Guliston davlat pedagogika instituti

TEST TOPSHIRIQLARI
1. Qo‘shiq janrining ta’rifini aniqlang.

1. 
   So‘z o‘yini ko‘chma ma'noli so‘z va janrlarni ilg‘ab olish va unga javob topa bilish, sha'ma qilish san'ati
   
2. 
   Hayot haqiqati bilan bog‘liq, fantastik hamda hayotiy uydirmalar asosiga qurilgan, didaktik g‘oya tashuvchi janr
   
3. 
   Turkiy «qo‘shmoq» fe’lining o‘zagidan yasalgan bo‘lib, misraga misrani qo‘shib kuylash, aytish ma'nosini anglatuvchi og‘zaki lirik turga mansub mustaqil janr
   
4. 
   Syujet diologi asosida qurilgan haja va yengil yumorga moyil mubolag‘ali tasvirlanishi bilan ajralib turuvchi janr
   

2. Allalar kompozitsion jihatdan qanday allalardan iborat?

1. 
   Voqeaband
   
2. 
   Parokanda
   
3. 
   Kulgili
   
4. 
   Yakka syujetli
   

11-mavzu: Lirik qo‘shiqlar


Reja:

1. 
   Qo‘shiq – lirik janr.
   
2. 
   Qo‘shiqlar tasnifi.
   
3. 
   Xalq qo‘shiqlarining badiiy xususiyatlari.
   

Inson borki ishq bor, muhabbat bor. Avloddan keyin kichik avlod, nasldan keyin nasl keladi, ammo insondagi muhabbat tuyg‘usi, qalbda ehtirosli his-tuyg‘ular uyg‘onishi o‘zgarmaydi. Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘oti-t-turk» asarida shunday to‘rtlik bor:


Bulnar meni ulas ko‘z,
Qora mengiz qizil yuz.
Andin tomar tugal tuz,
Bulnap yana ul qachar.

Mazmuni:

Bu mast ko‘zli (seviklim)
Qora xoli va qizil yuzi bilan (meni asir qildi).
Yanoqlaridan shirinlik tomib, meni asir qildi-yu,
Lekin keyinidan (tutqich bermay), mendan qochib ketdi.
Misralardagi so‘zlarni tushunish qiyin ekanini hisobga olmasak, qo‘shiqdagi his-tuyg‘u kechagina yaxshi ko‘rgan qizi qochib ketgan shoirtabiat yigitning ko‘ngil izhoridan farq qilmaydi.
Biz qo‘shiq deb atayotgan janr adabiyotlarda ko‘rsatilishicha, «shlok», «takshut», «ir» (yir), «kug» kabi atamalar bilan qadimdan atalib kelgan. Mahmud Koshg‘ariy esa bunday asarlarni «qoshug‘» - qo‘shiq, qasida, she'r tarzida beradi. So‘zning ma'nosini sharhlashdagi to‘rtlikda «malikaga mendan maqtov yetkaz»⁷⁰ mazmunidagi misra borki, izohdagi qasida atamasini qo‘llash ham o‘zini oqlaydi.
Xalq qo‘shiqlari og‘zaki ijodimizdagi lirika jinsiga mansub janrdir. Bu janrning boshqa turdagi asarlardan farq qiluvchi bosh xususiyati unda ijodkorning his-tuyg‘ulari, ichki kechinmalari, ruhiy holatini ifodalashdan iborat.
Xalq og‘zaki ijodidagi lirik tur hisoblangan qo‘shiq quyidagi janr xususiyatlariga ega:

1. 
   Qo‘shiqlarda inson kechinmalari, qalb izhorlari aks etadi. Shuning uchun ular lirik jinsga mansub janr deb hisoblanadi.
   
2. 
   Qo‘shiq shaklan she'riy ko‘rinishda bo‘ladi. O‘zbek xalq qo‘shiqlari, asosan, barmoq vaznda, ba'zan aruzda yaratiladi.
   
3. 
   Ko‘pincha, xalq qo‘shiqlari to‘rt misradan iboratdir. Go‘zal ruhiy holatni ifodalash xususiyatiga ega. Ayni paytda bir necha bandlardan iborat muayyan mavzuni yorituvchi qo‘shiqlar ham bor. Ba'zan 6, 8 misrali namunalar ham uchraydi. 4 misralilari a b a b; a a b b; v v g g; a a a b; a a a a tarzda qofiyalanadi.
   
4. 
   Qo‘shiqning kuyi bo‘ladi. Biror asbob jo‘rligida aytiladi. Aksari xalq qo‘shiqlari ijrosida asbob jo‘rligi shart emas. Ijrochi xonish usulida qo‘shiq aytishi mumkin.