Guliston davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika va psixologiya kafedrasi

Kurs ishining tuzulishi: Ko‘rs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, tavsiyalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan.

I BOB. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALAR MULOQOTIDAGI MUAMMOLAR.
Maktabgacha yosh davridagi bolalarning nutq kamchiliklari haqida
Bolaning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. Nutqning to‘g‘ri shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutqiy tajribaga, to‘g‘ri nutq muhiti va ta’lim-tarbiyaga bog‘liq. Nutq tug‘ma qobiliyat emas, balki hayot davomida bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi. Nutq buzilishlarini o‘rganish, tushunish uchun bola nutqining normal rivojlanish yo‘lini, bu jarayonning o‘ziga xos xususiyatlarini, nutqning muvaffaqiyatli shakllanishida katta rol o‘ynovchi sharoitni bilish lozim. Bundan tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini aniq bilish zarur. Bu esa nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni o‘z vaqtida bilish va aniqlash uchun kerak bo‘ladi.
G.L.Rozengrad-Pupko bolada nutq rivojlanishini ikki davrga ajratadi:
1) tayyorlov davri (2 yoshgacha);
2) nutqning mustaqil shakllanish davri.
A.N.Leontev bola nutqining shakllanishini 4 davrga bo‘lib ko‘rsatadi:
1) tayyorgarlik davri – bola tug‘ilgandan bir yoshgacha;
2) bog‘chagacha bo‘lgan davr – 3 yoshgacha;
3) maktabgacha bo‘lgan davr – 7 yoshgacha;
4) maktab davri.
Bola tug‘ilgan daqiqadan boshlab ovoz chiqaradi. Bu ovoz qichqiriq va yig‘idan iborat bo‘ladi. To‘g‘ri, bu ovoz odam nutqidan uzoq. Lekin ana shu qichqiriq va yig‘i nutq apparatining 3 bo‘limini (nafas olish, ovoz hosil bo‘lish, artikulyasion) rivojlanishida katta rol o‘ynaydi. Ikki hafta o‘tgach, bola gapirayotgan odamning ovoziga e’tibor bera boshlaydi. Bir oyligining oxiriga borib, uni mayin qo‘shiq (alla) ostida tinchlantirish mumkin bo‘lib qoladi. Tez kunda bola intonasiyaga e’tibor bera boshlaydi: mayin gapirganda tinchlanadi, keskin intonasiyaga – yig‘laydi. 2 oylik atrofida gu-gulash, 3-oyning boshida bo‘g‘inlarning talaffuzi paydo bo‘ladi (aga-aga, ta-ta, ba-ba va boshqalar). Bunda tovushlar birikmasi aniq artikulyasiya qilinmaydi.
Bola 5 oyligida tovushlarni eshitadi. Atrofdagilarning lablari artikulyasion harakatini ko‘rib unga taqlid qilishga harakat qiladi. Bolaning qandaydir aniq harakatlarni ko‘p marotaba takrorlashi harakat ko‘nikmasining mustahkamlanishiga olib keladi. 6 oyligidan boshlab bola taqlid qilish orqali ba’zi bo‘g‘inlarni talaffuz eta boshlaydi (na-na-na, be-be-be, da-da-da, pa-pa-pa va boshqalar). Ikkinchi yarim yillikda bola ba’zi bir tovushlar birikmasini idrok qila boshlaydi va ularni predmetlar yoki harakatlar bilan bog‘laydi (bu, ma, bey). Bola 7-9 oyligida kattalar ketidan turli xil bo‘g‘inlarni qaytara boshlaydi. 10-11 oyligida so‘zlarning o‘ziga reaksiya paydo bo‘la boshlaydi (vaziyat va gapirayotgan kishining intonasiyasidan qat’i nazar).
Ikkinchi davr – bog‘chagacha bo‘lgan davr (bir yoshdan 3 yoshgacha).
Bolada birinchi so‘zlar paydo bo‘lgandan so‘ng, tayyorlov davri tugab, aktiv nutqni egallash davri boshlanadi. Bu vaqtda bola atrofdagilar artikulyasiyasiga e’tibor beradi. U gapirayotganlar orqasidan so‘zlarni ko‘p marotaba takrorlaydi va o‘zi ham so‘zlarni talaffuz qiladi. Bola hayotining 2-3 yiliga kelib, uning lug‘at boyligi sezilarli darajada boyib boradi. Eng keng tarqalgan ma’lumotga ko‘ra, bolalarning lug‘at boyligini bog‘chagacha bo‘lgan davrda o‘sishi quyidagi raqamlarni ko‘rsatadi: 1 yoshu 6 oyda - 10-15 ta so‘z, 2-yilning oxiriga kelib 300 ta so‘z, 3 yoshga borganda – 1000 ta so‘z. Bola hayotining 3-yiliga kelib, nutqning grammatik tomoni shakllana boshlaydi. Avval bola o‘z xohish va iltimoslarini bir so‘z bilan ifodalaydi. Keyinchalik 1-2 ta so‘zdan iborat sodda jumlalar paydo bo‘la boshlaydi.
Uchinchi davr – maktabgacha bo‘lgan davr (3 yoshdan 6 yoshgacha). Maktabgacha bo‘lgan davrda bolalar birinchi navbatda artikulyasion jihatdan oson talaffuz etiladigan: lab-lab, lab-til undoshlari - p, b, m, f, v va boshqalarni o‘rganadilar. Artikulyasion jihatdan talaffuz etish qiyin bo‘lgan: shivirlovchi, sirg‘aluvchi (s, z, sh, j, ch) va sonor (r, l), til orqa (k, g) tovushlarini talaffuzini egallashda qiynaladilar. Shuning uchun bolalar bu tovushlarni nutqda noto‘g‘ri qo‘llaydilar yoki talaffuz etmaydilar.⁴
Bu davrda lug‘at boyligining o‘sishi davom etadi. Bolaning 4-6 yoshida uning aktiv lug‘ati 3000-4000 ta so‘zgacha etadi. Lug‘at boyligi o‘sib borishi bilan birgalikda nutqning grammatik tomoni ham rivojlanib boradi. Bola hayotining 4 - yiliga kelib, ular o‘z nutqlarida sodda va murakkab gaplarni qo‘llay boshlaydilar. 5 yoshga kelib esa, qo‘shma gaplardan erkin foydalana oladilar. 5 yoshli bolalar qo‘shimcha savollarsiz hikoya va ertaklarni aytib berish qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Bu davrda fonematik idrok sezilarli darajada rivojlanadi. Bola avval unli va undoshlarni, so‘ng sonor, shovqinli va sirg‘aluvchi tovushlarni ajrata boshlaydi. Normada 4 yoshli bola barcha tovushlarni ajrata olishi, unda fonematik idrok shakllangan bo‘lishi lozim. Bu vaqtga kelib tovushlarni to‘g‘ri talaffuzining shakllanishi tugallanadi va bola har tomonlama to‘g‘ri, aniq gapiradi.
To‘rtinchi davr-maktab davri (7 yoshdan 17 yoshgacha). Bu davrning o‘ziga xos tomoni shundaki, bolalar nutqining rivojlanishi oldingi davrlardagiga nisbatan ongli ravishda ro‘y beradi. Bu davrda bolalar tovushlar analizi, nutqning grammatik qonuniyatlarini egallaydilar. Bu davrda nutqning yangi turi yozma nutq etakchi rol o‘ynaydi. Bola nutqining rivojlanish jarayoni o‘z vaqtida to‘g‘ri kechishi uchun maxsus sharoitlar zarurdir.
Buning uchun:

