Güntay Gəncalp (Cavanşir) Səfəvilər

Giriş
Türklərin İslamiyətlə tanışlığını tarixçilər 751-ci il Talas savaşı zamanına bağlamaqdadırlar. Türklərdə müsəlmanlaşma bir sürəç olaraq davam etmişdir. İslamın doğuşu zamanı türklərin İslamiyətlə tanışlıqları söz qonusu olmadığından Əməvilərin, daha sonra da Abbasilərin saldırıları sırasında İslamiyəti qəbul etmək heç də qolay olmamışdır. Ərəb orduları əllərində kitab deyil, qılıcla gəlmişdi. O zaman nə kitab var idi, nə də Ərəblərin yazıb oxuması. İslamiyətin doğuşu ilə Ərəblərdə tarix səhnəsinə bir millət olaraq girmə iradəsi meydana çıxmışdı. Daha öncələr dövlətsiz olan, qəbilələr şəklində sürəkli bir-birlərini parçalayan Ərəblər İslamiyətin tövhid çatısı altında tarixə yeni bir millət olaraq girdilər. İmperatorluğa yüksəldilər. Ərəb dili istila edilən torpaqlarda hakim dilə dönüşdü. İslamiyətin sonrakı illərində Ərəb milliyətçiliyinin də önə çıxması kəndiliyindən Ərəb müsəlmanlara qarşı dirəniş düşüncəsi oluşdurmaqda idi. Yalnız İslamiyətin ədalət çağrılarının duyulmasından da vaz keçilməməkdə idi. Ərəblərin Ərəb olmayan müsəlmanları məvali adlandırmalarına qarşın İslamiyətə qarşı içdən-içə bəyəni mövcud idi. Orta Doğuda İslamiyət bir devrim gerçəkləşdirmişdi. İslamiyətdən öncə böyləsinə bir möhtəşəm tarixə Orta Doğu tanıq olmamışdı. İslamiyət dönəmin modernitəsi şəklində meydana çıxmışdı. Türk tarixinə baxıldığında İslamiyəti yayqın biçimdə qəbul etmək türklərin dövlətsiz və güçsüz dönəmlərinə dəng gəlməməkdədir. Türklərin dövlətli və güclü çağlarında İslamiyət daha yayqın biçimdə qəbul ediləcəkdi. 932-ci ildə Qaraxanlı dövlətinin sultanı Satuq Buğra İslamiyətin ən özgürlükçü məzhəbi olan Hənəfiliyi qəbul etdi. Dövlətin qəbulu ilə İslami dəyərlər türk ulusunun dərin qatlarına qədər yol açmağa başlar. Öylə ki, yüzillər boyunca türklər İslamiyətin bayraqdarlığını yapacaqdılar. Qaraxanlıların arxasınca İslamiyətlə tanışmış və İslami yaşam biçimini kəndi kültür və gələnəkləri ilə özdəşləşdirən türk ulusu şəriət dövləti qurmasa da, İslami əxlaq anlayışından və dünyagörüşündən vaz keçməmişdir. Böyük Səlcuqlu İmperatorluğu Bağdad xilafətini dini işlərlə uğraşmaqla sınırladı. Xilafət siyasi qurumuna qarşı sultanlıq qurumunu gəlişdirdi. Bu, dönəmin qoşullarına görə dini siyasətdən ayırd etmək anlamında idi. Türklərin iqtidarları dönəmində dinin özgürcə təfsirinə olanaqlar sağlanmışdı. Səlcuq oğullarının yüksəlişi ilə Azərbaycanda, Anadoluda və Xorasanda yerləşən yeni türk axınları türkçənin bu geniş bölgədə ortaq ilətişim dili oluşuna imkan sağlamışdı. Şübhəsiz ki, geniş Asiya torpaqlarında yaşanan türklərdə İslamiyəti qəbul tək yönlü olmamışdır. Türklük bütünüylə Hənəfi məzhəbi mərkəzli İslam alqılayışı içinə girməmişdi. Dəyişik yaşam qoşulları kəndiliyindən fərqli alqılamalar da doğurmuşdu. Bu alqılamalar günümüzə qədər davam etmişdir. Səfəvi dövlətinin qurulduğu ana qədər Mərkəzi Asiya, Xorasan, Azərbaycan və Anadolu arasında türklüyün ilətişim sorunu olmamışdır. Səfəvi dövlətinin qurulması ilə ortaya məzhəbi bir sınır qoyulmuş və Anadolu-Mərkəzi Asiya arasındakı gəl-getlər durdurulmuşdur. Bu üzdən də Səvəfi dövlətinin quruluşuna gətirib çıxaran olayları incələmək önəmli qonudur. Səfəvi dövlətinin quruluşuna gətirib çıxaran gəlişmələr nələr olmuşdur?

Səfəvilərin ilk əlli ilində bir neçə kitab dönəmin tarixi üzərinə təlif edilmişdir. Bu kitablar tərəfsiz yazılmamış və sürəkli olaraq səfəviləri övdüyündən doğru qaynaqlar sayıla bilməzlər. Ancaq bu kitabların sətirlər arasılığından bəzi gerçəkləri kəşf etmək mümkündür. Bu kitabın hazırlanmasında o qaynaqlardan yararlanılmışdır. Bu qaynaqların ən önəmlilərindən biri olan İskəndər bəy Türkmənin “Tarixe-aləm arayi abbasi” əsəri Bakıda türk dilinə tərcümə edilmişdir. Bunlardan əlavə Səfəvilərin daha sonrakı dönəmlərində bu dövlətin necə qurulması və ortaya çıxması ilə bağlı bir neçə tarix kitabları yazılmışdır. Ayrıca, qızılbaşların yağmaladıqları qənimətləri almaq üçün o zaman Səfəvi dövləti ilə ticarət əlaqələri quran avropalı tacirlərin də xatirləri vardır. Bunlar “səfərnamələr” olaraq mövcuddur, bunların əldə olan böyük qismi Fars dilinə tərcümə edilmişdir. Səfəvilik ideologiyasının oluşumunda bəzi ədəbi qaynaqlardan da yararlanılmışdır.

Səfəvi dövlətinin quruluşuna səbəb olan “pirpərəstlik” təriqəti olmuşdur. Burada “pir” sözü anlamının Səfəvi öncəsi və Səfəvi sonrasında sonrası üzərində durmaq gərəkir. ”Pir” irfanda sözlük anlamının ötəsində bir anlam ifadə etməkdədir. “Pir” sözlük anlamında, yaşlı, qoca, təcrübəli deməkdir. Ancaq irfanda “pir” ruhən gənc və zamanların keçişinə aldırış etməyən mənəviyatı dərin olan insandır. İrfandaki “pir” qavramını Mövlana Cəlaləddin Rumi “Məsnəvi”sində bu şəkildə açıqlar: “Bəxti gənc, adı pir olan bir tür kişilik. Onun pirliyi Tanrı tərəfindəndir, zamanların keçməsi və yaşlanması ilə deyildir.”²⁷ Anlaşıldığı kimi “pirlik” Tanrı vergisi kimi bir qonumdur. Çox gənckən də kişi əxlaqi özəlliklərinə, karakterindəki cazibəsinə görə pir ola bilər. İrfanda pirliyin kiminə görə üç, kiminə görə dörd və kiminə görə isə beş özəlliyi var. Az danışmaq, az yemək, az yatmaq, toplumla çox qaynayıb qarışaraq şöhrət peşində qoşmamaq və sürəkli olaraq Tanrını zikr eyləmək. Bu beş ünsürün kimisi ilk üçünü, kimisi dördünü və kimisi də beşini qəbul edər.²⁸ “Pir” olmaq üçün illa da imamlar soyundan olmaq gərəkməz. Pirliyi imamlar soyuna bağlamaq səfəvilərdən sonra başladı və ölkəmiz saxta və saxtakar imamzadalarla dolduruldu. Pirlik kişinin öz nəfsi üzərinə hakimliyi nəticəsində Tanrının ona bağışladığı əxlaqi və ruhi üstünlüklə sağlanır. Örnəyin Mövlananın “mənim pirim” adlandırdığı Şəmsi-Təbriz imam soyundan deyil, Mövləvilərin pirinə dönüşən Mövlana özü də imam soyundan deyildi. Səfəvilərdən sonra bütün irfan qavramlarının içi boşaldılıb yeri yalan və iftira ilə doldurulduğundan por sözü də təhrif edilmişdir.

