Güncel gastroenteroloji 12/2 77 Karaciğer Sirozunda Gerçek Kas Krampları ve Tedavisi

güncel gastroenteroloji

12/2

77

Karaciğer Sirozunda Gerçek Kas

Krampları ve Tedavisi

Emel AHISHALI

Dr. Lütfi Kırdar Kartal Eğitim ve Araştırma Hastanesi Gastroenteroloji Bölümü, İstanbul

Karaciğer sirozunda hepatoselüler yetersizlik ve portal hiper-

tansiyon nedeniyle çeşitli sistemleri ilgilendiren bulgular ge-

lişmektedir. Kas krampları da bunlardan biridir. Kas krampla-

rı sirozlu hastalarda büyük bir klinik problem oluşturmasa da

bazen sık ve şiddetli olmaları nedeniyle hastaların yaşam ka-

litesini etkilemektedir. Kas kramplarının karaciğer sirozunun

semptomlarından biri olduğunu ilk kez 1986’da Konikoff ve

Theodor göstermişlerdir (1).

Kas krampları, iskelet kaslarının istemsiz, ağrılı ani kontraksi-

yonlarıdır. Normalde spor yaparken istemli güçlü kas kon-

traksiyonları sırasında veya uykuda görülebilir. Patolojik ola-

rak miyopati, nöropati, motor nöron hastalığı, metabolik bo-

zukluklar, sıvı elektrolit bozuklukları, endokrin hastalıklar,

vasküler tıkayıcı hastalıklar, hamilelik ve bazı ilaçlar nedeniy-

le oluşur. Kas krampları; gerçek kramp, kontraktür, tetani ve

distoni şeklinde sınıflandırılır. En sık gerçek kramp görülür.

Gerçek kramplar istirahatte veya geceleri daha sık oluşur, asi-

metriktir, saniyeler veya dakikalar içinde sonlanır (2, 3). 

Gerçek kramplar boyu en kısa durumunda bulunan bir kas

istemli olarak kasıldığında başlar. Eldeki kanıtlar musküler bir

bozukluktan ziyade nöral bir bozukluğa işaret etmektedir. Ya-

pılan EMG çalışmalarında, gerçek krampların kasın çeşitli bö-

lümünde fasikülasyonlarla başladığı ve yüksek frekanslı kas

aktivasyon potansiyellerinin geliştiği gösterilmiştir. Buna kar-

şın motor birim hiperaktivitesinden üst ya da alt motor nöro-

nun hangisinin sorumlu olduğu bilinmemektedir (4).

Sirozlu hastalarda gerçek kas krampları sağlıklı insanlarda gö-

rülenden daha sıktır. Literatürde gerçek kas krampı sıklığı si-

rozlu hastalarda %29–88, kontrollerde %7–21 olarak bildiril-

miştir (1, 3, 5, 6). Sirozda gerçek kas kramplarının patofizyo-

lojisi tam olarak bilinmemekle birlikte; asit varlığı, düşük or-

talama arteryel basınç, yüksek plazma renin aktivitesi ile iliş-

kili olduğu, dolaşan efektif volüm azalmasının patogenezde

rol aldığı, ayrıca asitli hastaların diüretik kullanmasının da bu

olaya katkıda bulunduğu düşünülmektedir (7).

