Guliston davlat universiteti «pedagogika va psixologiya»
Pedagogikaning tarmoqlari. Pedagogika fanlari tizimi
Yüklə 1,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3- чизма. Педагогик тажриба турлари
- .Pedagogikaning boshqa fanlar bilan o’zaro aloqadorligi.
- «Texnologiya»
- Ishlab chiqarish texnologiyasi
- Texnologik jarayon
- «Ta’lim texnologiyasi»ni nazariyasininig shakllanish bosqichlari № Bosqichlar Yillar Ta’lim texnologiyasi
- “Pedagogik (ta’lim) texnologiya”(si) – ta’lim-tarbiya va shaxsni rivojlantirish jarayonlarini maqbullashtirish
- An’anaviy ta’limning afzalliklari va kamchiliklari. Afzalliklari
- Zamonaviy (noa’anaviy) ta’limning afzalliklari va kamchiliklari. Afzalliklari
- 3. TA’LIM JARAYoNI TUZILMASINING ASOSIY ELEMENTLARI
|
3.Pedagogikaning tarmoqlari. Pedagogika fanlari tizimi. Shaxs kamolotini tahminlash, uning intellektual, ma’naviy- axloqiy hamda jismoniy jihatdan rivojlanishiga erishishda turli yosh davrlari, har bir davrning o’ziga xos jihatlari, shuningdek, bolaning fiziologik, psixologik holatini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Shu bois yaxlit pedagogik jarayon muayyan turkumni tashkil etuvchi pedagogik fanlar tomonidan o’rganiladi. Ular quyidagilardir: 1. Umumiy pedagogika – maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalash va ularga ta’lim berish masalalarini o’rganadi. 2. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi – maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni tarbiyalash, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga etkazish masalalarini o’rganadi. 3.
Boshlang’ich ta’lim pedagogikasi – boshlang’ich sinflar o’quvchilarini tarbiyalash, ularga ta’lim berish, ularning o’ziga xos psixologik hamda fiziologik xususiyatlarini tadqiq etish, shuningdek, ularni intellektual, ma’naviy- axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga etkazish masalalarini o’rganadi. 4.
Korrektsion (maxsus) pedagogika – rivojlanishida turli psixologik va fiziologik nuqsonlari bo’lgan bolalarni tarbiyalash va o’qitish bilan bog’liq muammolarni o’rganadi. O’z navbatida korrektsion pedagogika tarkibiga maxsus pedagogika va psixologiyaning turli qlari kiradi. Ular quyidagilardir: Surdopedagogika va surdopsixologiya – eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni rivojlantirish, o’qitish va tarbiyalash masalalarini o’rganadi. Педагогик тажриба
21 Oligofrenopedagogika va oligofrenopsixologiya – aqli zaif bolalarni rivojlantirish, o’qitish va tarbiyalash masalalarini o’rganadi. Tiflopedagogika va tiflopsixologiya – ko’rish qobiliyati buzilgan bolalarni rivojlantirish, o’qitish va tarbiyalash masalalarini o’rganadi. Logopediya va nutqiy buzilishlar psixologiyasi – nutqi, shuningdek, motorli-harakatlanish doirasida murakkab nuqsonlar bo’lgan bolalar (ko’r, soqov va kar bolalar)ni rivojlantirish, o’qitish va tarbiyalash masalalarini o’rganadi. 5.
Metodika – xususiy fanlarni o’qitish xususiyatlarini o’rganadi. 6.
Pedagogika tarixi – ta’lim va tarbiyaning yuzaga kelishi, taraqqiy etishi, muayyan tarixiy davrlarda etakchi o’rin egallagan pedagogik fikrlar taraqqiyoti masalalarini o’rganadi. 7. Pedagogik texnologiya – ta’lim va tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash, texnologik yondashuv asosida ta’lim va tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish muammolarini o’rganadi. 8.
