Gulli o‘simliklar bilan umumiy tanishish

Gul qisimlarining joyllanishlari

Bir muncha ba’zi gullarda masalan: Kallikan simonlarning kichik oilasida talaygina magnoliyalik gullarda ba’zi ayiqtovonlarda Adonis yoki mushuk o’t va boshqalarda. Gulning hamma qisimlari o’ramlari bir biriga judda zij taqalib turgan spiral bo’ylab joyt olgan.Bunday gullar atlistik yoki spiral gullar deyiladi. Gul qo’rg’oning bir xil qisimlari halqa-halqa bo’lib qolgan qisimlari otaliklari bilan onaliklari esa spiral bop’ylab joylashgan bo’lsa bunday gul gemetiklik yoki yarim doirali gul deb ataladi tag’in kam sonly shunday gullarga ba’zi gullilar ayiqtovon kalujnitsa caltha kupalnitsa trollius sichqon quyuq magnaliya va lola daraxti va boshqalar kiradi. Yopiq urug’li o’simliklarda n judda ko’pchiligini gullari siklik yoki doirtali gullardir. Gullarning hamma qismlari halqa-halqa yani mutofka bo’lib joylashgan.Besh doirali va to’rt doirali gullar judda ko’p uchraydi.Besh doirali gullarda masalan: Piyoz gullilar, chinni gullilar chinni gullilar geran gullilar beresk gullilar va boshqalarda bo’lganidek ikkita oddiy yoki murakkab gul va ikkita murakkab ginetsi doirasi bor. To’rt doirali gullar masalan: it uzum gullilar gapzanon gullilar va boshqalarda bo’lganidek ko’pincha androbseyning ikkinchi doirasi taraqiy etmaydi. Doiralarining kamayishi shungacha borib yetishi mumkinki bunga faqat bitta doira qoladi masalan: ochiq bir jinsli gullarga shunday bo’ladi ikkinchi tomonidan doira sonlarining ortib eng ko’p deganda 15 tagacha yetishi ham ko’riladi. Mutofkaning har bor a’zosi chinbarg mutofkalri singari ko’pin cha garlanib ya’ni qo’shni mutovkalar a’zolari qarshisida emas balki, ularning oralig’idan joy oladi. Turli o’simlik mutovkalarida bittadan 30 tagacha a’zolar bo’ladi. Ba’zi o’simliklarda gul doiralari mutovkalari orasidagi gul o’rni uzun tortishish tufayli siljib qoladi masalan: Qovullarda gul o’rni androtey bilan ginetsey orasida o’sib ginofor deb ataladigan uzun bandni hosil qiladi onalik shu bandda bo’ladi gul o’rni

gul qo’rg’on bilan androsey o’rtasida uzun tortgan bo’lsa otaliklar nbilan onlalik androginofor deb ataladigan bandda bo’ladi. Guyl o’rni kosacha bilan gultoj o’rnida ham osishi mumkin. Bunday gultoj kosachadan yuqori turadi luchnis, melandrium turlarida bunday gul o’rning maxsus nomi yo’q. Bazi holatda onalik bandi gul tubining taragan pastki qismidagina bo’ladi bu mevacha barglaridan yuzaga keladi masalan: Dukkakliklarda ba’zi gazak o’tlarda. Ginoforning uzun tortgan gul o’rni yoki taragan tuguncha asosi ekanligini ya’ni poyadan yoki bargdan kelib n chiqqanligini bilish hamisha ham oson bo’lavermaydi.Bu masalani hal qilish unchun uning rivojlanishini o’tkazuvchi bog’lamalartning joylashuv xarakterini tekshirish kerak. Gul qisimlarinig qo’shilib ketishi. Gulning hamma a’zolari ham tagental yo’nalishida bir doira a’zolari bir-biri bilan ham radial yo’nalishida qo’shni doiralrining a’zolari bir-biriga qo’shilib ketgishi mumkin. Kosaccha barglar toj burglar va mevali barglar ko’pincha tegantal yo’nalishida bir-bviriga qo’shiladi. Otaliklarning gul toj bilan radial yo’nalishda qo’shilishi ayniqsa ko’p ko’riladi shuning uchun otaliklar go’yo gul tojidan chiqqan deb bo’lib tuyuladi otalliklar ginetsiy onaliklar bilan masalan arxis gularda guilning hamma qisimlari ginetsiy bilan ko’poincha pastgi tuguncha ginetsiy bilan ham qo’shilib ketadi. Guyl a’zolari qanday bo’lmasin bir tarzda qo’shilganida butunlay bir-biriga birikmay ko’pincha pastki qisimdan ba’zan ancha yuqorisigacha va ahyon-ahyondagina ustki qismidan birikkan bo’ladi.

