Gömrük işi Hazırladı: L. M. Hüseynova
Yüklə 1,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
partlayıcı maddələrin; - silahların, partlayıcı qurğuların və onlar üçün döyüş sursatının (soyuq, yivsiz ov silahları və onların patronlarından başqa); 234 - nüvə, kimyəvi, bioloji və digər kütləvi qırğın silahlarının, həmin silahların hazırlanması üçün istifadə oluna biləcək və Az R-nın gömrük sərhədindən keçirilməsinin xüsusi qaydaları müəyyən edilmiş materialların və avadanlığın; - Az R-dan çıxarılması üçün müvafiq qaydalar müəyyən edilmiş strateji əhəmiyyətli xammalın; Az R-dan çıxarılması üçün müvafiq qaydalar müəyyən edilmiş Az-da yaşayan xalqların və xarici ölkə xalqlarının bədii, tarixi və arxeoloji sərvəti olan əşyaların; - külli miqdarda, yaxud dövlət orqanının vəzifəli şəxsinin qulluq mövqeyindən istifadə etməklə, yaxud dövlət orqanının vəzifəli şəxsi tərəfindən öz qulluq mövqeyindən istifadə etməklə, yaxud gömrük nəzarətinin müəyyən formalarından azad olunmuş şəxs tərəfindən, yaxud nəzarətinin müəyyən formalarından azad olmuş ayrı-ayrı malların və nəql. vasitələrinin keçirilməsi üçün müvəkkil edilmiş şə xs tərəfindən, yaxud kontrabanda ilə məşgul olmaq üçün təşkil edilmiş bir qrup şə xs tərəfindən keçirilən digər malların. 2.Az R-nın Gömrük Məcəlləsinə görə Az R-nın gömrük orqanları təhqiqat orqanlarıdır. Az R-sı gömrük orqanları təhqiqatının aparılması gömrük orqanlarının səlahiyyətinə aid edilmiş gömrük işi sahəsində cinayətlərin əlamətləri olduqda, cinayət işi qaldırır və Az R-sı Cinayət-prosessual qanunvericiliyinin normalarını rəhbər tutaraq cinayətin izlərini müəyyən etmək və möhkəmləndirmək, onun törədilmiş şəxsləri aşkar etmək üçün təhirəslınmaz hərəktləri həyata keçirir. Törədilmiş, törədilən və ya törədilməsinə hazırlıq görülən cinayətlər haqqında ərizə və məlumatlara Az R-sı gömrük orqanları tərəfindən baxılma Az R-sı Cinayət-prosessual qanun vericiliyinə uyğun həyata keçirilir. İbtidai tədqiqatın formalarından biri olan təhqiqat qaldırılmış cinayət işi üzrə və cinayət prosesual qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada həyata keçirilir. Təhqiqat orqanları törədilmiş cinayəti ilk olaraq aşkar edir, iş qaldırır, cinayətin izlərinin dəqiqləşdirilməsi, sübhəli şəxsin saxlanılması, cınayətin qarşısının alınması üçün təxirəsalınmaz tədbirlər həyata keçirirlər. 235 Ə gər təhqiqat ibtidai istintaqın icraatınnı məcburi olduğu işlər üzrə aparılmışsa, təhqiqat orqanı cnayət işini istintaq orqanlarına verir. Əgər təhqiqat ibtidai istintaqın icraatının məcbüri olmadığı içlər üzrə aparılmışsa, təhqiqat orqanları işin tam təhqiqatına davam edirlər. Əgər müstəntiq özü cinayət işi qaldırmış və icraata götürmüşsə, gömrük orqanları ayrıca təhqıqat aparmır, bir qayda olaraq, istintaq orqanlarının təpşırığı ilə ə məliyyat-axtarış tədbirləri həyata keçirir. Gömrük işi sahəsində cinayətlərin əlamətləri, gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatı və ya həmin işə baxılma gedişində aşkar olunmuşsa, cinayət işi başlanması məsələsi Gömrük Qanunvericiliyin qaydaları ilə müəyyən edilir. Gömrük nəzarətini və ya gömrük rəsmiləşdirilməsini həyata keçirərkən işi sahəsində cinayətlərin əlamətləri aşkar edilərsə, bilavasitə cinayət əlamətlərini aşkar edən Az R-sı gömrük orqanının vəzifəli şəxsi Az R-nın Cinayət Məcəlləsinin bu cür əməllərə görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutan maddələrinin tələblərinə müvafiq olaraq, protokolda həmin hüquqazidd əməli tövsif edir. Bu halda Az R-sı gömrük orqanının rəisi və ya onun müavini üç sytkadan, müstəsna hallarda isə on sutkadan gec olmayaraq Az R-sı Cinayət-prosessual Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş aşğıdakı qərarlardan birini qəbul etməlidir: 1) cinayət işi başlamaq haqqında; 2) cinayət işi başlamağı rədd etmək haqqında; 3) gömrük işi sahəsində cinayətlər barədə protokoıu və sair materialları aidiyyəti üzrə vermək haqqında. Gömrük nəzarətinin və ya gömrük rəsmiləşririlməsinin həyata keçirilməsi prosesində gömrük işi sahəsində cinayətlərin əlamətləri aşkar edildiyi andan gömrük orqanın rəisi Az R-sı Cinayət-prosessual Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qərarlardan birinin qəbul edilməsinə qədər gömrük qaydalarının pozulması haqqında işlər üzrə icraat qaydasında həmin fakt üzrə yoxlama aparır. Gömrük işi sahəsində cinayətlərin əlamətləri üzrə cinayət ii başıandıqdan sonr Az R-sı gömrük orqanlarının vəzifəli şəxsləri tərəfindən gömrük qaydalarının pozulması haqqında işlər üzrə icraatın davam etdirildiyi hallar aşağıdakılardı: 236 - ə gər gömrük işi sahəsində cinayətlərin təhqiqatı prosesində idarə, müəssisə, təşkilat, həmçinin hüquqi şəxs yaratmadn sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşqul olan