Guluston davlat pedagogika instituti

2.3. BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASHNING YOZISHGA O’RGATISH BOSQICHIDA PSIXOFIZIOLOGIK XUSUSIYATLARINI INOBATGA OLISH MASALASI
XXI asrga qadam qo‘ygan o‘zbek halqining milliy taraqqiyot yo‘lidagi bosh g‘oyasi bu
ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdir. Albatta ushbu g‘oyani amalga
oshirishda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy yo‘nalishlar bilan bir qatorda barkamol avlodni voyaga
yetkazish, ular nutqini o‘stirish muhim o‘rin tutadi.Har bir inson rivojlanishida, boshqa
kishilar bilan muloqot qila olishida nutq asosiy omil hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi
ta’lim tizimida o‘z fikrini ta’sirchan yetkazishda tushunarli, mantiqiy, aniq, ravon nutqqa
ega bo‘lgan kadrlarni tayyorlash kabi masalalar dolzarb bo‘lib kelmoqda.Ushbu dasturda
maktabgacha ta’lim tizimida, tadqiqot ishining samarali yakunlanishida tajriba-sinov
ishlarining ilmiy-pedagogik va tashkiliy-metodik jihatdan to‘g‘ri tashkil etilishi muhim
ahamiyatga ega. Bolalarni maktabgacha ta’lim tashkilotida maktabga tayyorlash ikkita asosiy vazifani o'z ichiga oladi: bolani har tomonlama tarbiyalash (jismoniy, aqliy, axloqiy, estetik) va umaktabda o'rganadigan fanlarni o'zlashtirishga maxsus tayyorgarlik. Katta maktabgacha
yosh - bu bolalarni o'qish va yozishni o'rganishga jiddiy tayyorgarlik ko'rishi. Bolaning o'qish
va yozishni o'zlashtirishga tayyorligi muammosi maktabgacha va boshlang'ich maktab
yoshidagi bolalar bilan ishlashni tashkil etishda eng dolzarb masalalardan biridir.
Maktabgacha va maktab ta’limi uzviyligini yanada mustahkamlashni ta’minlash borasida
chuqur islohatlar samarasi o’laroq 2022yil dekabr oyida prezidentimiz SH.M.Mirziyoyev
tomonidan ‘Maktabgacha va Maktab ta’limi vazirligi’ tashkil etildi. Bu esa MTT tarbiyachi
pedagogi va maktabning boshlang’ich sinf o’qituvchisi ning hamkorlik shakllarini yanada
mustahkamlash zarurati tug’ilganligini angalatmoqda. Katta maktabgacha yoshdagi
bolalarning savodxonlikka tayyorligi muammosi bo'yicha psixologik-pedagogik
adabiyotlarni o'rganish shuni ko'rsatdiki, so'nggi paytlarda maktab o'quv dasturini
o'zlashtirishda qiyinchiliklarga duch kelgan bolalar soni ko'paygan.O'qishni o'rganish
jarayoni eng qiziqarli, ammo qiyin va mas'uliyatli jarayondir.Agar bolalar to`g`ri, ravon,
ifodali o`qimasa, ular savodli yozishni o`zlashtira olmaydi, masalalar yechishni
o`rganmaydi.Bolalarni o`qishga o`rgatish ularni matn bilan mustaqil ishlashga tayyorlash,
o`qishga mehr uyg`otish demakdir.Demak, o'qish malakasini egallash bolalarning har
tomonlama rivojlanishi uchun ham vosita, ham shartlardan biridir. O'qish jarayoni juda
murakkab, chunki u fikrlash, nutq, idrok, xotira, tasavvur, eshitish va ovoz analizatorlarini
o'z ichiga oladi.Psixologlarning fikriga ko'ra, 4-5 yoshda bolaga 7-8 yoshga qaraganda
o'qishni o'rganish osonroq bo'ladi va buni besh yoshli bola nutqni yaxshi o'zlashtirgani bilan
izohlaydi, lekin so'zlar va tovushlar. u hali ham unga qiziq, u ular bilan bajonidil tajriba