• 
  bola ruhiy va jismoniy jihatdan sog‘ bo‘lishi;
  
• 
  normal aqliy qobiliyatga ega bo‘lishi;
  
• 
  normal eshitishi va ko‘rishi;
  
• 
  etarli darajada ruhiy aktivlikka ega bo‘lishi;
  
• 
  gaplashish ehtiyojiga ega bo‘lishi;
  
• 
  to‘g‘ri nutq muhitiga ega bo‘lishi lozim.
  

Bolada nutqning normal rivojlanishi, unga doimo yangi tushunchalarni o‘zlashtirib olishga, tevarak-atrof haqidagi bilim va tasavvurini kengaytirishga imkoniyat yaratadi. Shunday qilib, nutq, uning rivojlanishi tafakkurning rivojlanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Nutq kamchiligi tarbiyachiiya fanida muayyan tilning me’yorlaridan chetga chiqish deb ta’riflanadi.

Nutq kamchiliklari quyidagilar bilan xarakterlanadi:

1. 
   Nutq kamchiligi o‘z-o‘zidan barham topmaydi, balki vaqt o‘tgan sari yanada mustahkamlanib, zo‘rayib boradi.
   
2. 
   Nutq kamchiliklarini kattalarda namoyon bo‘lishi ularning yoshiga mos kelmaydi.
   
3. 
   Nutq kamchiligiga ega bo‘lgan kishilar tarbiyachiik yordamga muhtoj bo‘ladilar.
   
4. 
   Og‘ir nutq kamchiliklari bolaning nafaqat nutqiga, balki uning umumiy rivojlanishiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
   