şəxslər tərəfindən törədilmiş gömrük qaydalarının pozulmasının əlamətləri aşkar edilərsə, fiziki şə xslər və ya vəzifəli şəxslər barəsində cinayət işinin təhiqatının aparılmasından asılı olmayaraq, Az R-sı gömrük orqanlarının vəzifəli şəxləri tərəfindən bu hüququozmalara gör icraat davam etdirilir. Gömrük qaydalarının pozulması haqqında iş üzrə icraat aşağıdakı hallarda qayandırıla bilər: 1)gömrük qaydalarının pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilməli olan fiziki şəxs qaçıb gizləndikdə və ya sair səbəblərə görə məsuliyyətə cəlb edilən şəxsin olduğu yer müəyyən edilmədikdə; 2)məsuliyyətə cəlb edilən fiziki şəxs psixi və ya sair ağır xəstəliyə tutulmuş olduqda və bu, həkim tərəfindən təstiq edildikdə; 3)gömrük qaydalarını pozan şəxs müəyyən olunmadıqda. Gömrük qaydaların pozulması haqqında işin materiallarında əks olunan faktik məlumatlar, həmçinin gömrük qaydalarının pozulması haqqında işlərin icraatı və bu işlərə baxılma iləaqədar şəxslərin Az R-sı gömrük orqanlarıına çağırılması və həmin şəxslərin özləri haqqında məlumatlar, bu cür işlərə baxılmağa qədər, yalnız icraatı aparan və ya işə baxan Az R-sı gömrük orqanının vəzifəli şəxsinin, yaxud həmin gömrük orqanının və ya Az R-sı yuxarı gömrük orqanlarının rəisləri və ya onların müavinlərinin, həmçinin Az R-sı DGK gömrük hüquqpozmaları ilə mübarizə üzrə struktur bölməsinin rəisi və ya onun müavinlərinin icazəsi ilə elan edilə bilər. Gömrük nəzarətinin, gömrük rəsmiləşdirilməsinin həyata keçirilməsi və ya törədilmiş, törədilən və ya törədilməsinə hazırlıq görülən gömrük qaydalarının pozulması haqqında ə rizələrin, müraciətlərin və digər məlumatların yoxlanılması, yaxud gömrük qaydalarının pozulması haqqında işlərin icraatı və ya bu işlərə baxılma prosesində gömrük işi sahəsində cinayətlərdən başqa sair cinayətlərin əlamətləri aşkar edildiyi hallarda Az R-sı gömrük 237 orqanının rəisi və ya onun müavini aidiyyəti üzrə prokurora və ya ibtidai istintaq orqanlarına bu barədə məlumat verir. Gömrük orqalarında təhqiqat bilavasitə DGK-nin Qaçaqmalçılıq və gömrük qaydalarının pozulmasi ilə mübarizə baş idarəsinin, gömrük idarələrinin qaçaqmalçılıq və gömrük qaydalarının pozulmasına qarşı mübarizə şöbə və bölmələrinin əməkdaşları tərəfindən aparılır. Təhqiqat aparan əməkdaşların qərarları müvafiq gömrük orqanının rəisi və ya onu əvəz edən şəxs tərəfindən təstiq edilir. Gömrük orqanlarının rəhbərləri qaldırılmış işin əsaslılığına, təhqiqat hərəkətlərinin qanuniliyinə, keyfiyyətinə və vaxtında heyata keçirilməsinə görə təhqiqat aparan əməkdaşla bərabər məsuliyyət daşıyırlar. İbtidai istintaqın məcburi olmadığı işlər üzrə təhqiqat cinayət işinin qaldırıldığı andan 10 gündən gec olmayaraq bitirilməlidir. Aşağıdakı hallarda təhqiqat aparan şəxs işin təhqiqatında iştirak edə bilməz: a) əgər özü zərərdədirsə, mülki cavabdehdirsə, həmçinin bu iş üzrə ekspert, mütəxəssis və ya tərcüməçi kimi iştirak etmişsə; b) əgər onun tərəflərdən biri ilə qohumluq əlaqəsi varsa; c) əgər onun təhqiq olunan işdə bilavasitə və ya dolayısı ilə marağı olduğunu güman etməyə əsas varsa. Gömrük qaydalarının pozulması haqqında eyni iş üzrə iddiyətli mənafeləri olan və həmin işə görə məsuliyyətə cəlb edilən bir neçə şəxsin mənafeyinin müdafiəsini eyni zamanda həyata keçirən vəkil və ya hüquqi yardim göstərən nümayəndə, həmçinin əvvəllər həmin işdə gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatını və ya bu işə baxılmani həyata keçirən Az R-sı gömrük orqanının vəzifəli şəxsi, prokuror, ekspert, mütəxəssis, ş ahid, hal şahidi qismində iştirak edən vəkil və ya hüquqi yardım göstərən nümayəndə gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatında və ya bu işə baxılmada iştirak etməyə buraxılmırlar. Gömrük, məhkəmə, iqtisad məhkəməsi, prokurorluq və Az R-nın digər hüquq- mühafizə orqanlarının işçiləri, həmçinin vəkillər kollegiyasından çıxarılan şəxslər məsuliyyətə cəlb edilən şəxsin nümayəndəsi ola bilməz. 238 Göstərilən şəxslər gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatında və ya bu işə baxılmada qanuni nümayəndə kimi iştirak edərkən bu qayda tətbiq edilmir. Aşağıdakı hallar olduqda gömrük qaydalarının pozulması haqqında işlərin icraatının aparılması və bu işlərə baxılmada ekspert, müfəttiş və mütəxəssis iştirak edə bilməz: 1) ə gər onlar məsuliyyətə cəlb edilən fiziki şəxsin və ya hüquqi şəxsin, onun vəkilinin və ya nümayəndəsinin, yaxud gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatını və ya bu işlərə baxılmanı həyata keçirən Az R-sı gömrük orqanının vəzifəli şəxsinin qahumlarıdırsa; 2) ə gər onların məsuliyyətə cəlb edilən şəxsdən xidməti və ya digər asılılıqları varsa; 3) onların şəxsən, bilavasitə və ya dolayısı şəkildə için nəticəsində marağı olmalarını hesab etməyə əsas verən digər hallar varsa. Gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatinda və ya bu işə baxılmada Az R- sı gömrük orqanının vzifəli şəxsinin iştirakı istisna edən hallar olduqda, özü-özünə etiraz etməyə borcludur. 