I.1 Kosacha barglar va ularning vazifasi

Kosacha kichikroq va yashil rangdaligi, ba’zan esa boshqacha shaklda bilangina gultojdan ajralib turadigan murakkab gulqo’rg’on bargchalarining tashqi doirasini hosil qiladi. Kosachabarglar bir-biri bilan mutlaqo qo’shilmagan bo’lsa, birikmagan bargli kosacha, aks holda birikkan bargli kosachabarglarning yoqori qisimlari butunlay birikmay qoladi,shunga ko’ra, bo’lak yoki tishchalarning soniga qarab, uni hosil qilishga ishtirok etgan

kosachabarglarning soni haqida fikr yuritish mumkin. Kosachabarglarning qo’shilib ketgan pastki qismi kosacha paychasi deyiladi. Vegitativ barglarni tasvirlashda qanday terminlar ishlatilsa, birlashmagan bargli kosachabarglarni yoki birikkan bargli kosacha barklari, parralari, tishchalarini tasvirlashda ham shunday terminlar ishlatiladi.

Kosachadan bir necha simmetriya tekisligi o’tkazish mumkin bo’lsa, u to’g’ri yoki aktinamorf kosacha deb, bordiyu faqat bitta simmetriya tekisligi o’tkazish mumkin bo’lsa, noto’g’ri yoki zigomorf kosacha deb ataladi. Kosachaning asosiy vazifasi g’uncha holidagi gulning ancha yosh va nozik ichki qisimlarini gul ochilguncha himoya qilib turishdir. Ko’pchilik o’simliklarda kossacha gullash vaqtida saqlanib qoladi va so’lib, gultoj bilan birga to’kilib ketadi. Talaygina o’simliklarda (olma,nok,behi, va boshqalarda) kosacha mevalarda ham saqlanib va ba’zi o’simliklarda hatto o’sib, ba’zan rangini o’zgartiradi (fizalis paq-paq)-Physalis alkekengi da) yoki mevalarning tarqalishiga yordam beradigan organga aylanadi: Mevalarning shamol bilan tarqalishiga yordam beradigan talaygina murakkabgullilarga mukli jug’a va boshqalarga yoki meaning hayvonlar yordamida tarqalishiga yo’l ochadigan qayrilgan ilmoqlar, tishsimon qilchilarga (tikanok va boshqalar) aylanadi.

Ba’zi o’simliklarda kosacha yirik, rangli bo’lib gultojga o’xshab turadi; bunday hollarda u yo rosmana gultoj bilan baravar rivojlangan bo’lib, shakli va olgan joyi jihatidan undan farq qiladi yoki vazifasiga ko’ra, o’rnida mayda- mayda nektardonlar yuzaga keladigan gultojning o’rnini bosadi (kupatsiya maroznik-Helleborus va boshqalarda). Ko’pchilik sayavongullilar, murakkabgullilar, valeriangullilarga kosacha judda kuchsiz rivojlangan (reduksiyalangan) yoki tamom yoqolgan.

2. Gultoj burglar va ularning vazifasi.

Toj (gultoj) murakkab gulqo’rg’oning ichki doirasini hosil qiladi va odatda birmuncha kattaroq hamda boshqacha ko’pincha rangi bilan kosachadan ajalib turadi. Gultoj, odatda, gulning eng ko’zda tashlanadigan qismidir, shunga ko’ra, turmushda gul deyilar ekan, odatda ko’ra gultojning o’zi nazarda tutiladi. Gul tojni hosil qiladigan burglar erkin, bir-biri bilan qo’shilmagan bo’lishi birikmaggan bargli gultoj yoki ma’lum qismi bir-biri bilan qo’shilgan birikkan yo tutashgan bargli gultoj bo’lishi mumkin. Ba’zi o’simliklarning (chinnigul va boshalarning) birikmagan bargli gultojlarida toj barglarining pastki qismi torayib, uski keng qismidan barilla ajralib turadi; toj bargning pastki kambar qismi tirnoqcha deb atalsa, uski qismi pilakcha deb ataladi. Birikkan bargli gultojlarda ularning qo’shilib ketgan qismi-naychasi, qo’shilmay qolgan qismi-gajagi va naychaning gajagga o’tish qismi og’zi tafovvud qilinadi. Birikkan bargli gultoj bo’laklari parralari yoki tishchalarining soniga qarab, gultojni paydo qilgan toj barglarning soni to’g’risida ko’pincha (ammo hamisha emas) fikr yuritsa bo’ladi. Birikkan bargli gultojlar o’simliklar evalutsiyasi davomida birikmagan bargli gultojlardan paydo bo’lgan