o'tkazadi, butun so'zlarni osongina eslab qoladi va keyin ulardagi harflarni ajrata boshlaydi
va kattalar faqat o'qish mahoratini egallash uchun uning qiziqishiga kerakli yo'nalishni
berishi kerak.Kattaroq yoshda so'zlar va tovushlar bolaga tanish bo'lgan narsaga aylanadi
va uning eksperimental qiziqishi yo'qoladi. Maktabgacha yoshdagi bolaning intellektual
rivojlanishi uning o'yin faoliyati jarayonida eng muvaffaqiyatli amalga oshiriladi.Tarbiyachi
shaxsiga qo’yiladigan talablardan biri bu ota-onalar bilan hamkorlik ish shakllaridan; davra
suhbati, pedagogik o’qish va metodik yordam berish hisoblandi.Maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida bolalarda yozish ko’nikmalarini shkllantirish savodga tayyorlash
mashg’ulotlarida amalga oshiriladi. Aynan 5-6 yoshli bolalarda yozishga bo’lgan qiziqish
ustunlik qiladi.Tabiiyki farzandlariga yozish qoidalarini o’zlashtirish onalarning ham
zimmasiga ma’suliyat yuklaydi.Tarbiyachi pedagogik hamkorlikda o’z tavfsiyalarini beri
borishi nazarda tutilgan.Bolalar allaqachon "qo'lini to'ldirgan" bo'lsa, blok harflar va
raqamlarni yozish elementlarini o'zlashtirgan bo'lsa, siz unga yozishni o'rgatishingiz
mumkin.Gap shundaki, har bir harfning o'ziga xos to'g'ri yozilish ketma-ketligi bor.Bolalar
o'qishning dastlabki davrida yozishni qanchalik tez va to'g'ri o'rganishi uning katta yoshdagi
muvaffaqiyatli o'rganishiga bog'liq.Yozish tezligi asosan so'zdagi harflarning uzluksiz
yozilishi bilan ta'minlanadi.Uzluksiz yozish texnikasini egallash uchun harflar elementlarini
yozish ketma-ketligiga rioya qilish kerak.Bu ketma-ketlikni faqat o'qituvchi bolaga to'g'ri ko'rsatishi mumkin. Shuning uchun, xat yozishni o'rganishni taqiqlashning paydo bo'lishi
oqlanadi. Bolani qayta tayyorlash juda qiyin.Harflar va so'zlarni katakchalar bo'yicha, ya'ni
bosma shaklda chizishingiz mumkin. Imloning yozma versiyasi bilan siz faqat chaqaloqni
tanishtirish mumkin.Unga harflar namunalarini ko'rsating, ularni qismlarga ajrating, har bir
harf qanday ko'rinishini tasavvur qiling. Harflarning yozilishini solishtiring, o'xshash
harflarda topilgan elementlarni ajratib ko'rsatish lozim.O'qishni o'rganish, shubhasiz,
bolaning muvaffaqiyatli erta rivojlanishining asosiy shartlaridan biridir.Aynan shu yoshda
bolalar harflarga qiziqish bildiradilar, shuning uchun siz o'qishni o'rganishga tayyorgarlik
ko'rishingiz mumkin.Yangi so'zlarni o'qish va yodlash, bola fikrlashni rivojlantiradi, so'z
boyligini oshiradi;o'qish bolakayga jumlalarni qurish me'yorlarini eslab qolishga yordam
beradi va u o'zi nutqini to'g'ri qurishni boshlaydi.Bolalarni yozishga o’rgatishda bir qator
qoidalarga rioya qilish zarur; shoshiltirmaslik,ularni yozishda zo’riqtirmaslik,dam olib
yozdirish,yozma harflarni yozdirmaslik, majburlamaslik, elementlar va bosma harflarni
o’rgatish.Xuddi shu so'zni qayta-qayta o'qish, bola vizual tarzda uning uslubini eslab qoladi,
bu kelajakda unga to'g'ri yozishga yordam beradi.Farzandingiz bilan yuqoriga, pastga,
o'ngga, chapga chiziqlar torting; dastani qanday qilib to'g'ri harakatlantirishni o'rganing.