3.Cinayət işinin qaldırılması üçün səbəblər aşağıdakılardır: - bilavasitə təhqiqat orqanı tərəfindən cinayətin əlamətlərinin aşkar edilməsi; - vətəndaşların ərizə və məktubları; - müəssisə, təşkilat və vəzifəli şəxslərin cinayətlər barədə məlumatlar; - cinayətlər barədə mətbuatda dərc olunmuş məqalə və məktublar; - təqsirini boyuna almaqla könüllü gəlmədə cinayət işinin başkanılması üçün əsas isə, cinayətin əlamətlərini göstərən materialların kifayət qədər olmasıdır. Gömrük orqanı təhqiqat orqanı olaraq gömrük işi sahəsində törədilmiş cinayətlərin ə lamətləri olduqda iş qaldırır. Təhqiqat aparan şəxs tərəfindən cinayət işinin qaldırılması barədə çıxarılmış və təhqiqat orqanının rəhbəri tərəfindən təstiq edilmiş qərarda onun cıxarıldığı yer və vaxt, qərarı çəxarılmış şəxsin vəzifəsi, rütbəsi və soyadı, cinayət işinin qaldırılması səbəbi və əsası göstərilməlidir. Təhqiqatın icraatı tapşırılan şəxs işi öz icraatına qəbul etməsi barədə qərar çıxarır. 239 Gömrük orqanı bir təhqiqat orqanı olaraq gömrük işi sahəsində törədilmiş və ya hazırlanan cinayətlər barədə məlumat və ərizələri qəbul edir. Törədilmiş və ya hazırlanan cinayət barədə daxil olunmuş ərizə və məlumat üzrə ərizə alındıqdan 3 gündən artıq olmayaraq, istisna hallarda – 10 gündən artıq olmayaraq qərar verilməlidir. Ə gər cinayət işinin qaldırılmasından imtina edilirsə, bu barədə əsaslandırılmış qərar çıxarılır, həmçinin, bu barədə ərizəçiyə və ya ərizə verən müəssisə məlumat verilir, qərardan ş ikayət verilə bilməsi barədə onlara hüquqları izah edilir. Ə gər daxil olan ərizələrdə gömrük orqanının təhqiqat xidmətləri tərəfindən tədqiq edilə bilməyən cinayətllər barədə məlumat varsa, belə ərizə və məlumatlar aidiyyəti üzrə digər orqanlara göndərilir. 4.Gömrük qaydalarının pozulması haqqında işlərin icraatında iştirak edirlər: - hüquqi və fiziki şəxslər, həmçinin fiziki şəxsin qanuni nümaəndəsi; - idarə, müəssisə və təşkilat məsuliyyətə cəlb edilərkən rəhbərləri və ya onların müavinləri, yaxud gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatını aparan Az R-sı gömrük orqanının vəzifəli şəxsinin icazəsi ilə göstərilən şəxslərin gömrük qaydalarının pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb ediməsi ilə baqlı bütün məsələlərin nizama salınması xidməti vəzifələrinə aid olan digər işçiləri; - hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər məsuliyyətə cəlb edilərkən həmin şəxslər. Ə gər gömrük qaydalarının pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilən şəxs Az R-nın ə razisində yaşamırsa və bu ərazidən kənardadırsa, gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatı və ya bu işə baxılmada həmin şəxsin nümayəndəsi iştirak edə bilər. Nümayəndənin səlahiyyəti Az R-nın qanunvericiliyinə müvafiq qaydada, yaxud nümayəndənin öz vəzifələrini icra etməsi üçün kifayət edən digər qaydada təsdiq edilməlidir. Gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatında və ya bu işə baxılmada nümayəndə olmadıqda, gömrük qaydalarının pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilən şə xsin ərazisində yaşadığı və ya olduğu xarici dövlətin konsulluğunun vəzifəli şəxsi iştirak edə bilər.Şəxs, onun nümayəndəsi və ya bu maddədə göstərilən konsulluğun vəzifəli şəxsi 240 gəlmədikdə gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatı və ya bu işlərə baxılma onların iştirakı olmadan həyata keçirilir. Gömrük qaydalarının pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilən şəxsə işin nəticəsi barədə işin materiallarında qeyd edilibsə, onun göstərdiyi ünvana göndərilməklə məlumat verilir. Məsuliyyətə cəlb edilən şəxsin aşağıdakı hüquqları vardır: - hansı gömrük qaydalarını pozduğuna görə məsuliyyətə cəlb olunduğunu bilmək; - işin icraatı qurtardıqdan sonra və işə baxılarkın onun materialları ilə tənış olmaq, onlardan çıxarış etmək; - izahat vermək; - sübutlar təqdim etmək; - vəsatətlər qaldırmaq; - etiraz etmək; - işə baxılarkən icraat zamanı vəkilin və ya digər şəxsin yardımından istifadə etmək; - icraatın aparıldığı dili bilmirsə tərcüməçinin xidmətlərindən istifadə etmək; - iş üzrə qərardan şikayət vermək; - Gömrük Məcəllə ilə ona verilən digər hüquqlardan istifadə etmək. İ nzibati qaydada saxlanılmış şəxsin vəkili və ya onun hüquqi yardım göstərən nümayəndəsi aşağıdakı hüquqlara malikdir: - inzibati qaydada saxlanılmış şəxslərə məhdudiyyətsiz sayda və müddətdə təklikdə görüşmək; - inzibati qaydada saxlanılmış şəxsin iştirakı ilə keçirilən gömrük qaydalarının pozulması haqqında iş üzrə prosessual hərəkətlərin icraatında iştirak etmək; - inzibati qaydada saxlama protokolu ilə və işin inzibati qaydada saxlamaq üçün əsas olmuş digər materialları ilə tanış olmaq; - saxlanılmış şəxsin iştirakı ilə aparılmış prosessual hərəkətlərin protokolları ilə tanış olmaq. Zəruri hallarda gömrük qaydalarının pozulması haqqında işlərin icraatı və ya ona baxılmada iştirak etmək üçün ekspert cəlb edilə bilər. 