Gul tojda n bir necha simetriya tekisligi o’tkazish mumkn bo’lsa, u to’g’ri yoki aktinomaf (polisimetrik) deb ataladi, Masalan: but gullilar, chinnigullar, navro’z gullarining gultojlari shular jumlsidandir.to’g’ri gultojida hanma toji burglar bir xil kattalikda bo’ladi va shakli har xil bo’lsa to’g’ri navbat bilan navbatlashadi. Faqat bitta simetriya tekisligi o’tkassa bo’ladigan gul toj noto’g’ri yoki zigomorf, deb ataladi, Masalan kapalakgullilar, Labgullilar, Itog’iz(itbinafsha),veronica va boshqalarning gul tojisi shundaydir.bunday tojibarglarning shakli va kattaligi har xil bo’ladi zigomorf gul tojilarning g’oyat ko’pchiligida simetriya tekistligi tojni o’n va chap yarimga, ba’zilari (burmaqora, shatarada) ustki va pastki yarimga (ko’ndalang –zigomorf tojlar)

bo’ladi. Tojidan bironta ham simetriya tekistligi o’tkazib bo’lmasa bnday gultoj noto’g’ri a simetrik toj deb ataladi, Bunday tojlar kamdan-kam o’simlilarda, shoyi gullarning tropiklarda o’sadigan oilalarida, (ularda aslida tojsimon gul qo’rg’onning hammasi asimetrikdir) valleriyonada uchraydi. Zigomorf va morf tojlaridan keyenroq yuzaga kelgan bo’lib, ko’proq taxas suslashgan, gulag keluvchi va chetdan changlanturuvchi hasharotlarning tana shakli bilan atvoriga yaxshiroq moslashgandir.

Odatda, gulni tojisiga qarab to’g’ri va noto’g’ri yoki zimomorf deb deyish rasm bo’lgan. Gultojning simetriyasi ko’pincha butun gul simetriyasiga mos keladi lekin ba’zan mos kelmay qoladi, masalan ituzumgullilarda buda gultoj aktinomorf bo’lsa qolgan bvutun gul zigomorfdir shunga ko’ra bu ikkalar tushunchani bir biridan farq qilish kerak.

Gultojning rangi ko’pincha hujayra shirasida erigan natosionallarga bog’liq bo’ladi. Sariq ranglar ham eruvchan antoxlorlar (kartoshka gul ko’knor va boshqalar) yoki yuqorida aytilgandek, xloroplastlardan yuzaga keladi. Gulag oq pigment bo’lmaydi, ularning oq rangi esa, qanday bo’lmasin pigmentlarning yo’qligi va hamma yorug’lik nurlarining akslanishiga, qaytarilishiga bog’liq. Qora piglent yo’q,gullar garchi qora deyilsada aslida bu rang judda quyuq to’q binafsha to’q qizil ranglardan iboratdir vahokazo. Toji barglarning baxmaldek mayin bo’lishi epidmik hujayralardagi mayda- mayda so’rg’ichlarga bog’liq. Gultojining guldagi roli qisman gulning muhimroq qisimlarini angrosey bilan gineseyning himoya qilish bo’lsa, asosan chetdan changlanishdan imkon beradigan hasharoptrlani jalb qilishdir. Gultoj gulning emolsiyasida yuqorida aytilganidek kamdan-kam o’simliklarda aftidan tepa barglardan ko’pchilik o’simliklardan esa, changdonni yo’qotgan otaliklardan yuzaga kelgan. Oddiy gulqo’rg’on yuqorida ko’rsatilganidek kossachasimon yoki toj simon bo’lishi mumkin.kosacha bilan toj to’g’risida nima aytilgan bo’lsa uning

marfiologiyasi to’g’risida ham o’sha gaplarni gapirsa bo’ladi. Oddiy gulqo’rg’on shakli kattaligi ra ngi jihatiddan juda xilma xil. Birikmagan bargli lola piyozlar maygul va boshqalar birikkan bargli marvarid gul tog’ isiri kikazon lavlagi va boshqalar aktinofor va hamda zinomofor hamda gullagan dan so’n tushib ketadigan mevada saqlanib qoladigan lavlagi va tut va boshqalar bo’ladi. Ba’zi o’simliklarda gulqo’rg’on juda yetuksiyalangan bo’lib tuklar qirillar shaklida ko’rinadi.