Mövlanaya görə seçkinlər (pirlər) üçün hidayət edici və doğru yönləndirici olan eşqdir. Onları sürəkli canlı, həyəcanlı tutan və sanki yel kimi sürəkli səfərdə olmalarını sağlayan, yalnız və yalnız eşqdir. Mövlana “Məsnəvi”sində düşüncəsini bu biçim açıqlar: “Eşq seçkinlər üçün fırtınalı dənizdə qurtarıcı kəmi kimidir. Eşqin bəlası az, yararı çoxdur.”²⁹

Əski türk gələnəyində mövcud olan pirpərəstlik 13-cü əsr Səlcuqlar zamanından etibarən yayqınlaşmağa başlamışdı. İslamda pirpərəstlik şirk sayılsa da, bu gələnək bəzi İslami özəllikləri və qavramları da öz varlığına yükləyərək yeni şəkli ilə davam etmişdi. 13-cü əsrdə, özəlliklə moğolların yüksəlişi ilə Mərkəzi Asiyadan Azərbaycana və Anadoluya təriqət axınları başlamışdı. Xorasan ərənləri olaraq nitələnən anlayış da ümumən bu dönəmə rastlanır. Əski çağlarda Xorasan, Mərkəzi Asiyanı təmsil edən coğrafi məkan idi. İndiki Xorasan qismən İranda, qismən Əfqanistanda və qismən də Türkmənistanda yerləşməkdədir. Məzarların üzərini qaldırıb onu ziyarətgah durumuna gətirmək də Xorasanda gerçəkləşmiş olan bir olaydır. İslamiyətdə belə bir istək müsəlmanlardan istənilmədiyi halda məzarların ziyarətgaha dönüşməsi Qəznəvi və Səlcuqlar dönəminə rast gəlməkdədir. Böyük olasılıqla bu, ölülərə olan sayqının göstərgəsi kimi İslam sonrası dönəmə daşınmışdır. Məzar ziyarətinin kültür halına gəlməsi də Xorasanda gerçəkləşmişdir. Əbulfəzl Beyhəqi bu olaylarla ilgili bilgi verməkdədir. Xorasanda şiələrin 8-ci imamı sayılan Rzanın məzarının üstünə Məsud Qəznəvinin elbayı (valisi) olan Əbulfəzl Suri günbəd yapdırar. Əbulfəzl Suri əhalidən aldığı vergilərdən şiələrin 8-ci imamı Rzanın məzarının üstünə günbəd yapdırmışdı.³⁰ Pirpərəstlik və məzarların üstündə günbəd düzəldərək onu ziyarətgah durumuna gətirmək İslam ölçülərinə görə şirk sayılsa da, bu şəkildə bir kültür oluşub günümüzə qədər davam etmişdir. Gələnəklərdə yayqın olan bu növ pirpərəstliyi bəzi başarılı insanlar dəyişik dönəmlərdə öz siyasi amacları yolunda qullanmışlar. Onlar özlərini qeyb işlərindən xəbər verənlər kimi tanıdaraq pirpərəst kütlənin yanında böyük sayqınlıq qazana bilmişlər. Sağalmaz xəstəlikləri sağaldacaq iddialarda bulunub toplumun diqqətini özlərinə çəkə bilmiş, daha sonra bu pirlərdən bəziləri arxalarına aldıqları kütlənin hesabına siyasi macəralar xəyalına qapılmışlar. Onların duaları ilə bütün istəklər Tanrı qatından cavablanacaqmış kimi bir inanc şəkillənməyə başlamış. Bu pirlərin çoxu avam xalqın yanında peyqəmbər qədər sayqı qazanmışlar. Bunlar İslamda şirk sayılsa da, coğrafi sərtliklər, quraqlıqlar üzündən avam xalq kütləsi pirlərdən yardım diləməkdən başqa çarə düşünə bilməmiş. Böyləsinə iqtisadi və sosial ortamda zaman keçdikçə pirlər özəl sosial statusa sahib olmuşlar. Hətta istədiklərində ailə işlərinə bilə, müdaxilə etmişlər. Moğolların yüksəlişi ilə ortaya çıxan savaşlar, qıtlıq və iqtisadi böhranlar pirpərəstlik inancını daha da bərkişdirər. 13-cü əsrdən başlayaraq xanigahlar artmağa başlar. Xanigah Farsca söz birləşməsidir. “Xan”, yəni süfrə, “gah” da zaman deməkdir.

Xanigahların sosial həyatda, özəlliklə 13-cü əsrdə çox böyük etkisi olmuşdur. Azərbaycanda və Anadoluda iqtisadi və sosial həyatda etkili olan əxilik də bu zaviyələrin ürünü olmuşdur. Bu zaviyələrdə din, əxlaq, dilçilik, fən bilimləri, musiqi, gözəl yazı yazma, ədəbiyat, teoloji dərsləri verilirdi.³¹ Xanigahlarda aclara süfrə açıldığından bu ad ortaya çıxmış ola bilər. Bu aclar istənildiyində xanigahın amacları yolunda qullanılırdılar. Acların olması xanigah sahiblərinə yaramaqda idi. Bu xanigahların şeyxləri zamanla “vəliullah” ləqəbi alırdılar, yəni Allahın tam ixtiyarlı vəkili. Pirpərəst kütlə bu şeyxlərin ölməzliyini qəbul edir və Allahla bir şəkildə sirli ilişkidə olduqlarına inanırdı. Bu səbəbdən də verilən nəzirlər və “dini” vergilər hesabına xanigahlar böyük zənginliyə sahib olurdu. Zamanla bu xanigahlarla dövlət qurumları da hesablaşır və dövlətə əsgərvermə qarşılığında onlara geniş tarlalar bağışlanırdı. Xanigah şeyxləri bir tür quldarlıq düzəni yaradır və xanigah qurallarına görə yaşayanlar onların əmrlərinə mütləq anlamda tabe olan kölələr idilər. Böyləcə xanigah şeyxləri feodal bir yapı içində böyük iqtidara sahib olurdular. Kütlənin maddi və mənəvi iqtidarı onların əlində bulunurdu.

İslamda məzhəblərin doğuşu
Hz. Məhəmməd dönəmində hər kəs peyqəmbərin buyuruqlarına qarşı çıxmadan dini fərizələri yaşamaqda idi. İslamşünaslığın mərkəzində ilk öncə Hz. Məhəmmədin kişiliyi durmuşdur. Çünkü Quran bir gündə oluşmamışdır. Ayrıca, insanların yazıb-oxumaları da yox idi. Bu üzdən də soruları olduğunda Qurana müraciət etmək yerinə Hz. Məhəmmədə müraciət edirdilər. Çünkü Quran bugünkü şəkli ilə mövcud olmamış və özəlliklə Hz. Məhəmməd kimi cazib şəxsiyəti olan bir insanla dialoqun zövqü də olmuşdur. Bu nədənlə də İslamın mərkəzində 23 il Hz. Məhəmmədin kişiliyi durmuşdur. Hz. Məhəmmədin vəfatından sonra Quran İslamın mərkəzində yer almışdır. Peyqəmbərin vəfatının həmən ardından xilafət siyasi bir teori olaraq ortaya çıxdı.

Quranda Allaha təslim olmaq vurqulanmış, müsəlmanlara tapşırılmış ki, peyqəmbərə və onu təqib edən xəlifələrə itaət etsinlər. Onların digər insanlar üzərində vilayətləri vardır. Bunun adı vilayəti-ammədir. Yəni seçilmiş olanın xalq üzərinə hakimiyəti. Vilayəti-ammə haqqın iradəsi ilə xalqın iradəsinin birləşməsidir. Onun üçün də xalq tərəfindən seçilməlidir. Bütün millət kəndiliyindən vilayəti-amməni ifadə edər. Burdan da xilafət müqaviləsi fikri doğmuşdur.³² Ömərin önərisi və öncəliyi ilə Əbubəkir ilk xəlifə olaraq seçildi. Hz. Məhəmməd xəstə halında ikən Əbubəkiri pişnamaz kimi müsəlmanların önündə namaz qılmaq üçün camiyə göndərmişdi. İlk dəfə idi peyqəmbər həyatda ikən Əbubəkir Onun namazdakı imamlıq görəvini gerçəkləşdirirdi. Peyqəmbər həyatda olduğu zaman Əbubəkirə bu qədər dəyər verməsi o dönəm müsəlmanları tərəfindən görülmüşdü. Bu nədənlə Əbubəkirin xəlifəliyinə etiraz olmamışdı. Daha sonra Ömər xəlifə oldu. Ömərin xəlifə olmasında Əbubəkirin böyük rolu olmuşdu. Ömərin xilafəti zamanı İslam geniş coğrafiyaya yayıldı. Ömərin orduları Sasaniləri devirib və Misiri fəth etdi. Ömər ölmədən öncə altı kişilik bir şura təyin edər və bu altı kişinin içindən birinin xəlifə seçilməsini istər. Ömərin vəfatından sonra Osman xəlifə seçilər. Osmanın zamanından başlayaraq xilafətin qutsallıq rəngi dəyişməyə başlar. İlk dəfə olaraq Osman zamanında xəlifəyə qarşı açıqca etiraz etməyə başlarlar. Bəzi müsəlmanlar artıq hökumətin rəisi olan xəlifəni peyqəmbərin mənəvi varisi kimi görməzlər. Bu etirazlar şiddətlənər və Osmanın öldürülməsinə gətirib çıxarar. Osmandan sonra Əlinin xilafəti başlar. Daha sonrakı yüzillərdə Əbutaliboğlu Əlini imam olaraq nitələsələr də, ancaq Əli özünü bu adla tanımlamamışdı. Əlinin savaşı da imamət üçün deyil, xilafət üçün olmuşdu. Əlinin zamanında da etirazlar bitmək bilməz və qanlı savaşlarla nəticələnər. Özəlliklə Müaviyə və Hz. Ayişə ilə olan savaşlar çox qanlı olmuşdu. Hz. Ayişə peyqəmbərin eşi idi. Bəzi savaşlarda peyqəmbərin yanında bulunmuşdu. İlk dəfə olaraq İslam tarixində siyasətə qatılaraq böyük ordu düzənləyən çox istedadlı xanım olmuşdur. Daha sonrakı yüzillərdə şiə əhli Hz. Ayişəni siyasətə qatıldığından dolayı sevməz olacaqdı. Ancaq VII əsrdə bir qadının siyasətə qatılma bilgisi, cəsarəti və intelekti üzərinə düşünülməyəcəkdi. İslam tarixində Hz. Ayişənin çox böyük rolu olmuşdur. Özəlliklə Quranın tərtibində etkili olduğu söylənməkdədir. Quranı başdan sona qədər əzbər bilirmiş. Kurt Frişler ”Peyqəmbərdən sonra Ayişə” adlı əsərində Hz. Ayişənin həyatı haqda ayrıntılı bilgi verməkdədir.