241 Ekspertlərin hüquqları: - işin materiallarının ekspertiza predmetinə aid və rəy vermək üçün zəruri olan hissəsi ilə tanış olmaq; - ona əlavə materialların təqdim edilməsi haqqında vəsatət vermək. Zəruri hallarda gömrük qaydalarının pozulması haqqında işlər üzrə ayrı-ayrı prosessual hərəkətlərin aparılması və ya ona baxılma zamanı mütəxəssis, yəni işin nəticəsində marağı olmayan, xüsusi biliklərə və səriştəyə malik olan fiziki şəxs cəlb edilə bilər. Gömrük qaydalarının pozulması haqqında işlər üzrə icraatı və ya bu cür işlərə baxılmını həyata keçirən Az R-sı gömrük orqanı vəzifəli şəxsinin tapşırığı üzrə mütəxəssis aşağıdakıları etməyə borcludur: - sübutların aşkar edilməsində, rəsmiləşdirilməsində və götürülməsində Az R-sı gömrük oqanının göstərilən vəzifəli şəxsinə kömək etmək üçün öz xüsusi biliklərindən və səriştəsindən istifadə etməklə konkret prosessual hərəkətlərin aparılmasında iştirak etmək; - təftiş, yoxlama və inventarlaşdırma aparılmasında iştirak etmək; - yoxlama və invetarlaşdırma aparan Az R-sı gömrük orqanının göstərilən vəzifəli şə xsinə, müfəttişlərə və digər şəxslərə aşkar edilmiş faktları və halları pokolladda, təftiş, yoxlama və inventarlaşdıma aktlarında düzgün əks etdirmək üçün köməklik göstərmək. Mütəxəssis üzrlü səbəb olmadan öz vəzifələrini yerinə yetirməldən imtina etdikdə və ya boyun qaçırmağa görə Gömrük Məcəlləyə uyğun məsuliyyət daşıyır. Mütəxəssisin hüquqları: - gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatını və ya bu işə baxılmanı həyata keçirən Az R-sı gömrük orqanının vəzifəli şəxsinin icazəsi ilə şahidlərə və hüquqpozmaya görə məsuliyyətə cəlb edilən şəxslərə suallar vermək; - subutların aşkar edilməsi, rəsmiləşdirilməsi və götürülməsi ilə əlaqədar olan halları göstərmək; 242 - sübutların aşkar edilməsi, rəsmiləşdirilməsi və götürülməsi üçün elmi, texniki vasitələrdən və metodlardan istifadə etmək; - müşahidə, ölcmə və təcrübə aparmaq; - gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatını və yabu işə baxılmanı həyata keçirən Az R-sı gömrük orqanının vəzifəli şəxsinə, həmçinin çüfəəttəşlərə və yoxlama və inventarlaşdırma aparan digər şəxslərə xüsusi bilik və səriştə tələb edən məsələlər üzrə məsləhətlər vermək;1111111 Gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatını və ya bu işlərə baxılmını həyata keçirən Az R-sı gömrük orqanının vəzifəli şəxs iş üzrə ayrı-ayrı prosessual hərəkətlərin icraatını vəzifəli şəxsinə tapşırmaq hüququna malikdir. tapşırıq alındıqdan sonra, 10 gündən gec olmayan müddətdə yerinə yetirilməlidir. Gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatını və ya bu işə baxılmanş həyata keçirən Az R-sı gömrük orqanının vəzifəli şəxsi işin mahiyyəti üzrə aid olan şəxsləri sorğu- sual edə bilər. Şəxslərin sorğu-sual edilməsi haqqında protokoı tərtib edilir. İş ın mahiyyti üzrə sorğu-sual: - gömrük qaydalarınnı pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilən fiziki şəxs və ya vəzifəli şəxsə hüquq-pozmanın törədilməsində özünü təqsirli bilib-bilməməsi sualı ilə; - gömrük qaydalarının pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilən idarə, müəssisə və təşkilatın rehbəri, o cümlədən hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşgul olan şəxsə gömrük qaydalarının pozulması faktini təstiq edib-etməməsi sualı ilə; - ş ahid qismində çağırılmış fiziki şəxsə və ya vəzifəli şəxsə, onun hansı məqsədlərlə sorğu-suala çağırıldığı bildirilir. Sonra sorğu-sual edilən şəxsə işin mahiyyəti üzrə öz izahatını verməsi təklif olunur. Gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatını həyata keçirən gömrük orqanının vəzifəli şəxsi işin icraatı və işi baxılma üçün zəruri olan sənədləri tələb etmək hüququna malikdir. 243 Hüquqi və fiziki şəxslərin ərazisində və ya binasında, yaxud onlara məxsus olan nəql. vasitələrində, gömrük qaydalarının pozulmasının bilavasitə obyekti olan malların və nəqlityyat vasitələrinin, əşyaların, həmçinin gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatı və ya bu işə baxılma üçün zəruri olan sənədlərin olması barədə kifayət qədər əsaslar oldugda, gömrük orqanlarının vəzifəli şəxsləri bu cür ərazilərin, binaların və nəqliyyat vasitələrinin gömrük müayinəsini keçirə bilər. Gömrük müayinəsinin keçirilməsi barədə gömrük qaydalarının pozulması haqqında işin icraatını aparan və ya bu işə baxan şəxsi tərəfindən əsaslandırılmış qərar çıxarılır. 