Pedagogik mahorat – bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy mahoratlarini oshirish, takomillashtirish muammolarini o’rganadi. 9. Ta’limni boshqarish – ta’lim muassasalarining faoliyatini yo’lga qo’yish, boshqarish, nazorat qilish hamda istiqbollarini belgilash masalalarini o’rganadi. 10. Ijtimoiy pedagogika – ijtimoiy munosabatlar jarayonida pedagogik g’oyalarning tutgan o’rni va roli, shaxsni kasbiy va ijtimoiy faoliyatga yo’naltirish muammolarini o’rganadi. 4.Pedagogikaning boshqa fanlar bilan o’zaro aloqadorligi. Ijtimoiy tarbiya mohiyatini ilmiy jihatdan asoslash Ma’lum pedagogik hodisaning muayyan vaziyatlarda namoyon bo’lish qonuniyatlarini bilishni taqozo etadi. Bizga Ma’lumki, pedagogik hodisa murakkab tuzilmaga ega bo’lib, uning umumiy mohiyatini to’laqonli anglash uchun bir qator fanlarning imkoniyatlariga tayaniladi. Ana shu nuqati nazardan pedagogika fani bilan quyidagi fanlar o’rtasida yaqin aloqadorlik mavjud: 1. Falsafa – shaxs rivojlanishi jarayonining dialektik xususiyatlari, muayyan pedagogik g’oya, qarash hamda ta’limotlarning falsafiy jihatlari kabi masalalarni tahlil etishga imkon beradi. 2. Iqtisod – ta’lim muassasalarining faoliyatini yo’lga qo’yish, o’quv binolarini qurish, ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va ularning moddiy-texnika va zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash kabi masalalarning iqtisodiy jihatlarini anglashga xizmat qiladi. 3. Sotsiologiya – ijtimoiy munosabatlar mazmuni, ularni tashkil etish shartlari xususida Ma’lumotlarga ega bo’lish asosida ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining o’zaro munosabatlarini samarali tashkil etish uchun imkoniyat yaratadi. 4. Etika- shaxs ma’naviyatini shakllantirish, unda eng oliy insoniy sifatlar, axloqiy ong va ma’naviy-axloqiy madaniyatni tarbiyalashda muhim o’rin tutuvchi nazariy g’oyalarni pedagogik jarayonga tatbiq etishda alohida o’rin tutadi.
5. Estetika – shaxs tomonidan go’zallikning his etilishi, unga intilishi, shuningdek, unda estetik didni tarbiyalashda muhim yo’nalishlarni aniqlashga xizmat qiladi. 6. Fiziologiya- o’quv-tarbiya jarayonida bolalarning fiziologik, anatomik xususiyatlarini inobatga olinishi uchun boshlang’ich asoslarni beradi. 7. Gigiena – o’quvchilarning salomatligini muhofazalash, ularning jinsiy jihatdan to’g’ri shakllantirishda nazariy va amaliy g’oyalari bilan yordam beradi. 8. Psixologiya – shaxsda ma’naviy-axloqiy, ruhiy-intellektual, hissiy-irodaviy sifatlarni tarkib toptirish uchun zamin yaratadi. 9. Tarix – pedagogika fani taraqqiyoti, ta’lim-tarbiya jarayonlarining dinamik, dialektik xususiyatlarini inobatga olish, shuningdek, xalq pedagogikasi g’oyalarini kelgusi avlodga uzatish uchun yo’naltiriladi. 10. Madaniyatshunoslik – o’quvchilarda insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy madaniyat asoslari haqidagi tasavvurni shakllantirish, ularda madaniy xulq-atvor xislatlarini tarkib toptirish uchun xizmat qiladi. 11. Tibbiy fanlar – shaxsning fiziologik-anatomik jihatidan to’g’ri rivojlanishini tahminlash, uning organizmida namoyon bo’layotgan ayrim nuqsonlarni bartaraf etishga amaliy yondashuv, shuningdek, nuqsonli bolalarni o’qitish hamda tarbiyalash muammolarini o’rganishda ko’maklashadi. Savol va topshiriqlar 1.Pedagogikaning asosiy kategoriyalarini sanab bering.
