Goya va mafkuralarning inson va jamiyat hayotidagi o'rni

qilishga undovchi ana shunday qarashlar asosida shakllangan. 

Fetishizm  (fransuzcha  fetiche  —  but,  sanam,  tumor  degani)  jonsiz  narsalarga  sig'inishga 

daVat  etuvchi  e'tiqod.  Uning  mazmuniga  ko'ra,  buyumlar  va  ularga  xos  hususiyatlar  insonlarni 

murodga-maqsadiga  yetkazishi,  odamlarnng  hayotiga  biron  bir  tarzda  ta'sir  etishi,  bu  ta'sir  goh 

ijobiy,  goh  salbiy  bo'lishi  mumkin.Taraqqiyot  natijasi  o'laroq  tarixining  keyingi  davrlarida  milliy 

asosdagi hinduizm, iudaizm, konfutsiylik siiigari diniy tizimlar shakllangan. 

Hinduizm hindistonliklarning ko'pxudolikka asoslangan dini bo'lib, unda uchta xudo asosiy deb tan 

olinadi.  Iudaizm  -yahudiylik  dini  bo'lib,  unga  ko'proq  shu  millat  vakillari  e'tiqod  qiladi. 

Konfutsiylik  -  xitoy  faylasufi  Konfiitsiy  tomonidan  yaratilgan  ta'  limot.  Yaponlarning  milliy  dini 

esa sintoizmdir. 

Yer  yuzining  ma'lum  mintaqasida  paydo  bo'lgan  diniy  qarashlarning  asosida  o'sha  tabiiy 

makonning  xususiyatlari,  odamlarning  yashash  tarzi  namoyon  bo'ladi.  Masalan,  Odam  Ato  va 

Momo Havoning yaralishi xususidagi rivoyat dunyoning qariyb barcha dinlarida mazmunan deyarli 

bir  xil,  ammo  shakl  nuqtai  nazaridan  farq  qiladi.  Masalan,  shimoliy  mintaqalarda  yaratilgan 

rivoyatlarda  Odam  Ato  va  Momo  Havo,  janubiy  mintaqada  «tuproqdan  yaralgan»  ilk  Ota  va 

Onamizdan farqlanadi. Bunga o'xshash misollarni juda ko'plab keltirishimiz mumkin. 

Dinlarning  deyarli  barchasida  ko'plab  milliy  an'analar,  xalqning  turmush  tarzi  ham 

mujassamlashgan. Ular muayyan davrlarda davlat dini va mafkurasi bo'lib xizmat qilgan. Jumladan, 

konfutsiylik bir necha asrlar mobaynida Xitoy xalqining dini va davlat mafkurasi bo'lib kelgan. 

Xuddi  shuningdek,  ijtimoiy  zaruriyat  taqozosiga  ko'ra,  falsafiy  g'oyalar  ham  muayyan  tizimni 

shakllantirib,  odamlaming  e'tiqodi  va  dunyoqarashiga  aylanadi.  Olamning  yaralishi,  mavjudlik 

xossalari,  uning  asosini  tashkil  etuvchi  birlamchi  narsaning  mohiyati  kabi  masalalarga  turlicha 

yondashish  natijasida  monizm,  dualizm,  plyuralizm,  idealizm,  va  materializm  singari  oqimlar 

vujudga kelgan. Monizm - olamning asosi bitta deb tushuntiradi. 

Dualizm  -  olam  xudo  tomonidan  yaratilgan,  lekin  uning  rivojlanishi  o'zining  moddiy 

xususiyatlariga ham bog'liq deb ta'lim beradi. 

Plyuralizm - olam ko

T

 p narsalarning birikishi natijasida vujudga kelganini yoqlaydi. 

Idealizm  -olam  va  odamning  yaralishi,  dunyoning  yashashi  va  rivojlanish  qonuniyatlari,  borliq 

hamda  yo'qlik  masalalarida  ruhiy  va  ilohiylik  tamoyillarini  ustuvor  deb  biladi,  ularni 

mutlaqlashtiradi. Materializm - olam va odamni ilohiy kuch yaratmagan, ular moddaning rivojlanib 

borishi natijasida paydo bo'lgan, deb o'rgatadi. 

Bundan  tashqari,  dunyoda  shovinizm,  kosmopolitizm  va  nigilizm  kabi  mafkuralar  ham  bor. 

Shovinizm  -  muayyan  shaxs,  davlat  yoki  millatni  boshqa  shaxs,  davlat  yoki  millatdan  ustun 

qo'yishga  undaydi.  Kosmopolitizm  -  ko'proq  vatansizlikni  yoqlaydigan,  milliy  qadriyat  va 

an'analarni tan olmaydigan qarash va yashash tarzidir. 

Nigilizm  -  ko'proq  ba'zi  ma'naviy  mezonlarni  tan  olmaslikka,  ularning  ayrimlarini  rad  etishga 

undaydigan ta'limot. 

Yuqoridagi falsafiy oqimlarga doimo ham mafkura shakl lari sifatida qaralmaydi. Ammo gohida 

ularga  asoslangan  ta'limotlar  paydo  bo'ladi  va  bu  ta'limotlarda  muayyan  g'  oyaning 

mutlaqlashtirilishi  turli  mafkuraviy  xatolarga  sabab  bo'lishi  ham  mumkin.  Ana  shu  sababdan  bu 

oqimlarning mazmun - mohiyatini bilib qo'ygan ma'qul. 

Ba'zi  mafkuralar,  muayyan  ijtimoiy  shart-sharoit  taqozosiga  ko'ra,  davlat  mafkurasiga  aylanadi. 

Ayrimlari  davr  o'tishi  bilan  o'zining  mavqeini  yo'qotsa-da,  umumbashariy  qadriyatlar  manbai 

sifatida tarixiy ahamiyatga egaboiadi. 

Turli-tuman 

mafkuralar 

o'rtasidagi 

bahs-munozaraga 

sabab 

boluvchi 

yoki 

ularni 

uyg'unlashtiruvchi  g'oyalar  ham  qadim  zamonlardan  buyon  mavjud  va  bu  jarayon  insoniyatning 

tafakkur  rivojiga  ta'sir  etib  kelmoqda.  Shuningdek,  bir-biriga  mutlaqo  qarama-qarshi  bolgan 

g'oyaviy  tizim  va  mafkuralar  tortishuvi  ham  uzoq  tarixga  ega.  Bunga  ilohiy  kuch,  ya'ni  xudoni 

butunlay  rad  etuvchi  ateizm  -dahriylik  bilan  xudo  va  ilohiylikni  mutlaqlashtiruvchi  teizm  - 

xudojo'ylik  o'rtasida  azaliy  bahs-munozara  yorqin  misol  bo'la  oladi.  Bu  an'anaviy  tortishuv, 

---

 

9 

shunchalik  llm-fan  taraqqiyotiga  qaramay,  bugungi  kunda  ham  muayyan  darajada  davom 

etmoqda. 

Fransiyada  imperator  Napoleon  shaxsiga  sig'inish  natijasida  pay  do  bo'lgan  shovinizm 

g'oyalari XIX asrning 30-yilIarida keng tarqalgan. Keyinchalik u bir xalqni boshqasidan afzal deb 

biladigan  zararli  oqimga  aylaiigan.  «Buyuk  millatchilik  shovinizmi»,  «buyuk  davlatchilik 

shovinizmi», «irqiy shovmizm» kabi tushunchalar aynan shuning natijasida paydo bo'lgan.