244 Gömrük orqanlarında idarəetmənin əsasları. Suallar: 1. İdarəetmə anlayışı. 2. İdarəetmə qanunları. 3. İdarəetmənin prinsipləri, funksiyaları və metodları. 4. İdarəetmənin təşkilati strukturlarının növləri. 5. İdarəetmə prosesinin mahiyyəti və məzmunu. 6. İdarəetmənin psixoloji aspektləri. Ayrı-ayrı icraçılar və ya insanlar qrupu şəkilində insan amilindən ibarət hər bir sistemin səmərəli fəaliyyəti yalnız onu idarə edən – sistemin bu tərkib hissəsinin fəallığını istiqamətləndirən və tənzimləyən müəyyən təşkiledici başlanğıc olduqda mümkündür. Gömrük orqanlarının bütün əməkdaşlarının hərəkət birliyinə nail olunması gömrük orqanlarında idarəetmə sisteminin başlıca məqsədidir. Sistem bi istiqamətdə işləməli və qarşısında qoyulmuş vəzifələrin həllini təmin etməlidir. Bunun üçün onun daxilində dəqiq idarəetmə tələb olunur. Təcrübə göstərir ki, xüsusi idarəçilik biliyi olmadan idarəetmə bəzən gömrük orqanlarında əməliyyat-xidməti fəaliyyətində xeyli səhvlərlə nəticələnir, dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və onun iqtisadi mənafelərinin qorunması işinə müəyyən ziyan vurur. Ədəbiyyatda gömrük orqanlarının aid olduğu sosial-iqtisadi sistemlərlə “idarəetmə” anlayışının çoxsaylı tərifləri vardır. gömrük orqanlarında idarəetməyə xaş olan əlamətləri nəzərə alaraq müxtəlif xülasə edilmiş fikirləri ümumiləşdirməklə ona aşağıdakı tərifi vermək olar. 245 İdarəetmə - gömrük orqanları əməkdaşlarına elə fasiləsiz informasiya təsiri prosesidir ki, idarəçilik qərarlarının qəbul olunması və həyata keçirilməsi vasitəsilə dəyişən xarici və daxili şəraitdə onların məqsədyönlü davranışını təmin edir. Məcmu halda idarəetmə subyekti, idarəetmə obyekti və onlar arasında qarşılıqlı əlaqələr gömrük orqanlarında idarəetmə sistemini əmələ gətirir. Gömrük orqanlarında idarəetmə subyektlərinə idarəetmə qərarları qəbul etmək, tabeliyindəki əməkdaşlara və kollektivlərə tapşırıq vermək və onların icrasını tələb etmək səlahiyyəti olan bütün rəhbərlər, yəni məqsədyönlü təsiri həyata keçirən gömrük postunun, gömrük idarəsinin və DGK-nin bütün elementləri və yarımsistemləri aiddir. İdarəedən yarımsistemin qərarlarının, əmrlərinin, tapşırıqlarının icraçıları, gömrük işi mütəxəssisləri gömrük kollektivləri, təşkilati strukturlar, texnoloji gömrük proseduraları, eləcə də gömrük orqanlarının üzərinə qoyulmiş funksiyaların həyata keçirilməsi üzrə bütün fəaliyyat növləri, gömrük fəaliyyəti resursları və s. gömrük orqanlarında idarəetmə obyektləri kimi çıxış edir. İdarəetmə subyekyti və obyekti haqqında məsələnin aydınlaşdırılması üçün dərk etmək vaçıbdir ki, gömrük orqanlarında idarəemə - struktur olaraq, mərhələli, iyerarxik xarakter daşıyır. İdarəetmənin müxtəlif səviyyələri gömrük sistemində eyni vaxtda idarəetmənin həm subyekti, həm də obyekti kimi çıxış edir. İdarəetmənin hər pilləsinə və ya səviyyəsinə öz idarəetmə subyekti və ya obyekti uyğun gəlir. İdarəetmə subyekti idarəetmə obyektinin faktik vəziyyəti və onu əhatə edən xarici mühit haqqında informasiya alır. Bu informasiya idarəetmə subyekti tərəfindən işlənir ki, bunun da nəticəsi olaraq qərar qəbul edilir. Məzmunu birbişa əlaqə kanalı üzrə idarəetmə obyektinə ötürmək üçün həmin qərara idarəetmə obyektinə ötürmək üçün həmin qərara idarəçilik qəranının formalarından (əmr, göstəriş, qətnamə və s.) biri verilir. Bu qərarın içrası haqqında informasiya və eləcə də idarəetmə obyektinin (idarəedilən sistemin) yeni 246 vəziyyəti haqqında informasiya yenidən əks əlaqə kanalı üzrə idarəetmə subyektinə daxil olur. Beləliklə, idarəetmə nisbi və fasiləsiz prosesdir. İdarəetmə prosesinin fasiləsizliyi onun dövriliyi haqqında, yəni müxtəlif idarəetmə həlqələri tərəfindən və müxtəlif formalarda icra edilən eyni növ idarəçilik işlərinin və ya idarəetmə mərhələlərinin icra edilməsinin müəyyən ardıcıllığı və təkrarlanması haqqında danışmağa imkan verir. Gömrük orqanlarında idarəetmə sistemi aşağıdakı komponentlərdən ibarətdir: idarəetmə mexanizmi, idarəetmə strukturları, idarəetmə prosesi və idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilmə mexanizmi. İdarəetmənin mexanizmini aşağıdakılar təşkil edir: idarəetmə qanunları, prinsipləri, məqsədləri, metodları və funksiyaları. İdarəetmə orqanları, idarəetmə kadrları və texniki idarəetmə vasitələri idarəetmənin strukturuna daxildir. İdarəetmə prosesi - idarəetmənin məqsədlərinə çatmaq üçün bütün idarəetmə həlqələrinin göstərdiyi fəaliyyətdi. İdarəetmə ssiteminin təkmilləşdirilmə mexanizmini idarəetmə obyektinin inkişafı nəticəsində ona edilən dəyişiklər təşkil edir. Gömrük orqanlarında idarəetmə həm obyektiv iqtisadi qanunlara və idarəetmə qanunlarına, həm də onların əsasında formalaşan əməliyyat-ximət fəaliyyətinin bütün iştirakçılarının ictimai, kollektiv və şəxsi maraqlarının vahid ssiteminə əsaslanır. 