxananın

المستشفىَ xəstəxananı

7) Halları adlıqda ]u[ , yiyəlikdə ]i/ı[ və təsirlikdə ]ə/a[ qısa saitləri ilə bildirilən “üçhallı hallanma” (Müəyyənlikdə olan isimlərin çoxuna şamildir) . Məsələn:

البلدُ ölkə المدينة ُ şəhər

البلدِ ölkənin المدينةِ şəhərin

البلدَ ölkəni المدينة َ şəhəri

8) Adlıq halı ]u[ , yiyəlik və təsirlik halları yalnız ]ə/a[ qısa saiti ilə bildirilən “ikihallı hallanma”. Hallanmanın bu növü tənvin qəbul etməyən məhdud bir qrup ümumi və xüsusi isimlərə aiddir. Məsələn:

صحراءُ səhra بغدادُ Bağdad

صحراءَ səhranın بغدادَ Bağdadın

صحراءَ səhranı بغدادَ Bağdada

Bu qrupa daxil olan isimlər müəyyənlik şəraitində işlədildikdə çevrilib üçhallı olur. Məsələn:

الصحراءُ səhra

الصحراءِ ِ səhranın

الصحراءَ səhranı

9) Müəyyənlik şəraitində adlıq halı ]u[ , yiyəlik və təsirlik halları yalnız ]i/ı[ ilə bildirilən “ikihallı hallanma”. Qeyri-müəyyənlikdə olduğu kimi , bu növ hallanma da yalnız müənnəs düzgün cəmə aiddir. Məsələn:

الجامعات ُ universitetlər

الجامعاتِ universitetlərin

الجامعاتِ universitetləri

10) Naqis köklü isimlərə aid olub adlıq halı müəyyənlikdə ]iyu[ və ]iyi[ əvəzinə ]i/ı[ ilə təsirlik halı isə ]ə/a[ ilə bildirilən hallanma. Məsələn:

A. القاضي qazi

القاضيَ qazinin

القاضيَ qazini

11) Müəyyənlik baxımından artikllli hallanmaya bərabər tutulan “tərkibi vəziyyətdə hallanma”, yəni izafətin təyinlənən tərəfinə və ya bitişən əvəzlik qəbul etmiş ismə aid olan hallanma. Məsələn:

بلدُ العراق ِ İraq ölkəsi الموصل ُ مدينة Mosul şəhəri

العراق بلدِ İraq ölkəsinin الموصل مدينةِ Mosul şəhərinin

العراق بلدَ İraq ölkəsini الموصل مدينة َ Mosul şəhərini

2)

بلدُنا ölkəmiz مدينتا şəhərimiz

بلدِنا ölkəmizin مدينتِنا şəhərimizin

بلدَنا ölkəmizi مدينتَنا şəhərimizi

3)

A. جامعاتنا ölkənin universitetləri

جامعاتِ البلد ölkənin universitetlərinin

جامعاتِ البلد ölkənin universitetlərini

4)

جامعاتنا universitetlərimiz

جامعاتِن universitetlərimizin

جامعاتِن universitetlərimizi

5)

قاضي البلدِ ölkənin qazidi

البلد قاضيَ ölkənin qazisinin

البلد قاضيَ ölkənin qazisini

6)

قاضينا qazimiz

قاضياَنا qazimizin

قاضياَن qazimizi