2.Pedagogikaning metodlari haqida gapirib bering. 3.Pedagogikaning qanday tarmoqlarini bilasiz? 4.Pedagogikaning boshqa fanlar bilan o’zaro aloqadorligi nimalardan iborat?
1.Pedagogik texnologiya tushunchasi 2.Pedagogik texnologiyalarning mezonlari 3.Pedagogik muloqotning asosiy shakllari Hozirgi paytda ko’p mamlakatlar, shu jumladan respublikamiz uzluksiz ta’lim tizimida ham turlicha nomlangan texnologiyalardan foydalanilmoqda. Bu texnologiyalarning barchasi ma’lum umumiylikka ega bo’lib, ular xususiy jixatlariga binoan tasniflanishi V.S.Kukushin., G.K.Slevko., G.Berdiev kabi ko’plab olimlar tomonidan ko’rsatilgan bo’lib, ularni sxematik tarzda quyidagicha ifodalash mumkin. 22 Shu bilan bir vaqtda hozirgi paytda amaliyotda quyidagicha nomlangan pedagogik (ta’lim) texnologiyalaridan keng ko’lamda foydalanilib ijobiy natijalar olinmoqda 1.
Individual ta’lim texnologiyasi 2.
Jamoaviy ta’lim texnologiyasi. 3.
Belgi-kontekstli ta’lim texnologiyasi 4.
Ishbilarmonlik yoki rolli o’yin ta’lim texnologiyasi. 5.
Muammoli ta’lim texnologiyasi. 6.
Axborot ta’lim texnologiyasi. 7.
Dasturli ta’lim texnologiyasi. 8.
Integrativ ta’lim texnologiyasi. 9.
Modulli ta’lim texnologiyasi. 10.
Mualliflik ta’lim texnologiyalari. 11.
Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyasi. 12.
Tayanch sxemalaridan foydalanib o’qitish texnologiyasi. 13.
Masofaviy ta’lim texnologiyasi. 14.
Etnopedagogik ta’lim texnologiyasi. 15.
Faol ta’lim texnologiyasi. 16.
Hamkorlik ta’lim texnologiyasi. 17.
Tabaqalashtirilgan ta’lim texnologiyasi. 18.
Noan’anaviy ta’lim texnologiyasi. 19.
An’anaviy ta’lim texnologiyasi. 20.
Baholamasdan va yo’qlama qilmasdan o’qitish (erkin ta’lim) texnologiyasi. 21.
Asosiy materiallarni ajratib olib o’rganish texnologiyasi. 22.
Yiriklashtirib o’qitish texnologiyasi. 23.
Politexnik ta’lim texnologiyasi. 24. Jadal ta’lim texnologiyasi. 25. Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim texnologiyasi. 26. Ta’lim jarayonini to’g’ri tashkil etib boshqarish texnologiyasi. 27.
Erkin ta’lim texnologiyasi. 28.
Baholamasdan va yo’qlama qilmasdan o’qitish texnologiyasi. 29.
Sirtqi ta’lim texnologiyasi. 30.
Eksternat ta’lim texnologiyasi. 31.
Keys-stadi texnologiyasi 32.