Dinin kainat görüşü , insanı mütləq qarşısında tam bir itaət və təslimiyətə çağırmaqdadır. Münaqişəsiz və qəti itaət, yəni səfərbər haldakı bir dövlətin bəklədiyi ordu itaəti idi. Orduda fikir azadlığından bəhs etməyə imkan yoxdur.³³ Bu tutumla birləşən Əməvilərin və daha sonrakıların cəbriyə (determinist) görüşləri hər türlü düşüncə hərəkətini boğacaqdı. Əməvi dövləti (661-751) qurulduqdan sonra İslam toplumunda hökumətin şəkli peyqəmbər dönəminkindən çox fərqli duruma gələr. Hökumət Hz. Məhəmməd və xəlifələr dönəmindəki məşruluq və məqbulluqdan bərxurdar olmaz. Əməviləri qəsbkar sayan şiənin dışında sünnət əhli də artıq hökumətin məşruluğunu sorqulamağa başlar. İslami hökumət siyasi və iqtisadi iqtidarı əlində bulundursa da, dini və şəri´ rəhbərlik baxımından ilham qaynağı olma durumunu itərər. Müaviyənin iş başına gəldiyi gündən etibarən İslam toplumunda din və hökümət arasında bəlli bir sınır oluşmağa başlar. Ancaq hökümətin dini rənginin azalması ilə dini işlərdən hansı qurum sorumlu olmalı idi? Bu soruya böylə bir cavab ortaya çıxdı: Din işlərdən üləma (din alimləri) və fəqihlər sorumlu olmalıdır. Yəni İslam toplumunda yeni sosial bir zümrəyə ehtiyac hiss olunmaqda idi. Bunlar üləma və fəqihlər olaraq İslam tarixində ortaya çıxacaqdılar.

Başqa bir sorun da bu idi ki, bu zümrə hansı qaynaqlara dayanaraq sorumluluq üstlənib toplumu hidayət edəcəklər? Ən önəmli və ilk qaynağın Quran olacağı bəlli idi. Ancaq Quranda nasix (batil edən) və mənsux (batil edilən) ayətlər var. Möhkəm və mütəşabihat (bənzər) ayətlər var. Bir ayətdən dəyişik alqılamalar ola bilərdi. Ayrıca, Quranın bir çox ayətlərinin əxlaqi və irşadi yönləri olduğundan gerçək və güncəl sorunların çözümü doğrultusunda bu ayətlərdə açıq bilgi söz qonusu deyildi. Bunlar, yalnız açıqlama və təfsirlə anlaşıla bilər. Bu da din üzərinə araşdırmacı və alim gərəkdirirdi. İkinci bir qaynaq kimi Hz. Məhəmmədin yöntəmini içərən ”sünnət” idi. Sünnət üç hissədən ibarət olmuşdur: 1- Qəvl sünnəti, yəni peyqəmbərdən eşidilən rəvayətlər. 2- Fel sünnəti, yəni peyqəmbərin davranışları. 3- İqrar sünnəti. İqrar müsəlmanların davranışları olaraq bilinər. Müsəlmanların bu davranışını peyqəmbər rədd etməmiş, qəbul etmişdir.³⁴

Bu üzdən də xəlifələr dönəmindən uzaqlaşdıqca hədislərin etibarı artmağa başlamışdır. Bu da doğaldır. Çünkü xüləfayi raşidin iqtidarlarının dini məşruiyəti var idi. Onlar həm siyasi, həm də əxlaqi liderlər idilər. Əməvilərin tətbiqatı hədisə ehtiyac doğurmuşdu. O zaman hədisləri necə toplamaq mümkün idi? Hədislərə yalan qarışmasın deyə, şübhəsiz ki, ən mötəbər qaynaqlar səhabilər (peyqəmbərlə həmsöhbət olanlar) idi. Yəni bisətdən (peyqəmbərliyə yüksəlişdən) rehlətə (vəfata) qədər Hz. Məhəmmədlə bərabər olan kişilər. Peyqəmbərin söylədikləri öz zamanında toplanmadığı üçün tək qaynaq səhabilərin hafizəsi idi. Bu üzdən də ”hədisşünaslıq” elmi doğdu. Hədislər sözəl (şifahi) olaraq söylənildiyindən hər hədis üçün söyləyicilər silsiləsi gərəkirdi. Örnəyin A deyirdi ki, eşitmişəm B-dən, B deyirdi ki, eşitmişəm C-dən və C deyirdi ki, eşitmişəm peyqəmbərdən. Hədis iki bölümdən ibarət idi. Mətn və bəlgə. Mətn hədisin özü idi. Bəlgə isə, hədisin necə əldə edildiyini bəlgələyirdi. Hədisin eşidilmə silsiləsini bəlli edirdi.³⁵ Ancaq bunların şəxsiyətinə və hafizələrinə necə güvənmək olardı? İlk sorun bu söyləyicilərin şəxsiyətlərini bəlli etmək idi. Bunlar kim olmuşlar? Bunlara həyat tərzlərinə görə nə qədər güvənmək olar? Bu düzənək (mekanizma) ”rical elmi”nin, yəni şəxsiyətşünaslıq elminin doğuşuna səbəb oldu. Hədisləri düzənləmək istəyən ilk önəmli şəxsiyət 9-cu əsrdə Buxari olmuşdur. O, öncə 600,000 hədist topladı. Sonra söyləyicilərin şəxsiyətini göz önündə bulunduraraq hər bir hədisi incələməyə başladı. Bu incələmə ”Tarixi-kəbir” (Böyük tarix) adında bir kitabda bəlgələndi. Bu qədər hədisin içindən təkrar hədislərin dışında 3.000-dən az olan hədisləri mötəbər olaraq qəbul etdi. Hədisi qaynaq olaraq göstərmənin sorunu, yalnızca hədislərin saxta olub olmaması, ya da hədis söyləyicilərinin etibarlı olub olmamaları deyildi. Ortaya çıxan yeni gerçəklərin doğası peyqəmbər dönəmindəki gerçəklərlə uyqun gəlməməkdə idi. Bu uyqunsuzluq ortada isə, o zaman doğası gərəyi fərqli olan başqa sosial gerçəklərə bir hədisi necə tətbiq etmək ola bilərdi?