Bola qafasdagi daftardan qog‘ozga diktantdan turli naqshlar chizsa, “grafik diktant” yozish
juda foydali. Masalan, siz buyurasiz: katakchani o'ngga, katakchani yuqoriga, o'ngga
katakchani, katakchani pastga.Bola eng oddiy naqshlarning asosiy naqshlarini
o'zlashtirgandan so'ng, siz murakkabroq naqshlarni chizishga o'tishingiz mumkin.Agar bola
naqsh elementini to'g'ri tushungan bo'lsa, u o'zini o'zi chizadi. Agar biron bir qiyinchilik
bo'lsa, bola bilan naqshni qismlarga ajrating, unga naqsh olish uchun chizish uchun qanday
printspdan foydalanish kerakligini tushuntirish lozim.
D. B. Elkonin1 tomonidan ishlab chiqilgan bunday "grafik diktantlar" ni amalga
oshirish bolaning qo'l harakatlarini muvofiqlashtirishni juda yaxshi rivojlantiradi, uning
ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishga yordam beradi va qo'lini yozish uchun
"to'ldiradi".O'qishni o'rganish yozishni o'rganishdan oldin keladi. Nutqni quloq orqali to'g'ri
idrok etish, bola tomonidan yozilgan narsalarni ko'paytirish va vizual taxmin qilish yozish
texnikasini yanada o'zlashtirishga yordam beradi. Biroq, toza va to'g'ri yozish qobiliyatini egallash uchun nafaqat o'qish ko'nikmalari zaruriy shartdir. Bu erda bolaning rivojlanishiga guvohlik beruvchi boshqa ko'nikmalar juda muhimdir. Biz, birinchi navbatda, aniq harakatlarni, ya'ni vosita ko'nikmalarini rivojlantirish haqida gapiramiz.Uyda bajarilishi mumkin bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda nozik vosita ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan juda ko'p turli xil mashqlar mavjud: bu tabiiy materiallardan foydalangan holda turli xil hunarmandchilikni yasash, plastilindan kesish, modellashtirish, dizayner va modellashtirish ko'proq. Maktabgacha haykaltaroshlik, o‘ymakorlik va hunarmandchilikni yaxshi ko‘rgan bolalar yozish ko‘nikmalarini o‘zlashtirishda ancha oson va samaraliroq bo‘ladi. Shuning uchun, bolangiz maktabda o'zini qulay his qilishi uchun uning motorli ko'nikmalarini maktabgacha yoshdan boshlab rivojlantiring. Eng oddiy mashqlardan boshlashi misol uchun boladan munchoqlarni ipga bog'lashni, plastilindan biror narsa yasashni so'rang; qog'ozdan barcha turdagi raqamlarni kesib oling va ularni yopishtiring. Mozaik va konstruktor kabi maxsus o'yinlar qo'llarni juda yaxshi mustahkamlaydi.
Mashg‘ulotlar ishlanmasida mavzuning maqsad-vazifalari, kutilayotgan natijalar, kerakli jihozlar, mashg‘ulotning borishi to‘liq yoritiladi. Mashg‘ulot mavzulari bolalar uchun tushunarli, amaliy ishlar va turli interfaol o‘yinlar bolalar yoshiga mos, qiziqarli va turli bo‘lishi lozim. Mashg‘ulotlar davomida bolalar barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar, harflar bilan maxsus o‘yinlar, (yig‘ish, terish), amaliy ishlarni bajarib, alifbeni bilib, bo‘g‘inlarni o‘qiy olish ko‘nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir mashg‘ulotning oxirida bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlash uchun savollar berilgan. yozish ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi. Bu jarayonlar maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda ularning xotirasi, diqqati, nutqi, tafakkuri va idrokini tartiblash muhim omil hisoblanadi. Shu bois maktabgacha yoshdagi bolalarni o`qishga o`rgatishda tarbiyachilar quyidagilarga e’tibor qaratishlari lozim; Bola o`qish paytida bitta harfni ko`radi, uni bilish uchun rasmlarni ko`z oldiga keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga oshiqadi, biroq tarbiyachi aytishga yo`l qo`ymaydi, undan bo`g`inni aytishni talab qiladi.
Tarbiyalanuvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan chiqib qoladi yoki ularni
qo`shib bo`g`in, bo`g`indan so`z hosil qilguncha, o`qish jarayoni sustlashadi.
Ko`pincha bola o`qiyotgan qatorni yo`qotib qo`yadi, harfni, bo`g`inni, so`zni qayta
o`qishiga to`g`ri keladi. Tarbiyalanuvchining diqqati kengaygan sari bo`g`in va so`zni
butunligicha idrok eta boshlaydi.O`qishni endi o`rganayotgan bola o`qiyotgan matn
mazmunini o`zlashtirmaydi, chunki u so`zni qanday o`qishga ko`p kuch beradi.MTT
tarbiyachining mashg’ulot davomidagi savollari, ko`rgazmali vositalari, multimedia
materiallari va didaktik o`yinlar ularning ongli o`qishlarini ta’minlaydi.
Tajribasiz kitobxon bola so`zni birinchi bo`g`iniga yoki rasmga qarab topishga odatlanib qolad,bu esa xato o`qishga olib keladi. Bunday xatoning oldini olish uchun so`z bo`g`inlab o`qitiladi, so`zni bo`g`in-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush-harf tomondan analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi.O`qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun maktabgacha yoshdagi bolalarning idroki, xotirasi, tafakkuri va nutqini o`stirishga katta e’tibor berish kerak. Savodxonlikka o`rgatishda fonematik
eshitish qobiliyatlarini o`stirishga, ya’ni tovushni aniq talaffuz
qilishga, boshqa tovushlardan farqlashga o`rgatish, bo`g`in yoki so`zdan o`sha tovushni
ajrata olish ko`nikmasini o`stirish muhim sanaladi.
Doskada yozib ko'rsatilayotgan har bir harf barcha bolalarga aniq ko'rinib turishi
shart, uni bola ko’raolmasa , qaytadan takrorlab ko'rsatish lozim. Ayniqsa, yangi harf yoki
ularning bog'lanishini ko'rsatish, vaqtida qayta-qayta takrorlash juda muhimdir.Fonematik
eshitish imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. Shu bois savodxonlikka o`rgatish
davrida tarbiyalanuvchilar eshitish idrokini o`stirish uchun ham maxsus xilma-xil mashqlar,
ta’limiy o`yinlar, qiziqarli topshiriqlarni qo`llash maqsadga muvofiqdir.
Yozuv jarayonida bolalar ruchka (qalam)ni to`g`ri ushlashni, daftarni to`g`ri
qo`yishni, harfni yozishda daftar chiziqlari, ular bo`ylab qo`lni harakatlantirishni esda
saqlashi, harfni mo`ljallangan katakga bosma harfda yozishi lozim. Bu jarayon bolalarni
aqlan va jismonan charchatadi, ayniqsa, ularning barmoq va yelka muskullari toliqadi.
Shuning uchun ham mashg`ulotda jismoniy daqiqalar o`tkazilishi ahamiyatlidir.Jismoniy
daqiqalar she’r orqali amalga oshirilsa yanada maroqli aks etadi.
Bir ikki uch birdam
charchab qolmasin qo’lcham,
o’ng barmoqlar dam olsin
chaplari o’ynay qolsin.
Yozish jarayonida bola ruchka(qalam)ni qog`oz ustida asta sekinlik bilan,
ishonchsizlik bilan qimirlatadi, bir harfni yozib to`xtaydi va namuna bilan solishtiradi, ba’zan
chiziqdan chiqib ketadi, noto`g`rilarini bo`yab, to`g`rirlab tarbiyachiga har daqiqada
murojaat qiladi.Bolaning qo`li va boshi yozishda birgalikda harakat qiladi. Yozuv jarayoni
tarbiyalanuvchilarning ongli ravishda harakat qilishlarini ham talab etadi. Shu sababli
tarbiyachi guruhdagi har bir bolaning yozuv jarayoniga va uningxatti-harakatlariga sabrqanoat bilan katta e’tibor qaratishi juda muhim hisoblanadi.