ECTS kreditlari «Texnologiya» - yunoncha «techne» so’zidan olingan bo’lib, mahorat, san’at va «logos» - so’z, ta’limot ma’nosini anglatadi. Texnologiya- jarayonlarni amalga oshirish usullari va vositalari haqidagi bilimlar yig’indisi, shuningdek ob’ektda sodir bo’ladigan sifat o’zgarishlar tushiniladi. Ishlab chiqarish texnologiyasi:
xom-ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar yoki mahsulotlarga ishlov berish, yoki qayta ishlash yo’llari va usullari yig’indisi
qazib olish, ishlov berish, qayta ishlash, sifatini nazorat qilish, tashish, omborga joylash, saqlash, sotish, amalda qo’llash jarayoni Texnologik jarayon – mahsulot ishlab chiqarishning yagona jarayonini hosil qiluvchi texnologik operatsiyalar yig’indisi Texnologik operatsiya – ishchi tomonidan o’zining ish o’rnida bajariladigan, yakuniga etkazilgan harakat ko’rinishidagi texnologik jarayonning bir qismi Texnologik xarita - ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish texnologik operatsiyalarini ketma-ketligini bayon qiluvchi texnik hujjat. Texnologik rejim - texnologik operatsiyalarni amalga oshirishni belgilovchi tartib bo’lib, ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda bajariladigan operatsiyalarning vaqti, shartlarini belgilaydi. Yuqorida keltirilgan tushunchalar tahlilidan kelib chiqib, har qanday so’z, tushunchalar jamiyatdagi o’zgarishlar bilan bog’liq holda muomalaga kiritiladi. Shu o’rinda «pedagogik texnologiya» nazariyasining vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga nazar tashlaylik: Sho’rolar tuzumi davri- 30 yillarda «pedagogik texnika» tushunchasi maxsus adabiyotlara paydo bo’la boshladi va u o’quv mashg’ulotlarini aniq va samarali tashkil etishga yo’naltirilgan usul va vositalar yig’indisi sifatida qaraldi. Shuningdek, bu davrlarda pedagogik texnika deb o’quv va laboratoriya jihozlari bilan muomala qilishni uddalash, ko’rgazmali qurollardan foydalanish tushunildi. 40-50 yillarda esa o’quv jarayoniga o’qitishning texnik vositalarini joriy etish davri boshlandi. Ayniqsa kino, radio, nazorat vositalari, ulardan foydalanish metodikasi pedagogik texnologiyalariga tenglashtirildi.
23 60 yillar o’rtalariga kelib, bu tushunchalar mazmuni chet el pedagogik nashrlarida keng muhokamaga tortildi. 1961 yildan boshlab AQShda «Ta’lim texnologiyasi», Angliyada «Pedagogik texnologiya va dasturli ta’lim», Yaponiyada esa 1965 yillardan «pedagogik texnologiya» jurnallari chop etila boshlandi.1971 yilda xuddi shu nomli jurnal Italiyada chiqarila boshlandi.
1.
I- bosqich XX asrning 30 yillari TTQPedagogik texnika-o’quv mashg’ulotlarini aniq va samarali tashkil etishga ko’maklashuvchi usul va vositalar yig’indisidir. 2.
II- bosqich XX asrning 50 yillari TTQPTQta’lim jarayonida texnik vositalarni qo’llash, ularning imkoniyatlarini takomillashtirish, axborot sig’imini kengaytirish, axborotlarni uzatish xizmatini sifatli tashkil etish, o’quvchi faoliyatini individuallashtirish 3. III- bosqich XX asrning 60-80 yillari TTQPTQTVQdasturiy ta’lim.
Dasturiy ta’lim-tarbiya maqsadlarini aniqlanishi, ta’lim jarayonini umumiy loyihalash, o’quvchilar tomonidan nazariy bilimlarning o’zlashtirilishi ehtimolini oldindan tashxislash, ta’lim maqsadining natijalanganligini o’rganish, faoliyat natijalarini tahlil etish 4.
IV-bosqich Mustaqillik yillari Ta’limni texnologiyalashtirishning asosini, ta’lim jarayonini, uning samaradorligini oshirish va ta’lim oluvchilarni, berilgan sharoitlarda va ajratilgan vaqt ichida
loyihalashtirilayotgan o’quv
natijalarga erishishlarini kafolatlash maqsadida to’liq boshqarish g’oyasi tashkil etadi.