Sirozlu hastalarda kas kramplarının sıklığını belirlemek ve

patofizyolojisini tanımlayabilmek için yapılan randomize

kontrollü bir çalışmada Angeli ve arkadaşları (3) 294 sirozlu

hasta ile 194 kontrol olguyu karşılaştırmıştır. Çalışmada ger-

çek kas kramplarının sirozlularda kontrollerden daha sık gö-

rüldüğü, kas kramplarının sirozun süresi ve karaciğer fonksi-

yon bozukluğunun şiddeti ile ilişkili olduğu bulunmuştur. Si-

rozlu hastalar asiti olan ve olmayan şeklinde ayrıldığında ger-

çek kas kramplarının asidi olanlarda daha sık geliştiği gözlen-

miştir. Sirozlu hastalarda asit varlığı, düşük ortalama arteryel

basınç ve yüksek plazma renin aktivitesinin gerçek kas

kramplarının oluşmasında bağımsız, önceden belirleyici fak-

törler olduğu saptanmıştır. İlaçlara bağlı kas kramplarının en

sık nedeni diüretik tedavisidir. Bu çalışmada sirozlu hastalar-

da diüretik tedavisinin kas kramplarının bağımsız bir nedeni

olmadığı, asıl etkiyi asitin oluşturduğu ve kullanılan diüretik

tipinin de bir farklılık yaratmadığı gösterilmiştir. Kronik alkol

78

HAZİRAN 2008

kullanımının nöropati veya miyopatiye neden olarak kas

kramp sıklığını artırdığı bilinmektedir. Çalışmada kas krampı

olan ve olmayan sirozlu hastaların etyolojisinde sırasıyla %55

ve  %52 oranında alkol kullanımı bulunmasına rağmen, etyo-

lojik nedenlerin kas kramp sıklığında bir farklılık oluşturma-

dığı saptanmıştır. Bu bulgulara dayanarak çalışmanın deva-

mında kas krampı tedavisi için albumin infüzyonu ile plasebo

tedavileri karşılaştırılmıştır. Bu amaçla haftada 3 kez veya da-

ha sık gerçek kas krampı gelişen 9’u asit veya ödemli 12 si-

rozlu hastada dolaşan efektif volümü artırmak için intrave-

nöz albumin infüzyonu (%25’lik insan albumini, 100 mL) ve

plasebo (%5 dekstroz, 100 mL) uygulanmış ve albuminin pla-

seboyla kıyaslandığında kramp sıklığında anlamlı bir azalma-

ya yol açtığı görülmüştür. 

Kronik karaciğer hastalığında kas kramp sıklığını ve nedenle-

rini araştırmak için Abrams ve arkadaşlarının (5) yaptığı bir

çalışmada 92 sirozlu, 40 kronik hepatitli ve kontrol grubu ola-

rak da 40 diüretik kullanan konjestif kalp yetmezlikli hasta

karşılaştırılmıştır. Kas kramplarının sirozlularda kronik hepa-

titli ve konjestif kalp yetmezlikli hastalardan daha sık görül-

düğü ve kramp sıklığının siroz etyolojisi, diüretik kullanımı,

serum elektrolit değişikliği ve Child-Pugh skorundan bağım-

sız olduğu saptanmıştır.