İslam toplumu hızla gəlişməkdə və genişləməkdə idi. Bu genişləmə sürəcində ərəb yarımadası ilə tamamən fərqli sosial toxuya sahib olan gerçəklər ortaya çıxırdı. Ərəb olmayanların da İslamı qəbul etməsi üzündən mövcud bilgilər və yasalar yetərli olmurdu.³⁶ Bu üzdən də müsələmanlar hədis və sünnətin dışında yeni gerçəklərlə rastlandıqlarında bir də öz fikir və istidlal (mühakimə) güclərindən yararlanmaq zorunda qaldılar. Bu da qiyas metodunu doğurdu. Yəni yeni gerçəklərlə qarşılaşan müsəlmanlar durumu peyqəmbərin dönəmindəki gerçəklərlə qiyaslamaq zorunda qalırdılar. Bu qiyas sonucunda aradakı fərqi və bənzərliyi kəşf etməyə çalışırdılar. Bənzər bölümünə peyqəmbərin sünnətini tətbiq edirdilər. Bənzər olmayan bölümündə öz ağıllarından yardım alırdılar. Başqa bir metod da istihsan idi. İstihsan, yəni ən yaxşı. Bu, o demək idi ki, ortada olan bir neçə seçənək qarşısında İslam toplumuna və İslam qurallarına ən yararlı olanı seçilməli idi. Bu araşdırmalar sonunda “fiqh elmi”ni doğurdu. Quranda fiqh sözü keçər. Fiqh, bir şeyi açıqca anlamaq, alqılamaq və aydınlığa qovuşdurmaq anlamındadır.³⁷ Fiqh kəlməsinin əsl mənası bilgi və elm deməkdir.³⁸ Dini qavram olaraq dəlillərlə gizlin anlamları açıqlığa qovuşdurmaq deməkdir. Bu üzdən Tanrı fəqih deyildir, çünkü hər şey Tanrı üçün bilinəndir. Fəqih insana xas bir durumdur.³⁹ Əsil fiqh, mütləq fəlsəfəsinə və metafiziyə dayanır. Müqavilə nəzəriyəsini də doğrudan doğruya metafizikdən çıxarar. Çünkü əsil fiqhdə insanın Allahın qarşısındakı vəziyəti bizzât külli ağıl olan Allahın onun bir parçası, yəni cüzi ağılla münasibətə girişməsiylə mümkündür. Bu münasibət, cüz´ün küllə vəzifə ilə diqqət etməsini və küllün cüzə haqlar bağışlamasını icab etdirər. Fiqh sistemi Roma hüququ və Kantdan eyni dərəcədə ayrılar. Roma hüquq sistemi nəsnəl (obyektiv) xarici haqlar qəbul edər və hərəkət nöqtəsi haq məfhumudur. Kant isə, yalnız qaynağı mütləq olan bir vəzifə prinsipini qəbul edər. Kantın hüquq nəzəriyəsi onun əxlaq anlayışının bir fəslidir. Fiqh sistemi qarşılıqlı vəzifələr və haqlar sistemidir. Hər haq bir vəzifəni hər vəzifə bir haqqı icab etdirər. Bugünkü dilə çevirəcək olsaq, fərdlə cəmiyət arasındakı bir qarşılıqlığı qəbul etmək deməkdir.⁴⁰

İlk vaxtlarda fiqhin əsas qullanımı hüquq sahəsində idi. Bu üzdən də fəqihlər genəldə yarqıçlar olurdu. Bu qaynaqlara dayanaraq və qiyasla istihsan yöntəmindən yararlanaraq daha əskidən bənzəri olmayan bir olay üzərinə mühakimələr edib nəticələr çıxara bilirdilər. Bu nəticə rəy adlanırdı. Qaynaq və metod arasında ilişki qurub və rəy çıxaran ağıl etkəni idi. Ağıl ortaya girdiyindən istər-istəməz bir fəqihin çıxardığı rəy başqa fəqihin rəyi ilə fərqli ola bilərdi. Bu üzdən başqa bir ünsür də fiqh elminə girdi. O da “icma´” idi. İcma´nın ən sadə tanımı budur: Ən az ixtilafla çoğunluğun ortaq görüşü. Böyləcə fiqhin əsası dörd ana ünsür üzərində quruldu: 1- Quran. 2- Sünnət və hədis. 3- Ağıl. 4- İcma´.

Ağıl ünsürü bir çox hallarda bir fəqihin rəyinin başqa fəqihin rəyi ilə fərqli olmasına səbəb olurdu. Əsas sorun da bu idi ki, görüş bildirmək və rəyin hüdudu haraya qədərdir? Bir çox fəqihlər hər qonuda görüş bildirib rəy çıxarmaqdan saqınırdılar. Çünkü bir fəqihin görüşləri şəri´ qaynaqlardan çıxarılsa da, ancaq yenə də onun şəxsi görüşü və rəyi idi. Bəzən bu rəyin bənzərinə nə Quranda, nə də sünnətdə raslanırdı. Bu üzdən fəqihlər öz rəylərini qullanmaqda çox ehtiyatlı davranırdılar. Günümüz anlayışı ilə söylərsək, çox mühafizəkar davranırdılar. Bu qrup İslam tarixində ”əshabi-hədis” olaraq tanındılar. Çünkü bu qrup öz rəylərindən daha çox peyqəmbərin hədislərinə dayanmaqdadılar. ”Əshabi-hədis”in qarşsında ”əshabi-rəy” durmaqda idi. Əshabi-rəy şəxsi görüşlərə önəm verir və yeni gerçəklərlə rastlanıldığında ağıl imkanlarından yararlanmağı məsləhət bilirdilər. Əshabi-hədis və əshabi-rəy qütbləri arasında dörd məzhəb məktəbi ortaya çıxdı. Hənəfi, Maliki, Şafei, Hənbəli məktəbləri arasındakı kiçik fərqləri göz önündə bulundurmazsaq, demək olar ki, aralarındakı fərq qiyas və istinbat (ağıl yürütmə) qullanımının miqdarında idi. Hənəfi məzhəbində qiyas, rəy və istinbat (ağıl yoluyla nəticə çıxarma) daha öndə idi. Ancaq Hənbəli məzhəbində əsas vurqu sünnət və hədislər üzərinə idi, qiyas və rəy çox da önəmsənmirdi. Hənəfi məzhəbindən Hənbəli məzhəbinə doğru getdikçə ağıl ünsürünün etkisi azalmaqdadır. Diqqətə alınması gərəkən qonu da budur. Elmin susduğu, susdurulduğu dönəmlərdə hənəfiçilikdən hənbəliçiliyə doğru əyilimlənmişlik (təmayül) ortaya çıxmışdır. Bu dörd məktəb 8-ci əsrin ilk yarısından ortaya çıxar və 9-cu əsrin ilk yarısına, yəni imam Hənbəlinin vəfatına (856) qədər davam edər. Bu yüz il içində İslamın dörd əsas məktəbi və məzhəbi ortaya çıxar. Fiqhin doğuşuna iki etkən səbəb olmuşdur: 1- Hökümətin dini və əxlaqi yönünün azalması. 2- Sosial gerçəkləri Ərəbistanla qiyasda tamamən fərqli olan yeni toplumlarla müsəlmanların qarşılaşmaları. Siyasi açıdan bu dörd məzhəbi dəyərləndirəcək olursaq, Əbuhənifənin (ölüm-767) ortaya çıxışı Əməvilərə qarşı etirazların yüksək həddə çatdığı dönəmə rast gəlməkdədir. Bu siyasi narazılıq üzündən Əməvilərin məşruiyətinin ən düşük düzeydə olması doğaldır. Bu nədənlə müsəlmanlar öz şəri´ və əxlaqi sorunlarını çözmək üçün hökümətə bağlı olmayan mənbələr aramaqdaydılar. Bu üzdən də imperatorluğun mərkəzinə uzaq yerlərdə İraq məktəbi hənəfilik adı ilə ortaya çıxdı. Çünkü Əbuhənifənin doğum yeri və hənəfiliyin yayqınlaşdığı yer imperatorluğun doğusu və quzeyi olan İraq idi. İraq o zaman kültür və mədəniyət baxımından Ərəbistandan daha öndə idi. Mesopotamiya hər zaman mədəni baxımdan öndə olmuşdur. Bu bölgənin mədəni baxımdan öndə olması dolayısıyla ilk liberal məktəb və əshabi-rəy də burada doğdu. Hz. Məhəmmədin peyqəmbərliyi əsasən Məkkə və Mədinədə keçdiyindən Əbuhənifəyə də ilk etiraz əshabi-hədis tərəfindən bu bölgədən yüksəldi. Malik ibni Üns (ölüm-796) Mədinədə Əbuhənifəyə etiraz zəminində öz məktəbini oluşdurmağa başladı. Əbuhənifənin iraq məkətəbinin mənsubu olduğu kimi Malik ibni Üns də Mədinə məktəbi ilə ünləndi.

Əhli-sünnət fiqhində başlıca iki böyük məktəb var: 1- Əbuhənifənin cərəyanı olaraq bilinən İraq məktəbi. 2- Malik və Hənbəlin cərəyanları olaraq bilinən Şam məktəbi. Şafei bunları təlif etmişdir. İki cərəyan arasındakı zidd görüşlər Malikidə ortaqlaşmış, barışıq duruma gətirilmişdir.⁴¹ Bütün fərqliliklərinə rəğmən, hər dörd məktəb rəydən daha çox sünnət və hədisə önəm vermişlərdi. Bu nədənlə də dörd məktəb arasında icma´ ortaya çıxdı. Dörd məktəb arasındakı icma´ da böylə tanımlandı: imkan olduqca sünnət və hədisə güvənmək, rəy və ictihaddan az istifadə etmək gərəkir.

Bu anlaşma ilə sünnət əhlinin üləma və fəqihləri 9-cu əsrdə ictihad qapısının qapandığını duyurdular. İctihad qapısının qapanmasının səbəbi nə olursa olsun, bu durum uzun sürə durğunluğa səbəb oldu. Yeni araşdırmaların və açıqlamaların önü kəsilmiş oldu. Sünnətə təqlid, əskilərin təkrarı dini mərkəzlərin eyitim qonusu oldu. Mötəzilənin devrilişindən sonra ortaya çıxan durqunluq bu üzdən olsa gərək.