B.Ziyomuxammadovning fikricha - o’qituvchi (pedagog)ning o’qitish vositalari yordamida tahsil oluvchilarga muayyan sharoitlarda ko’rsatgan tizimli ta’siri natijasida ularda jamiyat uchun zarur bo’lgan va oldindan belgilangan ijtimoiy sifatlarni intensiv tarzda shakllantiruvchi ijtimoiy hodisa deb ta’riflash mumkin. Ta’riflar nazariyasi bo’yicha bunday ijtimoiy hodisani pedagogik texnologiya desa bo’ladi. «Pedagogik texnologiya - o’quv jarayonini texnologiyalashtirib, uning qayta tiklanuvchanligini hamda pedagogik jarayon turg’unligini oshirib, bu jarayon ijrochisining sub’ektiv xususiyatlaridan uni ozod qiladi», - deydi (V.M.Monaxov). M.V.Klarin fikricha, pedagogik texnologiya - o’quv jarayoniga yondoshgan holda, oldindan belgilab olingan maqsad ko’rsatkichlaridan kelib chiqib o’quv jarayonini loyihalashdir. I.Ya.Lernerning fikriga ko’ra, pedagogik texnologiya - o’quvchilar harakatlarida aks etgan o’qitish natijalari orqali ishonchli anglab olinadigan aniqlanadigan maqsadni ifodalaydi. V.P. Bespalkoning o’zbekistonlik shogirdlaridan N.Sayidaxmedov va A.Ochilovlarning fikricha, pedagogik texnologiya - bu o’qituvchi (tarbiyachi)ning o’qitish vositalari yordamida tahsil oluvchilarga muayyan sharoitda ta’sir ko’rsatishi va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarining jadal shakllanishini kafolatlaydigan jarayonidir. O’zbekistonlik pedagog olim B.L.Farberman pedagogik texnologiyaga quyidagicha ta’rif beradi: «Pedagogik texnologiya - ta’lim jarayoniga yangicha yondoshuv bo’lib, pedagogikada ijtimoiy-muhandislik ong ifodasidir. U pedagogik jarayonni texnika imkoniyatlari va insonning texnikaviy tafakkuri asosida standart holga solib, uning optimal loyihasini tuzib chiqish bilan bog’liq ijtimoiy hodisadir». Pedagogik adabiyotlarda pedagogik texnologiyaga berilgan boshqa ta’riflar ham keltiriladi, bizningcha, eng maqbuli YuNESKO ta’rifidir. “Pedagogik (ta’lim) texnologiya”(si) – ta’lim-tarbiya va shaxsni rivojlantirish jarayonlarini maqbullashtirish maqsadida inson va texnika iimkoniyatlari hamda ularning o’zaro ta’sirini hisobga olib o’quvchilarda bilim, ish-harakat usullari va ijobiy shaxsiy fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirishni ko’zda tutuvchi loyihalashtirish, tatbiq etish (amalga oshirish), natijalarni maqsad bilan qiyoslab kerakli tuzatishlarni kiritish bosqichlarini o’zida mujassamlashtiruvchi tizimdir. Ta’lim texnologiyasini ishlab chiqarish texnologiyasidan kelib chiqqan holda uch xil atamasi mavjud: Pedagogik texnologiya - o’quv jarayonini texnologiyalashtirishni butunligicha aniqlovchi tizimli kategoriya. Texnologiyalarni barcha, boshqa tushunchalarini belgilash uchun, sinonim sifatida - ta’lim texnologiyasi, o’qitish texnologiyasi kabilarni ishlatish mumkin.
jarayonini o’zgaruvchan sharoitlarda, ajratilgan vaqt davomida istiqbollashtirilgan natijalariga kafolatli erishishga va konkret ta’lim-tarbiya jarayonlarini amalga oshirishni instrumental ta’minlovchi, usul va vositalar (texnologik operatsiyalar)ning tartibli birligini o’zida mujassamlashtirgan ta’lim modelini ishlab chiqish va amalga oshirishning texnologik jarayoni; ikkinchidan, pedagogik texnologiyaning jarayonli-bayonli aspektini ifodalaydi. Bu, maqsadni amalga oshirish va istiqbolda belgilangan natijalarga erishish bo’yicha pedagogik hamda o’quv faoliyatini loyihasini bajarishni bayonidir (texnologik xarita). 24 Ta’lim texnologiyasi - pedagogik texnologiyaning ilmiy aspektini belgilash uchun ishlatiladi. Bu (fan predmeti), «texnik va inson resurslarini hamda ularni, o’z oldiga ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo’yuvchi hamkorligini hisobga olgan holda dars berish va bilimlarni o’zlashtirishning barcha jarayonlarini yaratish, qo’llash va belgilashning tizimli usuli» «Ta’lim texnologiyasi – ta’lim modellarini optimallashtirish maqsadida, inson va texnika resurslari va ularning o’zaro ta’sirini hisobga olgan holda butun o’qitish va bilimlarni o’zlashtirish jarayonini yaratish, qo’llash va aniqlash tizimidir» TIZIM deb tartiblangan, o’zaro uzviy bog’langan va birgalikda umumiy funktsiyani bajaruvchi elementlar to’plamiga aytiladi.