Karaciğer sirozunda gerçek kas kramplarının sıklığını belirle-

mek ve serum çinko seviyesi ile ilişkisini değerlendirmek için

Başkol ve arkadaşları (6) 100 sirozlu hasta ve 85 sağlıklı kon-

trolü karşılaştırmışlardır. Alkol kullanımı kas krampı nedenle-

rinden biri olduğu için etyolojisinde alkol olmayan sirozlu

hastalar çalışmaya alınmıştır. Kas kramp sıklığının yaşla birlik-

te arttığı, 50 yaş ve üzerinde daha sık görüldüğü bilinmekte-

dir. Çalışmada sirozlu hastalar ve kontrol grubunun yaş ortala-

ması sırasıyla 53.08±9.30 ve 50.99±10.02 olup iki grup ara-

sında yaş ile ilgili anlamlı bir farklılık saptanmamasına rağmen,

gerçek kas kramplarının sirozlularda kontrollerden daha sık

olduğu gözlenmiştir. Ancak sirozlu hastalar kas krampı olan

ve olmayanlar şeklinde değerlendirildiğinde, krampı olan has-

taların daha yaşlı olduğu ve yaşın kramp sıklığında istatistiksel

olarak anlamlı bir artışa neden olduğu tespit edilmiştir. Kramp

sıklığının sirozlu hastalarda kreatinin, kalsiyum, magnezyum,

sodyum, potasyum, çinko, glukoz, alanin aminotransferaz, to-

tal bilirubin ve albumin gibi biyokimyasal parametrelerden ve

diüretik kullanımından bağımsız olduğu saptanmış, hastaların

yaşı ve Child-Pugh skorunun artmasıyla ilişkili olduğu görül-

müştür. Bu bulgulara dayanarak diüretik kullanımının sirozlu

hastalarda kas krampı nedenlerinden birini oluşturmadığı an-

cak kolaylaştırıcı bir faktör olduğu görüşü savunulmuştur. Ay-

rıca sirozun kas lifleri üzerine zararlı bir etki oluşturarak, kas

krampına neden olabileceği vurgulanmıştır.

Sirozlu hastalarda gerçek kas kramplarının daha sık olması ve

patofizyolojisinin tam olarak bilinmemesi nedeniyle Matsuza-

ki ve arkadaşları (8), kas kramplı bir sirotik kadın hastada ve

kronik karbon tetraklorid uygulaması ile siroz oluşturulan sı-

çanlarda kas biyopsilerinin histolojik değerlendirmesini yap-

mışlardır. Sirotik sıçanlarda ve kadın hastada benzer olarak

dejenere kas liflerinin bulunduğu ve nükleusun merkezi yer-

leşimli olduğu gözlenmiş ve sıklıkla miyotonik distrofide gö-

rülen opak liflerin bulunduğu saptanmıştır. Bu bulgulara da-

yanarak, sirozun iskelet kasında olumsuz fizyolojik ve yapısal

etkiler oluşturarak dejenerasyona yol açtığı görüşü savunul-

muştur.

Kas kramplarının sirozlu hastalarda tedavisi genel popülas-

yonda olduğu gibi ampiriktir. Tedavide çeşitli ajanların kulla-

nıldığı birçok çalışmalar yapılmıştır. Ancak kanıta dayalı, üze-

rinde görüş birliği sağlanmış bir tedavi kılavuzu yoktur. Genel

pratikte kas kramplarının tedavisi için magnezyum sıklıkla

kullanılmakla birlikte sirotik hastalarda kullanımı ile ilgili bir

çalışma bulunmamaktadır. Sirozda jejunumdan magnezyum

emiliminin azalması, yüksek aldosteron düzeyi ve diüretik

kullanımına bağlı idrarla magnezyum atılımının artması ve

malnütrisyon nedeniyle magnezyum alımının azalması görü-

lebilir (9). Bu nedenlerden dolayı sirozlu hastalarda serum

magnezyum seviyesi düşük bulunabilir. Ancak Angeli (3) ve

Başkol ve arkadaşlarının (6) sirozlu hastalarla yaptıkları çalış-

malarda serum magnezyum seviyesi ile kas krampları arasın-

da bir ilişki bulunmamıştır.

Kugelmas’ın (4) serum çinko seviyesi normalin altında olan,

haftada 3 kez veya daha sık gerçek kas krampı gelişen 12 si-

rozlu hastaya oral çinko sülfat (440 mg/gün) vererek yaptığı

çalışmada, çinkonun kas kramplarını anlamlı olarak azalttığı

saptanmıştır. Bir hastada hafif ishal diyare dışında herhangi

bir yan etki görülmemiştir. Başkol ve arkadaşlarının (6) yap-

tığı çalışmada ise sirozlularda serum çinko seviyesi kontrolle-

re göre daha düşük olmasına rağmen kas krampı sıklığı ile

ilişkili bulunmamıştır.

Taurin, hücre membranını stabilize ederek kas hipereksitabi-

litesini azaltan bir aminoasittir ve kas kramplarının gelişme-

sinde bir kofaktör olarak rol oynadığı düşünülmektedir (10).