Bu oluşumlar sünni axış içində idi. Bir də Şiə olayı ortaya çıxmışdı. Şiə və şiənin içində xəvaric və mürciə kimi axımlar meydana çıxmışdı. Bütün bu məktəblər siyasi səbəb üzündən ortaya çıxmamışdı. Örnəyin Quranın “məxluq” və ya “qədim” olması kimi dartışmaların siyasi səbəbi yox idi. Ancaq iki müxalif qrup qarşı-qarşıya gəldiklərində istər-istəməz dartışmaları dinin təməli üzərinə də yönəlirdi. Örnəyin bir tərəf “cəbr”dən yana olur və “cəbriyə” (fatalist) adlanırdı və digər tərəf “ixtiyar”dan yana olub və “qədriyə” adlanırdı. Bir tərəf düşünürdü ki, böyük günah işləmiş olan müsəlman artıq dindən çıxmışdır və müsəlman sayılmaz. Digər tərəf düşünürdü ki, İslamın təməli şəhadət kəlməsini demək isə, günahkar müsəlman dindən çıxmış sayılmaz. O, hələ də müsəlmandır, ancaq günahkar müsəlmandır, yəni fasiqdir. Şiədən sonra hökümətin davranışına ilk dərin etiraz edən xəvaric idi.

Xəvaric öncə Əlinin ordusu içində idi. Ancaq Siffeyn savaşından sonra 659-cu ildə hekəmiyət olayı gerçəkləşmişdi. Bu olay üzündən xəvaric İslam tarixində ilk siyasi və dini firqə olaraq ortaya çıxdı.⁴² Bu olayda Əmroas Əlinin vəkili olan Əbumusa Əşə´rini aldadıb Əlini xilafətdən və iqtidardan uzaqlaşdırmışdı. Hekəmiyət olayında Müaviyənin vəkili olan Əmroas Əlinin vəkili olan Əbumusa Əşə´riyə təklif edir ki, içsavaşı və İslam dünyasındakı parçalanmanı durdurmaq üçün həm Əlini, həm də Müaviyəni xilafətdən uzaqlaşdırıb və xəlifə seçimini müsəlmanların şurasına buraxalım. Əbumusa Əşə´ri bunu qəbul edər və minbərə çıxıb “ey əhali, mən Əli və Müaviyəni xilafətdən aldım, artıq onların heç biri xəlifə deyildir” söylər. Daha sonra Əmroas minbərə çıxar və “Ey əhali, mən də Əlinin xilafətdən düşürülməsindən yanayam, ancaq Müaviyəni xəlifə olaraq duyururam” deyər. Bunun üzərinə ilk böyük yarılma İslam dünyasında ortaya çıxar və Əməvilər fırıldaqla iş başında qaldıqlarından bir çox müsəlmanlar tərəfindən məşruluqlarını və halallıqlarını itirmiş olurlar. Bu olaydan sonra Əlinin ordusunda parçalanmalar ortaya çıxar. Xəvaric ilk öncə sırf siyasi bir olay üzündən ortaya çıxsa da, daha sonra fikri bir axıma dönüşər. O zaman hökümətin Qureyş xanidanına məxsus olduğu düşüncəsi hakim idi. Xəvaric bu durumu qəbul etmirdi. Bu durum xəvaricə görə bir tür rasizm və irqçilik olaraq görünürdü. Xəvaricin tənqid etdiyi irqçilik Əməvi və Abbasi dönəmlərində sürüb gedəcək, hətta daha sonra bu irqçi tutum “məvali” adında bir qavram gəlişdirəcəkdi. Ərəb və Qureyş olmayana xitab edilən bu aşağılayıcı qavram ərəb olmayanı ikinci dərəcəli insan olaraq görəcəkdi. Anlaşılan budur ki, xəvaricin o zaman ortaya qoyduğu antiirqçilik görüşünə daha sonrakı çağlarda insanlıq ehtiyac duyacaqmış. Xəvaricə görə qaradərili bir həbəşinin də xəlifə olma haqqı olmalıdır. Bunu müəyyən edən də qəbilə kimliyi deyil, əxlaqi və dini özəllik olmalıdır. Xəvaricin bu görüşü ərəb olmayan müsəlmanlar arasında çoxlu yandaş bulmasına səbəb olmuşdu. Ayrıca, “xəlifələrdən, yalnız Əbubəkir və Öməri qəbul edirdilər.”⁴³ Xəvaric digər İslam firqələrindən və məzhəblərindən fərqli olaraq qadınların siyasətə qatılmalarının tərəfdarı idi və əxlaqi, siyasi, dini özəlliklərə sahib olan bir qadının da xəlifə ola biləcəyini savunurdular. Bu etiqad doğrultusunda bəzi qadınlar da xəvaricin imamı (öndəri) olmuşdu.⁴⁴ Onlar Osman, Ayişə, Təlhə, Zübeyr və Əlini kafir hesab edirdilər.⁴⁵ Qurandakı “Yusif” surəsini qəbul etməz və sonradan Qurana daxil edildiyini iddia edirdilər. Çünkü bu surədə aşiqanə və cinsəl səhnələr vardır.⁴⁶ Xəvaric çox ifrat bir cərəyan idi və gerçəkləri anlama kimi pozisionda deyildilər. Ayrıca, xəvaric açıqca “təqiyə”yə qarşıydı. Xəvaric düşünürdü ki, gerçək bir müsəlman hər durumda öz əxlaqını və inancını açıqca savunmalıdır. Aşırıcı Xəvaricin tam qarşısında başqa bir məktəb də ortaya çıxmışdı. O da mürciə idi. Xəvaric Əməvilərlə savaşmağı cihad sayırdı, ancaq mürciə böylə düşünmürdü. Mürciəyə görə müsəlmanların Əməvilərlə savaş adında bir yükümlülükləri söz qonusu deyildi. Əməvi-şiə- xəvaric savaşında mürciə tərəfsizlik sərgiləyirdi. Mürciə hesab edirdi ki, bu qarşıdurmalar İslamiyəti parçalayıb zəiflədir. Xəvaric və mürciəni iki zidd siyasi və etiqadi qütb olaraq düşünürsək, bunların ortasında ortaya çıxan məktəbin adını mötəzilə olaraq tanımlaya bilərik.

Mötəziləyə görə siyasi sorunu çözəcək olan, yalnız ağıldır. Əqli bir həyat qarşılıqlı zərərlərdən qorunmağı, müqavilələri düzənə qoyan və ixtilafları həll edən bir rəisə itaəti gərəkdirər. Əgər bir rəis olmasaydı heç bir risalə yapılmaz və insanlar hərc-ü mərc içində qalardı.⁴⁷ Mötəzilə fəlsəfi açıdan ussalcı (rasionalist), siyasi açıdan mərkəzci və ılımlı, sosial açıdan humanist idi. O zaman müsəlmanlar arasında yayqın olan “cəbr” və “ixtiyar” dartışmalarında mötəzilə məzhəbi insanın azadlığından yana tutum sərgiləməkdə idi. Mötəzilə hesab edirdi ki, insan yapdığı əməllərində azad və ixtiyar sahibi olmalıdır. İnsan suç işlərkən Tanrı onu sırf bu suçundan dolayı cəzalandırarsa, bu, Tanrının ədalət ilkəsi ilə bağlaşmaz. Çünkü Tanrı insanı yaratdığında ona suç işləmə olanağı da tanımışdır. Bu üzdən bəlli ölçüdə insana azadlıq və seçim haqqı tanınmalıdır. Yalnız bu durumda insanın yapdıqlarını onun özəl iradəsinin ürünü olaraq görə bilərik. İnsana azad iradə tanınmazsa, o zaman onun yapdıqlarından kəndisi sorumlu olamaz. Ancaq bu durumda insan “yaxşı” və “pisi” sezə bilər. İnsanın yaxşı və pisi sezə bilməsi üçün öz ağlını qullanması gərəkir. Bu üzdən də “ağıl” mötəzilə məzhəbində yüksək mərtəbədə idi.⁴⁸ Ancaq Əməvilər Siffeyn olayında gerçəkləşənləri Tanrı iradəsinin nəticəsi kimi göstərmək üçün “cəbriyə” görüşündən yanaydılar. İqtidarın Əlidən alınıb Müaviyəyə verilməsini bu şəkildə ilahi iradənin, ilahi təqdirin gerçəkləşməsi kimi dəyərləndirirdilər. Əməvilərin “cəbriyə” görüşünə görə iqtidarın Müaviyəyə keçişində bəşəri hiyləgərlik olmamış, sadəcə Tanrısal istənc (iradə) gerçəkləşmişdir. Buna qarşılıq mötəzilə nə Əlidən yanaydı, nə Müaviyədən.⁴⁹ Mötəzilə ağıla o qədər önəm verirdi ki, bir çox məzhəblərin və fəqihlərin tərsinə olaraq ağıl-hədis qarşıdurmasında onlar ağılı tərcih edirdilər.⁵⁰ Mötəziləyə görə insanlar kəndi fellərini kəndiləri yaradarlar. Yəni insanlar tam iradə azadlığına sahibdirlər. Əgər insanların fellərini Allah yaratsaydı, hərəkət hürriyəti olmayan insanların fellərindən dolayı cəzalandırılmaları ədalətə ayqırı (zid) olardı. Gerçəkdə isə, Allah adildir. Kötülük yapanın cəzasını və yaxşılıq yapanın da ödülünü verər. Mötəzilə əməli, imanın əsaslarından biri sayar. İman, ancaq iqrar, bilgi və əməllə tamamlanır. Bu o deməkdir ki, mötəzilə təqlidlə əldə edilən imanı qəbul etmir. İmanı tam olan əqli yolla İslama ərmiş olar. Hətta bəzi mötəzilə firqələr günah işləmənin axirətdə cəza görməyəcəyinin əqlən bilinməsi gərəkdiyi tezini savunmuşlar. Vasil ibni Əta Mötəzilə məzhəbini Bəsrədə qurmuşdu.⁵¹ Kəlam elminin doğuşunda mötəzilənin böyük rolu olmuşdur. Mötəzilənin önəmli ilkələrindən biri “və´d və vəi´d”dir, yəni yaxşı işlərin savablanması və kötü işlərin cəzalanması. Bir başqa ilkəsi “əlmənzil beyn-əl mənaziləteyn”dir. Yəni iki mənzil arasında orta bir mənzil. Bu prinsip böylə izah edilmişdir: Böyük günah işləyən kimsə nə mömindir, nə kafir. Böylə bir kimsə fasiqdir. Mötəziləyə görə fasiq olan kimsə tövbə etmədən ölürsə, cəhənnəmə gedər. Ancaq fasiq kimsənin cəhənnəmdəki yeri kafərin yerindən daha az əzablı yerdir. Demək ki, böyük günah işləyən kimsə axirətdə möminlə kafir arasında bir məqama sahib olacaqdır.⁵² Mötəzilə hilul nəzəriyəsəindən yana olan təsəvvüf cərəyanına da münasibət bildirir və deyirdi ki, Tanrı heç bir şeyə hilul etməz.⁵³