ma’lum ko’nikmalarga ega bo’lgan va aniq ma’lum tushunchalarni, fanni o’rganishda foydali;
o’qituvchi tomonidan o’qitish jarayonini va o’qitish muhitini yuqori darajada nazorat qilinishi;
vaqtdan unumli foydalanish;
aniq ilmiy bilimlarga tayanadi. Kamchiliklari:
o’quvchilar nofaol ishtirokchi bo’lib qoladilar;
o’qituvchining to’la nazorati barcha o’quvchilar uchun motivatsiyani vujudga keltirmaydi;
o’quvchilar o’qituvchi bilan bevosita muloqotga kirisha olmaydi;
eslab qolish darajasi hamma o’quvchilarda bir-xil bo’lmaganligi sababli, sinf bo’yicha o’zlashtirish darajasi past bo’lib qolishi mumkin;
Zamonaviy (noa’anaviy) ta’limning afzalliklari va kamchiliklari. Afzalliklari:
o’qitish mazmunini yaxshi o’zlashtirishga olib kelishi;
o’z vaqtida qaytar aloqalarning ta’minlanishi;
tushunchalarni amaliyotda qo’llash uchun sharoitlar yaratilishi;
o’qitish usullarining turli xil ko’rinishlari taklif etilishi;
motivatsiyaning yuqori darajada bo’lishi;
o’tilgan materialning yaxshi eslab qolinishi;
muloqotga kirishish ko’nikmasining takomillashishi;
o’z-o’zini baholashning o’sishi;
o’quvchilarning fanga oid mavzu mazmuniga, o’qitish jarayoniga bo’lgan ijobiy munosabati;
mustaqil fikrlay oladigan o’quvchining shakllanishiga yordam berishi;
nafaqat mazmunini o’zlashtirishga yordam bermay, balki tanqidiy va mantiqiy fikrlashni ham rivojlantirishi;
muammolar echish ko’nikmalarining shakllanishi. Kamchiliklari:
ko’p vaqt talab etilishi;
o’quvchilarni har doim ham keraklicha nazorat qilish imkoniyatining pastligi;
juda murakkab mazmundagi material o’rganilayotganda ham o’qituvchi rolining past bo’lishi;
o’qituvchining o’zi ham yaxshi rivojlangan fikrlash qobiliyatiga va muammolar echish ko’nikmalariga ega bo’lishining talab etilishi.
Quyidagi tavsiya etilayotgan chizmada ta’lim jarayonining tuzilmasi keltirilgan (1-rasm).
25 Ta’lim jarayonining tarkibiy qismlari
Ta’lim jarayonini bir tizim deb qaraydigan bo’lsak, uni tashkil etuvchilari, ya’ni elementlariga quyidagilar kiradi: o’quv maqsadi; aniq maqsadlar (kutilayotgan natijalar); ta’lim beruvchi; ta’lim oluvchi; ta’lim mazmuni; ta’lim metodi; ta’lim shakli; ta’lim vositalari; nazorat va baholash. Ta’lim jarayonini loyihalashtirishda yuqorida sanab o’tilgan elementlardan birortasi e’tibordan chetda qolsa yoki noto’g’ri tanlangan bo’lsa tizim ishlamaydi, demakki, ta’lim jarayoni oldiga qo’yilgan maqsadga erishilmaydi. Yüklə 1,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|