GG

79

Sirozda artmış katabolizma nedeniyle aminoasit metaboliz-

ması bozulur ve kaslardan arasında taurinin de bulunduğu

aminoasitlerin salınımı artar. Matsuzaki ve arkadaşları (11) kas

krampı olan ve alkole bağlı sirozu bulunmayan 12 sirozlu has-

taya 18 gr/gün oral taurin vererek yaptıkları kontrolsüz bir ça-

lışmada, kas kramp sıklığında anlamlı bir azalma tespit etmiş-

lerdir. Ayrıca taurinin 6 aylık tedavi süresince etkisinin devam

ettiğini ancak tedavinin kesilmesi ile etkinin ortadan kalktığı-

nı saptamışlardır. Bu çalışmada tedavi süresince herhangi bir

yan etkiye rastlanmamıştır. Yamamoto ve arkadaşlarının (12)

kas krampı olan 35 sirozlu hastaya 4 hafta süreyle 6 gr/gün

taurin vererek yaptıkları çalışmada,  hastaların %62,9’unda iyi-

leşme görülmüştür. Hastaların 8’inde tedavi öncesi ve sonra-

sı plazma taurin düzeyi ölçülmüştür. Taurin düzeyi tedavi ön-

cesi 54.1±20.7 nmol/mL, tedavi sonrası 125.1±59.1

nmol/mL bulunmuş ve taurin düzeyi ile kas kramp sıklığının

ters ilişkili olduğu görülmüştür. Ayrıca kas krampı olmayan si-

rozlu hastaların taurin düzeyinin krampı olan hastalara göre

daha yüksek (81±16.7 nmol/mL) olduğu bulunmuştur.

Noktürnal bacak krampı özellikle yaşlılarda sık görülen ve ya-

şam kalitesini olumsuz yönde etkileyen bir bulgudur. Tedavi-

de uzun yıllardır kinin kullanılmaktadır. Kininin kaslar ve nö-

romusküler bileşke üzerine kürar benzeri etkisi vardır. Motor

son plağın sinir uyarımına karşı uyarılabilirliğini azaltır ve is-

kelet kası kontraksiyonunun refrakter periyodunu uzatır

(13). Noktürnal bacak krampı tedavisinde kininin etkisinin

plasebo ile kıyaslandığı çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu çalış-

malardan, randomize, çift-kör, plasebo kontrollü olan 6 tane-

si bir meta-analizde değerlendirilmiştir. 107 hastada 200–500

mg/gün kinin kullanılarak yapılan bu çalışmalarda, kininin et-

kili olduğu görülmüş ve yalnız bir hastada ciddi yan etkiler

(bulantı, miyalji, lökopeni, trombositopeni vb.)  izlenmiştir

(14). Lee ve arkadaşlarının  (15) 31 sirozlu hastada kas

kramplarının tedavisinde kininin optik izomeri olan kinidin

(400 mg/gün, oral) ve plaseboyu karşılaştırdıkları çalışmada

ise, kinidinin anlamlı olarak krampları azalttığı ve hafif diyare

(%31 hastada) dışında bir yan etkinin oluşmadığı gözlemlen-

miştir. Kininin kas krampları tedavisinde kullanıldığı çalışma-

lar sonucunda, 200–300 mg/gün’lük dozların ciddi yan etki-

lere yol açmadığı bildirilmiştir (14).

Hemodiyaliz hastalarındaki kas krampı tedavisinde E vitami-

nin etkili ve güvenli olduğu bilinmektedir (16). Konikoff ve

arkadaşları da (17) noktürnal kas kramplı 23 sirotik hastayı

değerlendirdiklerinde, bu hastalarda krampı olmayan hasta-

lara göre E vitamini düzeyini anlamlı derecede düşük bul-

muşlardır. Hastaların 13’üne E vitamini (“tokoferol asetat”

600 IU/gün) vererek kas kramplarının sıklığında, süresinde

ve ağrısında anlamlı bir azalma olduğunu göstermişlerdir. E

vitaminine bağlı herhangi bir yan etki de görmemişlerdir.