2.İdarəetmə qanunları idarəetmə ssitemi elementləri və yarımsistemləri, onda baş verən proseslər və xarici mühit arasında ümumi, əhəmiyyətli və zəruri əlaqələri əks etdirir. Onlar obyektivdir və insanların çüurundan və idarəsindən asılı deyildir. İdarəetmə qanunlarını bilmək idarəetmə ssitemlərinin yaradılmasında və onların fəaliyyətinin təşkil edilməsində idarəetmə qanunlarınnı tələblərini nəzərə almağa imkan verir. 247 Onlara aşağıdakılar aiddir: idarəetmə sisteminin vahidliyi qanunu, mütanasiblik qanunu, idarəetmə funksiyalarının mərkəzləşdirilməsinin optimal nisbəti qanunu, idarəedən və idarə olunan sistemlərin nisbəti qanunu və s. İdarəetmə sisteminin vahidliyi qanununun təsiri dövlət idarəetmə ssiteminin yuxarı orqanlarından onun aşağı həlqələrinə qədər idarəetmə münasibətlərinin qırılmaz zəncirində; idarəetmə prosesinin bütün səviyyələrinin, əməliyyatlarının və mərhələrinin arasıkəsilməzliyində, ritmikliyində və uzlaşmasında; insanların qlobal məqsədlərinin və mənafelərinin bütün tərkib hissələri ilə idarəetmənin vahidliyində; idarəetmə funksiyalarının və metodlarının vahidliyində; idarəetmə aparatı əməkdaşlarına tələblərin vahidliyində təzahür edir. Professional fəaliyyətin və idarəetmənin mütənasibliyi (proporsionallığı) qanunu müəyyən edir ki, idarəetmənin ən mühüm vəzifəsi idarə edən və idarə olunan sistemlərin fəaliyyətinin optimal proporsionallığını təmin etmək, sistemin tərkib hissələrinin fasiləsiz əlaqəsini təşkil etməkdir. mütanasiblik onunla ölçülür ki, sistemin əsas fəaliyyəti – gömrük rəsmiləşdirilməsi və gömrük nəzarəti, digər funksiyaların həyata keçirilməsi idarəetmə ilə nə dərəcədə tam və dəqiq təmin olunur ki, minimal mümkün məsrəflərlə lazımi effekti versin. Mərkəzləşdirmənin optimal nisbəti qanunu elə idarəetmə sisteminin qurulmasını və onun fəaliyyətinin elə təşkilini nəzərdə tutur ki, bu zaman gömrük orqanlarının hər bir aşağı həlqəsinin mərkəzi idarəetmə orqanlarına arasıkəsilməz və kifayət qədər sabit tabeliliyi mövcud olsun. Idarə edən və idarə olunan sistemlərin nisbəti qanununun mahiyyəti idarə edən sistemin idarə olunanla uyğunluğunun təmin edilməsi tələbindən ibarətdir. Bu nisbətin dəyişməsi müxtəlif, başlıca olaraq, təşkilati və iqtisadi faktorların təsiri ilə baş verir. Hər şeydən öncə, idarə edən sistemin inkişaf və fəaliyyət səviyyəsi idarə olunan sistemin əməliyyat-xidmət fəaliyyəti səviyyəsinə uyğun gəlməlidir. 248 Qanunlar vasitəsiylə idarəetmə nəzəriyyəsinin məzmunu, idarəetmə prosesinin əsas funksiyaları, metodları və strukturları, eləcə də xüsusiyyətləri üzə çıxarılır. Buna görə də, sistemli yanaşma idarəetmə qanunlarının istifadəsində əsasdır. Sistemli yanaşma onların tələblərini sistemli şəkildə ifadə etməyə və bütün sistemin optimal fəaliyyət və inkiçaf variantını müəyyən etməyə imkan verir. 3. İdarəetmənin prinsipləri dedikdə, idarə edən sistemin əsaslandığı rəhbər ideyalar, qaydalar, əsas müddəalar və davranış normaları başa düşülür. Idarəetmə təcrübəsində gömrük orqanları tərəfindən ümumi, xüsusi və təşkilati- texnoloji prinsiplər tətbiq edilir. Idarəetmənin ümumi prinsipləri strateji idarəetmə normalardır və onlar gömrük orqanlarının bütün sahələrində və yarımsistemlərində fəaliyyət göstərir. Ümumi prinsiplər – sistemlik, əks əlaqə, informasiyanın kafiliyi, optimallıq, bərabər tabelilik və b. Sistemlilik idarəetmənin aparıcı prinsipidir. Gömrük orqanlarlının idarə edilməsində sistemlilik sistemin struktur və funksional vahidlıyını təmin edir və təkmilləşdirir. Gömrük orqanları qarşısında dayanan vəzifələr nə qədər mürəkkəbdirsə, sistemin əks əlaqə prinsipi o qədər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Informasiya idarəetmə subyektinə, sistemə təsir etmək və idarəçilik qərarlarının icrasını təmin etmək məqsəsilə hər bir zaman anında sistemin vəziyyəti haqqında, qoyulmuş məqsədin əldə edilməsi haqqında təsəvvür əldə etməyə imkan verir. Informasiyanin kafiliyi prinsipi o deməkdir ki, gömrük sistemində. O cümlədən idarəçilik sistemində informasiya həcmlərinin görünməmiş dərəcədə artması şəraitində informasiya proseslərinin intensivləşdirilməsi olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. 