Mötəzilə Allahın axirətdə də görünməyəcəyini savunar. Mötəziləyə görə məhdud bir şey gözlə görünə bilər. Ancaq Allah məhdud deyildir. Əhli-sünnət isə, axirətdə Allahın görülə biləcəyinə inanır. Hədisdə Allahın axirətdə görünəcəyi bildirilmişdir. Mötəzilə isə, bu dəlillərin hamısına təvil yolunu tutaraq etiraz edər. Xristianlar Hz. İsanı qədim sayarlar. Yəhudilər Tövratı məxluq (yaradılmış) sayarlar. Əşəri məzhəbi Quranı qədim və mötəzilə isə, məxluq sayar. Yəhudilərin Tövratı məxluq saymaları üzündən Quranı məxluq olaraq görməyi bir çox müsəlman alimlər yəhudi düşüncəsinin təsiri olaraq dəyərləndirərlər.⁵⁴ Cəfəri şiəsi “Quran məxluqdur” deməkdən çəkinər və “Quran hadisdir”, yəni əzəli deyildir söylərlər.⁵⁵ Mötəziləyə görə Allahın zâtı ilə qaim olan tək sifət, Allahın qədim olmasıdır. Allahın zâtı yanında qədim sifətlər qəbul edilərsə, qədimlər çoxalmış olar. Bu da Allahın vəhdətinə ayqırıdır. Mötəziləyə görə kəlam səs və hərfdən meydana gələr. Böylə bir şey isə, ya cismdir, ya da ərəz. Cism və ərəz isə, qədim ola bilməz. O halda Quran da qədim deyildir, yaradılmışdır. Allah dilədiyi zaman zâtının xaricində olan biryerdə yaratdığı kəlamdır. Ayrıca, mötəzilə Quranda nasix və mənsux ayətlərinin bulunduğunu xatırladar. Allahın kəlamı qədim olsaydı mənsux edilməzdi iddiasında bulunar. Mötəzilənin digər məntiqi dəlili budur: Allahın kəlamı qədim olsaydı, insanlar və məxluqlar yox ikən Allah əmir verici və nəhy edici (saqındırıcı) olardı. Böylə bir durum Allahın şəninə yaraşmaz. Buna görə də Quranın qədimliyini qəbul etmək ağıla və məntiqə uyqun deyildir.

Mötəzilə deyirdi ki, İnsan ağıl yoluyla Allahı dərk edə biləcəyindən dolayı, Allah ona ağıl vermişdir.⁵⁶ Ağıl elm qazanmaq, insanın kəndisini əşyadan və əşyaları da bir-birindən ayırma mələkəsidir. Ağıl elmi arayan və şübhənin dağılmasını sağlayan düşüncədir. Mötəziləyə görə ağlın nəzəri və əməli yanları vardır. Ağıl elm qazanma mələkəsi olduğuna görə nəzəri tərəfi vardır. Digər yandan ağıl insanı dəlidən və içgüdü ilə hərəkət edən heyvandan ayıran başlıca mələkə olduğundan əməli və əxlaqi tərəfi də vardır. Allahı tanımaq Ağıl ilə əldə edilər və şəriətlə vacib sayılar. Əşya zâtı etibarı ilə yaxşı və pis deyildir. Ağıl və hədis qarşı-qarşıya gələrsə, ağıl tərcih edilməlidir.⁵⁷ Mötəzilə məzhəbi peyqəmbərin arxadaşları olan səhabiləri də qutsamaz, onları önəmsəməz. Mötəziləyə görə peyqəmbərlə həmsöhbət olmanın heç bir önəmi yoxdur və bu, bir üstünlük sayılmaz. Onlar səhabilərə mütləq itaəti qəbul etmir və onların davranışlarına tənqidi yanaşmaqdan yanaydılar. Ancaq mötəzilənin ən əsas və qarmaşıq qonusu Quranın “məxluq” və ya “qədim” olması haqqında idi. Bir çox üləma düşünürdü ki, Quran peyqəmbərin zamanında yaradılmamış, Quranın zâtı əzəlidir. Onlara görə Quran Tanrı kəlamı olaraq bəlli bir zamanda ortaya çıxmamışdır. Quran Tanrının elmi kimi əzəldən mövcud imiş.⁵⁸ Ancaq tövhid qonusuna çox vurqu yapan mötəzilə Quranı Tanrı zâtının bir parçası saymağı şirk olaraq görür və tövhidə ayqırı sayırdı. Quran yaradılmış bir əsər olduğundan bu şəkildə deyil, başqa şəkildə də yaratıla bilərdi. Quran məxluq olduğundan müsəlmanlar onu təfsir edə bilərlər. Müsəlmanlar arasında elmi, əqli və nəzəri dartışmaları başladan hər kəsdən daha çox mötəzilə olmuşdur. Mötəzilə ağıl və vəhyi bir araya gətirib barışdırmaq istəmişdi.⁵⁹ Mötəzilə görüşü o qədər yayqınlaşdı ki, yarqıda çalışanlar Quranın məxluq olduğunu qəbul etmək zorunda buraxılmışdılar. Məmun (813-823) mötəzilə məzhəbini dövlətin rəsmi ideolojisi olaraq duyurmuşdu. Bu üzdən mötəzilə görüşlərini qəbul etməyən bir çox üləma da iş yerlərini itirməsinlər də deyə, zahirdə də olsa mötəzilə məzhəbinin görüşlərini qəbul etmək zorunda qalmışdılar. Ancaq Əhməd ibni Hənbəl dövlətin qarşısında durdu və mötəzilə məzhəbinə qarşı çıxdığından zindana atılıb işkəncələrə məruz qaldı. Mötəzilə yüzillik iqtidar dönəmində siyasətlə özdəşləşdiyi üçün özgürlükçü düşüncələrə sahib olmalarına baxmayaraq təftiş birimləri oluşdurmuşdu. Bu məzhəbi qəbul etməyənlər təqib edilirdi. Önəmli bir sual ortaya çıxır. Hökümət nədən mötəziləni dəstəklər olmuşdu? Hökümət şiə, xəvaric, ismailiyə, mani, məcusi kimi etiqadlarla fikir savaşına çıxa bilməsi üçün mötəzilə məzhəbini daha uyqun görmüşdür. Mötəzilə dövlətin də təşviqi ilə Yunan və Hind fəlsəfəsini ərəb dilinə tərcümə etməyə başladı. Sırf bu dönəmdə müsəlmanlar sıfır və ondalıq rəqəmləri hindlilərdən aldılar.⁶⁰ Mötəziləyə görə insan kəndi felinin yaradıcısıdır. Dünyəvi və uxrəvi cəzaya çarpıla bilmək üçün yaxşılıqla kötülük arasında seçim yapa bilməlidir. Bunun üçün azad olmalıdır. Yoxsa cəzanın anlamı olmaz. Mötəzilə kəndi fikirlərini savunmaq üçün dialektik qullanırdı. Ancaq tərcümə işinin inkişafı, Yunan filosoflarının tanınması Mötəzilənin gözlərini açdı. Orada kəndilərini savunacaq fikirlər buldular. Özəlliklə Sokratdan öncəki Yunan filosoflarına dayandılar. Bir tərəfdən də fikirləri ilə ziddiyəy təşkil edən Yunan filosoflarına hücüm etdilər, rəddiyələr yazdılar. İlk dəfə olaraq İslam dialketiyi ilə Yunan fəlsəfəsi arasında mücadiləyə qapı açdılar. Bu hərəkətlər bir tərəfdən kəlamın (teolojinin) fəlsəfiləşməsinə, digər cəhətdən də fəlsəfənin din və iman məsələsi ilə məşğul olmasına səbəb oldu. Görünür ki, 9-cu əsrin sonlarına doğru Yunan və Hind təsirlərini gətirən tərcümə fəaliyəti İslam dialektiyinin şiddətli təpkisinə səbəb olmuşdur.⁶¹ Yunan fəlsəfəsi ilə tanışılıq kəndiliyindən din və politika arasında us (ağıl) əksənli ilişki qurmağı arxasınca gətirəcəkdi. Mötəzilə görüşü tarixdən silinsə də onun yöntəmi daha sonra müsəlman filosoflar tərəfindən qullanılacaqdı. İştə bu yöntəmdən yola çıxan Farabiyə görə dinin özü (cövhəri) “etik-politika”dır.⁶²