Kronik karaciğer hastalarında kas kramplarının tedavisi için

spazmolitik ilaçlar kullanılmıştır. Bir spazmolitik ajan olan

eperison hidroklorid (150–300 mg/gün), kontrolsüz bir çalış-

mada 18 kronik karaciğer hastasına verilmiş, krampların %61

oranında kaybolduğu ve %33 oranında azaldığı izlenmiştir.

Yan etki olarak hastalarda yorgunluk (%8), baş dönmesi (%8)

ve epigastrik rahatsızlık (%11) görülmüştür (18).

Kas kramplı sirozu olmayan hastalarla yapılan çeşitli çalışma-

larda hidrokinin, B

12

vitamini, riboflavin, kalsiyum, fluorid,

verapamil ve tokainidinin de yararlı olduğu gösterilmiştir

(19-25). Ancak bunların sirozlu hastalarda kullanılması hak-

kında bilgi bulunmamaktadır.

Sonuç olarak; karaciğer sirozunda kas kramplarının nedeni

tam olarak bilinmemektedir. Bu nedenle etkili ve güvenli ol-

duğu konusunda görüş birliği sağlanmış bir tedavi şekli yok-

tur. Karaciğer sirozunun bir semptomu olarak kabul edilen

gerçek kas krampları, hastanın yaşam kalitesini etkilediği tak-

dirde tedavi edilmelidir. Genel kural olarak tedavide asıl

amaç, viral etkenler gibi sirozunun tedavi edilebilir nedenle-

ri üzerinde durarak siroz gelişimini engellemek olmalıdır. Si-

roz geliştiğinde ise asit ve diğer komplikasyonlar ile mücade-

le edip tedavi etmek ve hastaları belirli aralıklarla düzenli ta-

kibe almak gerekmektedir. Tedavide haftalık albumin infüz-

yonu yapılabilir, ancak bu pahalı ve parenteral uygulama ge-

rektiren bir tedavidir. Bu nedenlerle koruyucu tedavi olarak

uygulanması pratik değildir. Hastaların çinko, magnezyum ve

E vitamini düzeylerine bakılması ve düşüklük saptanırsa te-

davi edilmesi yararlıdır. Ayrıca taurin ve düşük doz kinin kas

kramplarının tedavisinde etkili ve zararsız olması nedeniyle

kullanılabilir.

80

HAZİRAN 2008

KAYNAKLAR

1.

Konikoff F, Theodor E. Painful muscle cramps. A symptom of liver cir-

rhosis. J Clin Gastroenterol. 1986; 8: 669–72.

2.

McGee SR. Muscle cramps. Arch Intern Med. 1990; 150: 511-8.

3.

Angeli P, Albino G, Carraro P. Cirrhosis and muscle cramps: evidence of

a causal relationship. Hepatology 1996; 23: 264–73.

4.

Kugelmas MB. Preliminary observation: Oral zinc sulfate replacement is

effective in treating muscle cramps in cirrhotic patients. J Am Coll Nutr

2000; 19: 13–5.

5.

Abrams GA, Concato J, Fallon MB. Muscle cramps in patients with cir-

rhosis. Am J Gastroenterol 1996; 91: 1363–6.

6.

Baskol M, Ozbakir O, Coskun R, et al. The role of serum zinc and other

factors on the prevalence of muscle cramps in non-alcoholic cirrhotic

patients. J Clin Gastroenterol 2004; 38: 524-9.

7.

Sherlock S, Dooley J. Hepatic cirrhosis, In: Sherlock S, Dooley J,

Editors. Diseases of Liver and Biliary System, 11

th

edition. Ed: Blackwell

Publishing, London 2002; 365-77.

8.

Matsuzaki Y, Miyazaki T, Ohkoshi N, et al. Degeneration of skeletal

muscle fibers in the rat administrated carbon tetrachloride: similar his-

tological findings of the muscle in a 64-year-old patient of LC with mus-

cle cramp. Hepatol Res 2002; 24: 368-78.