249 Qarşıya qoyulmuş məqsədin mümkün olan daha qısa müddətlərdə ən az maddi, maliyyə və əmək məsrəfləri ilə əldə ediməsi gömrük orqanlarında idarəetmənin optimallığı prinsipinin mahiyyətini təşkil edir. Idarəetmənin optimallığı gömrük sistemində müxtəlif metodlarla və vasitələrlə təmin edilir. Gömrük orqanlarında idarəetmənin xüsusi prinsipləri iki böyük qrupa bölünür: gömrük fəaliyyətinin iqtisadi, sosial-siyasi, və mənəvi sahələrində tətbiq edilən prinsiplər və Az R-nın iqtisadi təhlükəsizliyini öz səlahoyyətləri çərçivəsində təmin edən dövlət hüquq mühafizə təşkilatı olaraq gömrük orqanları sistemində mövcüd olan prinsiplər. Idarəetmənin xüsusi prinsiplərinə: qanunçuluq, səmərəli mərkəzsizləşdirmə ilə birgə mərkəzləşdirmə, son nəticəyə istiqamətlənmə və b.aid edilir. Idarəetmənin təşkilati-texnoloji prinsipləri gömrük orqanları rəhbərlərinin təşkilati-sərəncamverici və inzibati-idaraedici fəaliyyətinin əsasında dayanır. Onlara aşağıdakı idarəetmə prinsipləri aiddir: vahid rəhbərlik, konkretlik. əməyin bölgüsü, skalyar, iyerarxiya, sərəncamvermənin vahidliyi və tək rəhbər, səlahiyyətlərin ötürülməsi, idarəetmə diapazonu və s. Vahid rəhbərlik prinsipinin əhəmiyyəti xüsusi olaraq qeyd edilməlidir. Bu prinsip, bir tərəfdən, idarəetmənin kollegiallığını, digər tərəfdən isə, icraedici funksiyalara görə ciddi fərdi məsuliyyətin müəyyən ediməsinin nəzərdə tutur. Kollegiallıq tapşırılan işə görə hər bir gömrük əməkdaşının məsuliyyətini istisna etmir, əksinə onun ücün şəxsi m əsuliyyət nəzərdə tutur. Gömrük orqanlarının idarə ediməsində müvəffəqiyyət idarəetmədə iştirak edən bütün gömrük sistemi vəzifəli şəxslərinin, orqanlarının və təşkilatlarının fəaliyyət birliyi ilə təmin edilir. Bu zaman ümumi işdə hər birinin yerinin və rolunun spesifikasının dəqiq müəyyən 250 edilməsi, onların səlahiyyətlərinin, funksiyalarının və hüquqlarının aydın bölüşdürülməsi olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İdarəetmənin konkretliyi prinsipi situasiyanın konkret təhlilini tələb edir ki, bunu üçün idarəetmə sistemi haqqında və onun xarici mühiti haqqında keyfiyyətli elmi informasiya lazımdır. Əməyin bölgüsü prinspində nəzərdə tutulur ki, idarəetmənin təşkili üzrə bütün fəaliyyət icrası idarəetmə sisteminin konkret həlqələrinə tapşırılan ən sadə əməliyyatlara ayrılır. Gömrük orqanı idarəetmə sisteminin hər bir həlqəsinin dəqiq, konkret vəzifəsi olmalıdır. Skalyar prinsipi müəyyən edir ki, hər bir təşkilat (o cümlədən gömrük orqanı) dəqiq müəyyən olunmuş iyerarxik struktura malik olmalıdır. İyerarxiya prinsipi aşağı əməkdaşın və ya bölmənin yuxarıdakına tabe olmalı olduğunu nəzərdə tutur. İnzibati uyerarxiyanın hər bir əməkdaşı yuxarıdakının qarşısında təkcə özününkü yox, həm də özünün tabeliyində olan bütün əməkdaşların qərarlarına və hərəkətlərinə görə cavab verir. Səlahiyyətlərin ötürülməsi (verilməsi) prinsipi nəzərdə tutur ki, rəhbərin fəaliyyət sahəsindən vəzifənin tabe şəxsə verilməsi zamanı onun həlli üçün hüquqlar da verilməlidi, tabe şəxs isə onlara görə məsuliyyəti öz üzərinə qəbul etməlidir. İdarəetmənin funksiyası – həyata keçirilməsi üçün müəyyən idarəçilik işləri (əməliyyatları) tələb olunan konkret idarəçilik fəaliyyəti növüdür. Gömrük orqanlarının idarə edilməsində idarəetmə funksiyaları çox mühüm yer tutur, çünki onlar bütün səviyyələrdə idarəçilik fəaliyyətinin mahiyyətini və məzmununu açıqlayır və idarəetmə sahəsində vəzifələrin bölgüsünü əks etdirir, nəzərdə tutulmuş nəticələri əldə etmək üçün onların həyata keçirilməsini zamanı müəyyən növbəlilik və fəaliyyət birliyi tələb edir. 251 Gömrük orqanları sistemində idarəetmə funksiyalarını təsnif etməklə, onları idarəetmə prosesinin mərhələlərini əks etdirən ümumi idarəetmə funksiyalarına və gömrük orqanlarının əməliyyat-xidmət fəaliyyətinin konkret növlərinin spesifik (konkret) idarəetmə funksiyalarına bölmək olar. İdarəetmənin ümumi funksiyaları idarəetmənin mahiyyətini üzə çıxarır; onlar istənilən obyektin idarə edilməsi prosesini xarakterizə etdiyinə görə universaldır. İdarəetmənin ümumi funksiyalarına aşağıdakılar aiddir:əməliyyat-xidmət şəraitinin təhlili və proqnozlaşdırılması, planlaşdırma, təşkiletmə, tənzimetmə, üşot və nəzarət. Gömrük orqanlarının obyektiv imkanları idarəetmənin ən mühüm funksiyalarından biri kimi əməliyyat-xidmət şəraitinin təhlili və proqnozlaşdırılması əsasında üzrə şıxarıla bilər. Sistemi hissələrə bölməklə onun strukturunu üzə şıxarmaqla təhlil nəinki sistemin komponentlərinin vəziyyətini müəyyən etməyə, həm də onların qarşılıqlı münasibət və qarşılıqlı asılılığını üzə şaxarmağa imkan verir. Həm də təhlil idarəetmə ssitemində təkçə bütövlükdə sistemə deyil, eyni zamanda idarəçilik dövrünün hər bir komponentinə də şamil edilir. Gömrük əməliyyat-xidməti şəraiti dedikdə iqtisadi, siyasi, sosial, hüquqi, regional və digər şərtlərlə (faktorlarla) inkişafda olan, gömrük fəaliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edən qarşılıqlı əlaqəli elementlər məcmusu nəzərdə tutulur. Gömrük əməliyyat-xidməti şəraitinin əsas elementləri bunlardır: - xarici iqtisadi fəaliyyətin xidmət edilən iştirakçıları – Az və xarici fiziki və hüquqi şəxsləri, gömrük orqanının fəaliyyət zonasında mal axınının növləri, həcmləri və