Serqavat bargli gullar deb,odatda, tojibarglani haddan tashqari ko’payib ketgan gullarga aytiladi. Ko’p hollarda bu narsa otaliklar, Ba’zan mevachi barglarning tojibarglariga aylanishi tufayli yuzaga keladi (atirgul, leon ko’knor ayiqtovon va boshqalar) ba’zi o’simliklarda gullar va tojibarglarning bo’linishi funksiya otaliklarning yorilib tojibarglarga aylanishi chinnigul oddiy gulqo’rg’on doiralari soning ortishi natijasida serqavvat toji bargli bo’lib qoladi. Murakkab gullarning oilasida kiradigan o’simliklarida to’p gullarining serqavat tojibargli bol’lishi odatda markaziy naysimon gullarning tilsimon gullarga aylanishi tufayli yuzaga keladi.(Qo’qon gul kartoshka gul va boshqlar)

Gulli serqavat tojibargli bo’ladigan ko’pincha o’simliklar manzarali o’simliklar sifatida ekiladi: O’simliklarning normal tuzulishi nutqai nazaridan qaraganda, ular normal holda uchramaydigan, g’alati, terotologik o’simliklar hisoblanadi.

1 .5. Urug’kurtak

Ochiq urug’lilar urug’kurtagi qanday qismlardan tuzilgan bo’lsa,yopiq urug’li o’simliklarning urug’kurtagi yoki megasporangiysi ham umuman o’sha qismlardan: urug’kurtakni urug’ yo’liga biriktiriladigan urug’kurtak bandi, nutsellus (yoki yadro) va (bitta tojibarglari birlashgan o’simliklarning deyarli hammasida) yoki ikkita qoplagich to’qima-integumentlar (bir pallali va tojibarglari birlashmagan o’simliklar)ning deyarli hammasida tuzilgan; integumentlarning yuqori tomoni ochiq qoladi-chang yo’li (mikrolim) deb shuni aytiladi. Juda kamdan-kam o’simliklardagina urug’kurtaklar qoplag’ichsiz bo’ladi ( santalsimonlar, balanoforalilar, remnegullilar va boshqalar).

Tojibarglari birlashmagan o’simliklar bilan aksariyat bir pallali o’simliklarda nutsellus yaxshi taraqqiy etgan va odatda,bir necha qator hujayralardan tuzilgan bo’lib,uzoq saqlanadi (krassinutselyalik urug’kurtaklar). Tojibarglari birlashgan o’simliklarda nutsellus, odatda kuchsiz taraqqiy etgan va kam miqdordagi hujayralardan iborat bo’lib, ichida embirion xaltachasi rivojlanar ekan, shu xaltacha nutsellusni siqib chiqaradi va embirionning oziqlanishiga sarf bo’lib, tamoman,deyarli yo’qolib ketadi(tenuinusilyat urug’kurtaklar). Nutsellusning birinchi tipi soda deb hisoblansa,uning reduksiyalanishi esa so’nggi evolyutsiyalanishidan yuzaga kelgan.

Urug’kurtakning urug’ bandiga birikkan qindek deb atalsa ( u urug’larda yaxshi ko’rinadi), nutsellusning qoplag’ichlar o’sib chiqadigan pastki tomoni xalatsa deb ataladi.

Urug’kurtak dermatogen bilan periblemadan bo’rtib chiqadi; keyinroq uning tagi-xalatsadan qoplag’ichlar yuzaga keladi, ular ko’p o’simliklarda bazipetal ravishda ya’ni ichkisi tashqisiga nisbatan oldinroq hosil bo’ladi.