Bolalarda nutq buzilishini yuzaga keltiruvchi sabablar ichida tashqi (ekzogen) va ichki (endogen) omillar, shuningdek atrof-muhitning tashqi sharoitlari farq qilinadi. Nutqiy nuqsonning turli sabablarini ko‘rib chiqishda evolyusion-dinamik yondoshiladi. Bu nuqsonning yuzaga kelish jarayonini tahlil qilishdan, anomal rivojlanishining umumiy konuniyatlarini va xar bir yosh davrida Nutqning rivojlanish konuniyatlarini hisobga olishdan iboratdir (I. M. Sechenov, L. V. Vigotskiy, V. I. Lubovskiy).
Bolalardagi nutqiy nuqsonlarning asosiy sabablari:
1. Embrion rivojlanish davridagi turli xil patologiyalar;
2. Xomiladorlik vaqtidagi toksikozlar, virusli va endokrin kasalliklar, jaroxatlar, qonning rezus-faktorga mos kelmasligi;
3. Tug‘ruq vaqtidagi shikastlanish va asfiksiya;
4. Bola rivojlanishining birinchi yilidagi bosh miya kasalliklari (meningit, ensofalit).
5. Miyaning chayqalishi bilan birga sodir bo‘ladigan bosh miya jarohatlari.
6. Nasliy faktorlar.
7. Sosial-maishiy sharoitning yomonligi. Bu xolat mikrososial pedagogik qarovsizlikka, vegetativ disfunksiyaga, emosional-irodaviy muhitning buzilishlariga va nutqning rivojlanmay qolishiga sabab bo‘ladi.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan sabablar, ayrim xollarda ularning birgalikda qo‘shilib kelishi nutqning turli tomonlarining buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Hamma nutq buzilishlari kelib chiqishiga ko‘ra ikki guruxga bo‘linadi:
1. Organik xarakterdagi nutq buzilishlari.
2. Funksional xarakterdagi nutq buzilishlari.
Organik Nutq buzilishlari o‘z navbatida ma’lum joyning zararlanishiga ko‘ra markaziy va periferik xarakterda bo‘ladi.
Markaziy buzilishlar: markaziy nerv sistemasini u yoki bu qismlarining buzilishi, zararlanishi natijasida kelib chiqadi. Markaziy xarakterdagi organik nutq buzilishlariga: alaliya, afaziya, dizartriya nutq kamchiliklari kiradi.
Periferik buzilishlar: artikulyasion apparatning noto‘g‘ri to‘zilishi yoki buzilishi va periferik nerv artikulyasion organlar inervasiyasining buzilishidan kelib chiqadi. Periferik xarakterdagi organik nutq buzilishlariga: rinolaliya, prognatiya, progeniya kiradi.
Funksional buzilishlar — bunda nutq jarayonida ishtirok etadigan a’zolar tuzilishida xech qanday o‘zgarishlar bo‘lmaydi. Funksional xarakterdagi nutq Turli nutq buzilishlarining rivojlanishini oldindan aniqlash katta ahamiyatga egadir. Agarda nutqiy nuqson bolaning maktabga kelgan vaqtida ilk bor aniqlansa, u holda uni tuzatish qiyinchiliklari kuzatilib, uzlashtirishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Agarda bolaning nutq nuqsoni maktabgacha yoki yasli yoshida aniqlansa, tibbiy va pedagogik tuzatish maktabda to‘laqonli ta’lim olish imkonini beradi.
Hozirda tarbiyachiiyada nutq buzilishlarining ikkita tasnifi o‘rin olgan; bittasi- tibbiy pedagogik, ikkinchisi psixolog-pedagogik yoki pedagogik (R. Ye. Levina bo‘yicha). Buzilishlarning ruhiy-lingvistik mezonlar asosida nutqning qaysi turi buzilganiga qarab ikkita guruxga bo‘lish mumkin: og‘zaki yoki yozma.
Og‘zaki nutqning buzilishi, o‘z navbatida ikkita turga bo‘linishi mumkin:
1) bayon qilishning fonasion (tashqi) ta’minlanishi, ular nutqning talaffuz tomonining buzilishi, deb ataladi va 2) bayon qilishning semantik-struktura (ichki) jihatdan ta’minlanishi, ular tarbiyachiiyada nutqning uzluksiz yoki ko‘p tovushli buzilishi, deb ataladi.
1. Bayon qilishdagi fonasion ta’minlashning zaiflashuvi buzilgan bo‘g‘inga bog‘liq holda tabaqalanishi mumkin:
a) tovush shakllanishi,
b) bayon qilishning sur’at-oxang jihatdan tashkil etilishi,
v) intonasion melodik,
g) tovush chiqarishning namoyon bo `lishi.