Tarbiyachi tomonidan savodga tayyorlash mashg’ulotlari davomida har bir harf yoki
harflarning bog'lanishi, og'zaki yoki doskada tushuntirish orqali, qo'lni qayerga qo'yish
kerakligi, qayerda qo'l harakatining burilishi va qayerda bu harakat uzilishi talab etilishi,
harflarning baland-pastligi qay darajadaligi kabilar ko'rsatmalar orqali
tushuntiriladi.Yozishga o’rgatish bir qancha mashqlarni bajarish bilan shakllantirilib
boriladi.Xususan: naqshni davom,ettir,namunaga qarab chiz, tasvirni yakunla, nuqtalarni
birlashtir va boshqa h.k.Ushbu mashqlar tartibli yozuv va bolani bosma harflarni yizishga
o’rgatadi.Harflarni noodatiy tarzda qum, to’kilgan don dun,terlagan oyna, asvalt ustida bo’r
yoki barmoq bo’yoqlari bilan qog’ozda yozishga, harflarni ko’pik, plastilindan va poliz
ekinlarining urug’laridan hosil qilishni o’rgatish mumkin.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, yozuv rivojlangan ko’rish xotirasi,qo’llarning mutonosib
harakati hamda diqqat bilan ishlashni talab etadigan ko’nikma hisoblanib yozish malakasi
o'qish malakasiga nisbatan ancha murakkabligi bilan ajralib turadi. E’tiborga molik jihati
shundaki maktabgacha yoshdagi bollarni kuniga 15 –daqiqadan ortiq shug’ullantirmaslik
lozim.Bolaga yozishni o’rgatishdan avval uning mayda motorikasini rivojlantirish kerak.Eng
avvalo savodga o’rgatish mashg’ulotlarida yozishga o’rgatish jarayonlari bolalar uchun
qiziq o’yinnni yoga solishi va ularni zeriktirmasligi muhimdir.Tarbiyachi bu faoliyatda
jiddiy o’qituvchi ro’lini yordamchi do’st ro’liga alamashtirishi va bolani qiziqtirishi va unga
yordam berishi maqsdaga muvofiqdir. savodxonlikka o`rgatish jarayonida gap, gapning
so`zlardan tuzilishi, gapda so`zlarning alohida-alohida yozilishi, gapning oxiriga mazmuniga
qarab nuqta, so`roq, undov belgisi qo`yilishi, gapning birinchi so`zi bosh harf bilan yozilishi
haqida amaliy tushuncha beriladi.Xususan tarbiyachi aytgan ma’lum bir so’zni
tarbiyalanuvchi doskada chizma shaklida tasvirlashi ham sinalgan muvafaqqiyatli
usullardan hisoblanadi. Bolalarni savodxonlikka o`rgatish mashg’ulotlari maktabgacha
ta’lim tashkilotlarining tayyorlov guruhlari, qisqa muddatli guruhlarda amalga oshirilib,
o`quv yili oxirida tarbiyalanuvchilar maktab ta’limiga quyidagi bilim, ko`nikma, malaka va
kompetensiyalarga ega bo`lgah holda kirib boradilar.
--qog`ozda to`g`ri chiziqlar, so`zlar va qisqa gaplarni bosma harflarda yozadi;
--daftardagi yozuv qatorlarini aniqlay oladi;
--rasmlarni to`g`ri joylashtiradi;
--hamma harfni bosma ko`rinishini yozishni biladi;
--qo`lni uzmasdan nuqta chiziqlarini birlashtirib rasm chizadi. Yuqoridagilardan
ko’rinib turibdiku, savodxonlikka o`rgatish o`ta mas’uliyatli jarayon bo`lib,mashg`ulotlar
bolalarning faol ishtirokini ta’minlaydigan ta’limiy o`yinlar, interfaol metodlar va AKTdan foydalangan holda tashkil etilishiga erishish loziim