istiqamətləri, onların zaman, məkan, nəqliyyat növləri üzrə bölğüsü; - gömrük qanunvericiliyinin qəsdən pozan XİF iştirakçılarının və onların köməkçilərinin; qaçqamalçıların və onların köməkçilərinin gömrük orqanlarına mənfi təsir göstərməyə cəhd edən gömrükətrafı kriminal strukturların və onların köməkçilərinin olması; gömrük qaydalarının pozulması və cinayətlərin 252 törədilməsində onların məqsədləri, planlarş, niyyətləri, vaxtı, yeri, strateğiya və taktikası haqqında məlumatlar; - gömrük orqanlarının qüvvə və vasitələrə, onlara həvalə edilmiş funksiyaların və vəzifələrin icra edilməsində onların imkanları; - Az R-nın iqtisadi təhlükəsizliyinin təminatının və iqtisadi mənafelərinni qorunmasınnı ümumdövlət tədbirləri; - gömrük orqanlarının fəaliyyət zonasında qaçaqmalçılıqla və gömrük qaydalarının pozulması üzrə digər hüquq-mühafizə orqanlarınnı, idarələrin və təşkilatların olması, gömrük orqanları vəzifələrinin həlli üçün onlardan istifadə imkanları; - gömrük fəaliyyətinin həyata keçirildiyi mühit. Planlaşdırma idarəetmənin elə əsas funksiyasıdır ki, onun vasitəsilə gömrük qaydalarında gələcək fəaliyyətin təşkilatı balanğıcı işlənib hazırlanır. Planlaşdırma vasitəsilə sisteminin inkişaf məqsədləri və istiqamətləri müəyyən edilir, mövcüd problemləri realizə edilməsi vasitəri olan metodlar işlənib hazırlanır, sistemin inkişaf təmpi müəyyən edilir. Təşkilati planlaşdırma idarəetmənin bütün səviyyələrində strateji (Az DGK); taktiki (gömrük idarələri, postları) səviyyəsində həyata keçirilir. Təşkiletmə dedikdə idarəetmənin elə əsas funksiyası nəzərdə tutulur ki, onun reallaşdırılması vasitəsilə planlaşdırma prosesində işlənib hazırlanmış planların yerinə yetirilməsi üçün şərait yaranır. Bu funksiyanın reallaşdırılması prosesində idarəetmə subyekti tərəfindən qəbul olunmuş qərarların, o cümlədən təstiq edilmiş planların uğurlu həyata keçirilməsi üçün zəruri olan şərait yaradılır. Tənzimetmə dedikdə idarəetmənin elə əsas funksiya başaa düşülməlidir ki, onun vasitəsilə tabelikdə olan şəxslərin fəaliyyətinin səməliliyi yüksəlir və ya planlaşdırma zamanı verilmiş parametrlərdən kənaraçıxmalar aradan qaldırılır. Tənzimetmə əks əlaqənin 253 nəticələri əsasında həyata keçirilir. O ayrı-ayrı əməkdaşların və kollektivlərin qarşılıqlı əlaqələrinin saxlanması, əlaqələndirilməsi, qüvvələrin yenidən bölgüsü, eləcə də motivasiyası və stimullaşdırılması yolu ilə reallaşdırıla bilər. İdarəetmənin tənzimetmə funksiyasının reallaşdırılması nəzarətin nəticələrinin təhlili; tənzimetmə qərarlarının qəbulu, qərarların vəzifələr şəkilində icraçılara çatdırılması; tənzimetmənin təşkili; tənzimetmənin aparılması; tənzimetmənin təsirinin yoxlanması kimi idarəçilik işlərinin icra edilməsindən ibarətdir. Uçot funksiyasının mahiyyəti idarə olunan ssitemin cari vəziyyəti haqqında onun hərəkət istiqamətləri və templəri, əldə edilən nəticələr və dəyişən probləmlər haqqənda informasiyanın toplanması, sitemləşdirilməsi və ilkin işlənməsi təşkil edir. Planların yerinə yetirilməsinin düzgünlüyünü, onların icrasının şərait və nəticələrinin necə olduğunu müəyyən etmək üçün nəzarət mövcuddur. Nəzarət idarəetmənin elə əsas funksiyasıdır ki, onun reallaşdırılması vasitəsilə gömrük orqanlarının vahid sisteminin fəaliyyəti prosesi üzərində müşahidə həyata keçirilir, bu və ya digər zaman momentində tabelikdə olanların fəaliyyətinin gedişi, şəraiti, vəziyyəti və nəticələri haqqında məlumatlar toplanır. Qarşıya qoyulmuş məqsədlərin əldə edilməsi üçün idarəetmə obyektinə təsis yollarının, üsullarının, vasitələrinin və formalarının məcmusu idarəetmə metodu adlanır. İdarəetmənin metodları idarəçilik fəaliyyətinin miqyasına və təsir formasına görə təsnif edilir. Gömrük orqanlarında idarəçilik fəaliyyətinin miqyasına görə ümumi və xüsusi metodlar fərqləndirilir. İdarəetmənin ümumi metodları gömrük işinin qlobal problemlərinin, strateji məsələlərinin həllinə yönəlmişdir, onlar bütün gömrük sisteminin əsas məqsədlərini və fəaliyyət göstərməsi məsələlərin əldə olunması üsullarını müəyyən edir. 254 İdarəetmənin xüsusi metodları, başlıca olaraq, operativ və cari idarəetmə sistemlərində istifadə edilir. Gömrük sistemində təsir formalarından asılı olaraq birbaşa və dolayı təsir metodları tətbiq edilir. 5.İdarəetmə sisteminin mühüm komponenti idadəetmə prosesidir. İdarəetmə prosesi müvafiq metodlarından və prinsiplerindən istifadə edilməklə müəyyən funksiyaları reallaşdırmaq yolu ilə sistemdə birləşdirilmiç idarəetmə subyektlərinin (xətti və funksional rəhbərlərin, eləcə də digər idarəçilik heyətinin) idarə edilən obyektin keyfiyyət vəziyyətlərinin dəyişdirilməsinə, kollektivin məqsərlərinin əldə edilməsinə yönəldilmiş fəaliyyətdir. Yüklə 1,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|