Urug’ bandini sporangiy bandi bilan, nutsellusni megasporangiy devoir bilan gomolog deyish mumkin. Ba’zi olimlar qoplag’ichlar ( integumentlar)ni qirqquloqlarning qoplag’ichi ( induziumi) bilan gomolog deb hisoblaydi. Ko’pchilik olimlar esa integumentlarni urug’kurtakning o’zidan hosil bo’lgan tuzilma deb,qirqquloqlarning qoplag’ichini esa sporofill o’simtasi deb hisoblaydi.

Ochiq urug’li o’simliklar ko’zdan kechirilayotganida aytib o’tilganidek, urug’kurtaklar qoplag’ichi reduksiyalanib, hosilsiz bo’lib qolgan va nutsellusni vujudga keltirgan markaziy megasporangiy qoldiqlaridan iborat bo’lishi ham mumkin.Qoplag’ichlar shu tariqa kelib chiqqan deb hisoblanar ekan, aslida, nutsellusgina megasporangiyga, butun urug’kurtakni sorusga gomolog, to’g’rirog’I, megasporangiylar sinangiysiga gomologdir demasdan, o’sha megasporangiylarning faqat bittasida megaspore bor, qolganlari esa reduksiyalanib, qoplag’ichga (yoki ikkita qoplag’ichga) aylangan deyish kerak.

Kamdan-kam o’simliklarda (torongullilar, qichitqisimonlar, qalampirsimonlar va boshqalarda) urug’kurtak rivojlanar ekan, dastlabki vaziyatini saqlab qoladi, natijada nutsellus urug’ bandining bevosita davomi bo’lib qoladi, to’g’ri yoki atrop urug’kurtak deb shuni aytiladi. Ko’p o’simliklarda esa, urug’kurtaklar taraqqiy etar ekan, baravar o’smasligi natijasida quyoshning tik tushgan kuchli nuri, quruq havo va quruq tuproq, uglevodlar (asosan, shakarlar)ning o’simlikda to’planishi gullashni tezlashtiradi. Gulga kirish uchun muayyan ichki va tashqi sharoit kompleksi

bo’lishi zarur, albatta. O’sha sharoitni o’zlashtirishi va bir-birini almashtirish yo’li bilan o’simlik hayotidagi ana shu eng muhim prosessga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatsa bo’ladi.

Bir yillik o’simliklar (zig’ir, nasha, qora bug’doy, bug’doy va boshqa ko’pgina o’simliklar) bilan ikki yillik o’simliklar (karam, lavlagi, sabzi va boshqalar) umrida bir marta gullaydi va meva berganidan keyin qurib ketadi; bunday o’simliklar monokorpik o’simliklar deb ataladi. Ko’p yillik o’simliklar, odatda, umrida necha martalab gullaydi; bunday o’simliklar pokolarpik o’simliklar daeb ataladi. Kamdan-kam ko’p yillik o’simliklargina monokarpikdir, ya’ni ular, birinchi bor gullab meva berganidan keyin qurib ketadi; masalan, ba’zi agavalar, bir xil bambuklar, kamdan-kam xurmo daraxtlari (masalan,Arenda saccharifera Corupha, Metraxulan). O’rta Osiyoda o’sadigan ba’zi ferullar (masalan, Ferula assa-foetida) shular jumlasidandir.

Gulkurtaklar (g’unchalar) gullash yo’liga yoki ko’pchilik daraxtlarimizda bo’lganidek gullash yo’lidan oldingi yilda vujudga keladi va faqat bir barg chiqaradigan novda beradigan kurtaklardan shakli va kattaligi bilan farq qiladi.(meva daraxtlarida ular, odatda meva kurtaklari deb ataladi.) Gul g’unchalari tashkil topar ekan, kosachabarglari va tojibarglari pastki (tashqi) yuzasi bilan tezroq o’sadi, shunga ko’ra g’uncha yopiq holatda qoladi. Gullar kosachabarglari bilan tojibarglari pastki qismlarining yuqori (ichki) tomoni bilan tezroq o’sishi natijasida ochiladi; ayni vaqtda ularga ko’p suv keladi,bu g’unchada bujmayib, o’ralib yotgan qismlarning yozilishga sabab bo’ladi.

Ba’zi tropik o’simliklar, masalan, kakao,kakos, palma va boshqalar bir gulaga kirgandan keyin umr bo’yi to’xtovsiz gullayveradi. O’simliklarning juda ko’pchiligi esa ma’lum davrlarda changlar suv bilan (gidrofiliya) va hatto tasodifan shilliq qurtlar bilan ham tarqaladi.