9.

Koivisto M, Valta P, Hockerstedt K, Lindgren L. Magnesium depletion in

chronic terminal liver cirrhosis. Clin Transplant 2002; 16: 325–8.

10.

Durelli L, Mutani R, Fassio F, et al. Taurine and hyperexcitable human

muscle: Effects of taurine on potassium-induced hyperexcitability of

dystrophic myotonic and normal muscles. Ann Neurol 1982; 11:

258–65.

11.

Matsuzaki Y, Tanaka N, Osuga T. Is taurine effective for treatment of

painful muscle cramps in liver cirrhosis? Am J Gastroenterol 1993; 88:

1466-7.

12.

Yamamoto S, Ohmoto K, Ideguchi S, et al. Painful muscle cramps in

liver cirrhosis and effects of oral taurine administration. Nippon

Shokakibyo Gakkai Zasshi 1994; 91: 1205-9.

13.

Fung MC, Holbrook JH. Placebo-controlled trial of quinine therapy for

nocturnal leg cramps. West J Med 1989; 151: 42-4. 

14.

Man-Son-Hing M, Wells G. Meta-analysis of efficacy of quinine for treat-

ment of nocturnal leg cramps in elderly people. Br Med J 1995; 310: 13-

7.

15.

Lee FY, Lee SD, Tsai YT, et al. A randomized controlled trial of quinidine

in the treatment of cirrhotic patients with muscle cramps. J Hepatol

1991; 12: 236–40.

16.

Khajehdehi P, Mojerlou M, Behzadi S, Rais-Jalali GA. A randomized,

double-blind, placebo-controlled trial of supplementary vitamins E, C

and their combination for treatment of haemodialysis cramps. Nephrol

Dial Transplant 2001; 16: 1448-51.

17.

Konikoff F, Ben-Amitay G, Halpern Z, et al. Vitamin E and cirrhotic mus-

cle cramps. Isr J Med Sci 1991; 27: 221-3.

18.

Kobayashi Y, Kawasaki T, Yoshimi T, et al. Muscle cramps in chronic

liver diseases and treatment with antispastic agent (eperisone

hydrochloride). Dig Dis Sci 1992; 37: 1145-6.

19.

Jansen PH, Veenhuizen KC, Wesseling AI, et al. Randomised controlled

trial of hydroquinine in muscle cramps. Lancet 1997; 349: 528-32. 

20.

Knowles FW. Fluoride and leg cramps. N Z Med J. 1981; 93: 60–3.

21.

Morgan AA. (Letter) Treatment of cramps. J R Soc Med 1983; 76: 712–3.

22.

Farber HI. Verapamil vs. quinine in recumbent nocturnal leg cramps in

the elderly. Arch Intern Med 1990; 150: 920–1. 

23.

Aitchison WR. (Letter) Nocturnal cramps. N Z Med J. 1974, 80: 137.

24.

Hammar M, Larsson L, Tegler L. Calcium treatment of leg cramps in

pregnancy. Acta Obstet Gynecol Scand 1981; 60: 345–7.

25.

Puniani TS, Bertorini TE. Tocainide therapy in muscle cramps and

spasms due to  neuromuscular disease. Muscle Nerve 1991; 14: 280–5.

O

ON

ND

DO

OK

KU

UZ

ZU

UN

NC

CU

U  Y

YÜ

ÜZ

ZY

YIIL

L

M

Mo

od

deerrn

n  T

T››b

bb

b››n

n  B

Baaflflllaan

ng

g››cc››

Yüzy›la girilirken, 1839’da Moritz Krantz’›n resimledi¤i ‘Bilimin

Adam›’nda görüldü¤ü gibi, bilim adam› birçok bilimdal›na ilgi

gösteriyordu. Bilgiler ve karmafl›k aletler ço¤ald›kça uzmanlaflma

daha da çok geliflecekti. National Gallery of Art, Washington, D.C.