Mötəzilənin təlimləri beş ilkə ilə özətlənmişdir: 1- Tövhid. 2- Ədalət. 3- Və´d və və´id. 4- Mənzillər arası mənzil. 5- Yaxşılıqlara çağrı və kötülüklərdən saqındırma (əmr bilməruf və nəhy inəl müknir). Tövhid Tanrının biriliyinə olan inancdır və İslamın təməl ilkəsidir. Bu ilkəni bütün İslam məzhəbləri və firqələri qəbul edər. Ədalət mütləq anlamı ilə Allahın sifətlərindəndir. “və´d və vəi´d”, yəni yaxşı işlərin savablanması və kötü işlərin cəzalanması. Bu, Tanrının ədalətindən asılı olan bir evrədir. Bağımsız bir ilkə deyildir. “Əlmənzil beyn-əl mənaziləteyn”. Bu, daha öncə izah edildi. Yəni iki mənzil arasında orta bir məqam. Bu prinsip böylə izah edilmişdir: Böyük günah işləyən kimsə nə mömindir, nə kafir. Böylə bir kimsə fasiqdir. Yaxşı işlərə çağrı və kötü işlərdən saqındırma ilə ilgili Quranda bir neçə ayət mövcuddur.⁶³ Mötəzilə Yunan fəlsəfəsini tərcümə edirdi, tam olaraq qəbul etmirdi. İslamla bağlaşanları qəbul edir, bağlaşmayanları sadəcə oxuyurdular. Bu üzdən də mötəzilə “İslamın özgürlükçüləri” olaraq tanınmışdır.⁶⁴ Əlmütəvəkkil iqtidara gəldikdən sonra mötəzilə ilə savaşa başladı. Əlmütəvəkkil Quranı məxluq sayan hər kəsin öldürülməsinə əmr verdi. Sorqu-sual etmədən hər kəsin əhli-hədisə təqlid etməsini istədi. Fəlsəfəni yasaqladı. Kitab satıcıları fəlsəfə kitabları satacaqları təqdirdə öldürülücəkdilər. Bu üzdən Bağda kitabxanaları dövlət qarşısında öhdəlik imzaladılar. Mötəzilənin əsərlərini yaxmağa başladılar.⁶⁵ Əlmütəvəkkil mötəziləni ortadan qaldırıb yerinə əşə´ri məzhəbini oturtdu.

Çağımızda İslam dünyasında modern mötəziləçilər ortaya çıxmışdır. Bunlar mötəzilə məzhəbinin tarixdən silinməsini İslam dünyasının və azadlıq istəyən hər kəsin faciəsi kimi nitələrlər. Mötəzilə azadlıq yolunda mücadilə etmək istəmişdi və düşüncələrində də azadlıq var idi. Ancaq onlar özləri haqda da cinayət etdilər. Xəlifə Məmun onları dəstəklədikdən sonra kəndi etiqadlarını vacibatdan saydılar. Onlara qarşı çıxanları cəzalandırırdılar. Böyləcə İslam aləmi qanlı bir bəlaya yaxalandı və İslam dünyası iki dəstəyə ayrıldı: 1- Ağıla inanıb və dini, əqli verilərə tabe tutanlar. 2- Qurana sıxca bağlanan qrup. Bu qrup hər tür yeniliyi bidət sayaraq ortadan qaldırılmasını istəyirdi. Bu savaşın İslama və İslamın ruhuna zərər verəcəyindən qorxulurdu. Sonunda mötəzilə düşməni olan mütəvəkkil iqtidara gəldi və ussal bir məzhəbin kökünü qazdı. Mötəzilə hədis əhli ilə savaşsa da məğlub oldu. Hədis əhli qazandı.⁶⁶

Bu olaylar sünni cəbhədə ortaya çıxmışdı. Şiə tərəfində də fərqli olaylar oluşmuşdu. Şiə ilk xəlifənin seçiminə hiylə qatıldığına inanar. Qədiri-xum da peyqəmbərin Əlini varis olaraq bəlirtdiyini iddia edərlər. Ancaq Qədiri-xumla peyqəmbərin vəfatı arasında sadəcə üç ay zaman var. Peyqəmbərin bu son həcc ziyarətində 70-120 min arasında müsəlman iştirak etmişdi. Sanki bu üç ay içində hər kəs öz hafizəsini itirmiş və kimsə, hətta Əli və çevrəsi də əsla Qədiri-xum olayına işarə etməmişlər. Yüzillərdən sonra Qədiri-xum olayı ortaya atıldı. Peyqəmbər son həcc ziyarətindən döndüyündə Qədiri-xum adlı bir dərədə Hz. Əli haqqında gözəl sözlər söyləmiş. Buna bənzər gözəl sözlər başqa səhabilər haqqında da söyləmişdir. Bu nədənlə şiə ilk gündən ədalətsizliyin olduğuna inanmaqdadır. İlk xəlifə seçimində Hz. Əlinin haqqının gözardı edildiyini savunar. İlginç olan budur ki, “Nəhc-ül bəlağə”nin Hz. Əliyə aid olduğunu qəbul edərsək, burada da Əli əsla imamlıq haqqında bir tək söz bilə söyləməmiş və Muaviyəyə yazdığı məktubunda xalqın daha öncəki xəlifələrlə biət etdiyi kimi onunla da biət etdiyini yazar. Yəni Hz. Əlinin savaşı da imamət yolunda deyil, xilafət üçün olmuşdur. Nəhc-ül bəlağənin Hz. Əliyə aid olub-olmadığı bəlli deyil. Aid olsa bilə, çox cüzi qismi Hz. Əliyə aiddir. Çünkü orada Hz. Əliyə yaraşmayacaq sözlər yerləşdirilmiş. Örnəyin Hz. Əli daha öncəki xəlifələri qəsbkar adlandırmış. Qəsbkarlıq İslamda çox ağır suç sayılmaqdadır. Qəsbkarmışlarsa, qəsbkara qarşı cihad etməyi İslam vacib bilmişdir, nədən Əli qəsbkarlarla savaşmamışdır? Özəlliklə Əliyə aid edilən bu kitabda qadınlar haqqında çox aşağılayıcı sözlər söylənmişdir. Buna bu şəkildə bəraət qazandırırlar ki, Ayişə ilə savaşdan döndüyü üçün bu sözləri söyləmiş ola bilər! Ən önəmlisi isə, bu kitabın necə hazırlandığı bəlli deyil. Seyid Rəzi bir ön söz yazmış və ən uyqun olan sözləri burada yerləşdirdiyini qeyd etmiş. Hz. Əlinin vəfatından təqribən 400 il sonra bu həcmdə kitab necə qala bilmişdir? Peyqəmbərin hədislərinin necə hazırlandığını anlatdıq. Ancaq Nəhc-ül bəlağəni tərtib edən Seyid Rəzi bu sözləri kimlərdən duyduğunu yazmamış. Bir kitab çıxarmış Hz. Əliyə aid olduğunu bildirmiş. İlginç olan budur ki, şiənin imamlıq və İslam iqtidarı imamlara məxsusdur kimi iddialarına rəğmən Hz. Əli yaralandığı zaman oğlu Həsəni öz yerinə varis olaraq təyin etməmiş və xəlifə seçimini Hz. Ömər kimi ümmət iradəsinə buraxmışdır. Hz. Həsən də bu işi mən başarmaram deyə xilafəti Müaviyəyə devr edərək ona biət etmişdir. Həm Həsən, həm də Hüseyn Muaviyəyə biət etmişlər. Nəhc-ül bəlağənin “Şəqşəqiyyə” xütbəsində Hz. Əli deyir: “Mirasımın qarət və qəsb edildiyini görürdüm. O birinci (yəni Hz. Əbubəkir) o dünyaya köçdükdən sonra xilafət məsnədini başqasına buraxdı.” Çox ilginç! Hansı mirasdan söhbət gedir? Peyqəmbərin mirasımı olur? Peyqəmbər şahmı idi ki, mirası da olsun? Bəllidir ki, bu iftiralar Hz. Əliyə aid deyil və onun adına yazmışlar. Çünkü Hz. Əli özündən öncəkilərə nədən biət etmiş o zaman? Fəridəddin Əttar Nişaburi “Məntiq-üt təyr” (quşların məntiqi) adlı kitabında bu məsləyə bu şəkildə toxunmuşdur: “Xilafətə Əbubəkir və Ömər çox da istəkli deyildilər. Çox istəkli olsaydılar, onlar kəndi evladlarını öz yerlərinə xəlifə təyin edərdilər.”⁶⁷ Nəhc-ül bəlağənin “Şəqşəqiyyə” xütbəsini doğru olaraq qəbul etsək, o zaman Hz. Əlinin şəxsiyəti sorqulana bilər. Belə ki, nədən Hz. Əli özündən öncəkilərə biət etmiş, onlar öldükdən sonra onları qəsbkar adlandırmış? Osmanın savunması üçün Hz. Əli öz oğulları Hz. Həsən və Hz. Hüseyni göndərməmişmi idi? Yəni özündən öncəki İslam böyüklərinə zamanında bu qədər sayqı ilə yanaşan Hz. Əli nədən və nədən onların ölümündən sonra arxalarınca böylə sözlər söyləməli idi? Bütün bu verilər göstərir ki, Nəhc-ül bəlağədə yerləşdirilən təhqir dolu sözlərin heç birisi Hz. Əliyə aid deyildir.

Qədiri-xum olayına bir az daha deyinmək istərdim. Qədiri-xumda Hz. Peyqəmbər Hz. Əlinin əlini qaldıraraq “Mən kuntu mövlahu, fəhiza Əliyun mövla” demişdir. Yəni mən kimin mövlası isəm, Əli də onun mövlasıdır. Bu ifadə kəsinliklə peyqəmbərin kəndisinə varis təyin etdiyi anlamına gəlməməlidir. Çünkü Qurani-Kərimin Nisa (4) surəsinin 59-cu ayəti ilə uyqun gəlməməkdədir. Bu ayətdə deyilir ki, “Ey iman edənlər, Allaha və Rəsuluna və sizdən olan əmr vermə yetkisinin sahiblərinə itaət edin.” Hz. Məhəmmədin vəhyinə iman gətirən bütün və özəlliklə Əbubəkir, Ömər kimi seçkin səhabilər müsəlmanlardan ibarət olduqlarından onlara uymaq Quranın hökmü sayılmaqdadır. Qurani-Kərim siyasi vilayəti soya bağlı olaraq önərməmiş, müsəlmanların ortaq ağlına buraxmışdır. Bu ortaq ağıl Hz. Əlini də, Əbubəkiri, Öməri və ya başqasını da seçə bilərdi. Öylə də olmuşdur və Hz. Peyqəmbərin vəfatından sonra seçimə hiylə qatılması yalan və iftiradan başqa bir şey deyildir. Necə ola bilər ki, o günə qədər İslam yolunda hər tür fədakarlıq edib canlarını təhlükəyə atanlar birdən birə hamısı dönüb yalançı və hiyləçi olsunlar? Hz. Məhəmmədin Hz. Əlini mövla olaraq sunması onu varis olaraq seçdiyi anlamına gəlməmişdir.

Sünnət əhli, yalnız peyqəmbərin söylədiklərini hədis olaraq qəbul edər. Şiə əhli isə, imamların da söylədiklərini hədis kimi qəbul edər. Siffeyn savaşından sonra Hz. Əli tərəfdarlarının izlənməsi durumu daha da kötüləşdirmişdi. Bu təqiblər üzündən istər-istəməz fikri örgütlənmə daha da güclənməyə başlamışdı. Xəvaric eyni cümə günündə Əlini, Müaviyəni və Əmroası öldürməyi qərarlaşdırmışdılar. Əmroas o cümə namaza getmir və öz yerinə pişnamaz olmaq üçün şəhərin polis rəisini göndərir. Bu saldırıda şəhərin polis rəisi öldürülər. Müaviyə yaralanar və Əli də yaralandıqdan üç gün sonra vəfat edər. Əlioğlu Həsən bu zaman 37 yaşında olmuşdur. Müaviyə və Həsən arasında barış andlaşması imzalanır. Bu andlaşmaya görə Müaviyənin ölümündən sonra xilafətin Həsənə keçməsi gərəkirdi. Hüseynin bu andlaşmaya qarşı çıxdığını yazarlar. Həsən və Hüseyn Müaviyədən hədiyələr alırdı.⁶⁸ Ancaq Müaviyənin planı üzərinə Həsənin qadınlarından biri onu zəhərləyib öldürər. “Həsən ibni Əli çox evlilik yapmışdı. Yetmiş kənizlə evlənmişdi.”⁶⁹ Əməvilər dönəmində camilərdə cümə namazından sonra toplu şəkildə Əli və oğullarına lənət göndərərdilər. Zamanla bu alışqanlıq halına gəlmişdi. İndiki şiənin “aşura ziyarəti” namazında Əbubəkirin, Ömərin, Osmanın lənətləndiyi kimi. Əməvi Ömər ibni Əbdüləziz (679-720) iki illik iqtidarı dönəmində Əli və oğullarına lənət göndərməyi yasaqlayır. Abbasi Əlmütəvəkkil iqtidara gəldikdən sonra Əlioğlu Hüseynin məzarını söküb yerinə su bağladı. Əlmütəvəkkil öldükdən sonra oğlu Hüseynin məzarını qismən onardı və ziyarətini əngəlləmədi. Daha sonra Büveyh oğulları tərəfindən onarıldı. Səfəvilər, Nadir Şah və Qacar dönəmində indiki duruma gətirildi.⁷⁰ Qədiri-xum olayını da Büveyhlilər rəsmi gün və bayram olaraq tarixə soxmuşlar.⁷¹

Şiə axımının oluşumunda üç etkili etkən olmuşdur: 1- Peyqəmbərin vəfatından sonra Əbubəkirin xəlifə olaraq seçilməsi. Tarixi verilərə görə Əli peyqəmbərin dəfn mərasimi ilə məşğul ikən Əbubəkiri xəlifə seçmişlər. Şiə bunu Əliyə qarşı yapılmış haqsızlıq olaraq dəyərləndirər. 2- Siffeyn savaşından sonra 661-ci ildə xilafətin Müaviyəyə devr edilməsi. 3- Əlioğlu Hüseynin 680-ci ildə Müaviyəoğlu Yəzid tərəfindən öldürülməsi.

Əlinin Osmanın qətlində əli olmamışdır. Ancaq Müaviyə deyirdi ki, qətli Əli planlamış. Hz. Ayişə, Təlhə və Zübeyr qatilləri yaxalamadığı üçün Əlini tənqid edirdilər. Onlara görə Əli qatilləri cəzalandırmaq yerinə dövlət vəzifəsində çalışmaqdadır. Bu üzdən də Əli və Hz. Ayişə arasında savaş olmuşdur. Cəməl savaşında Hz. Ayişə yenilib yaxalanar. Hz. Əli deyər ki, Ona sayqı göstərmək bizim görəvimiz, günahı varsa, Allaha həvalə edirik. Hz. Əli xəlifə olduqdan sonra müxalifləri üç dəstədən ibarət idi: 1- Nakəsin. Öncə Əli ilə biət edib sonra biətlərindən vaz keçənlər. Təlhə və Zübeyr kimi. 2- Qasitin. İlk başdan Əlinin xilafətini qəbul etmirdilər. Müaviyə və yandaşları kimi. 3- Mariqin. Siffeyn savaşından sonra Hz. Əlidən ayrıldılar və “xəvaric” adlandılar. Bunlar Hz. Əli üçün Müaviyədən də təhlükəli düşmənlər oldular və sonunda da xəvaricdən biri olan İbni-Mülcəm Hz. Əlini öldürdü.

Əli zamanında şiə siyasi və etiqadi bir anlam daşımazdı. Tərəfdar anlamında idi. Ərəb dilində də şiə tərəfdar deməkdir. Əli şiəsi və Müaviyə şiəsi var idi. 28-ci surənin 15-ci ayətində və 37-ci surənin də 83-cü ayətində “İbrahim şiəsi” ifadəsi keçər. “Şiə” qavramının tərəfdar anlamının dışında siyasi və etiqadı anlam daşıması sonrakı tarixi olayların ürünü olacaqdı.

Həsən ibni Əli də öldürüldükdən sonra qardaşı Hüseyn də Müaviyəyə qarşı etirazda bulunmadı. Müaviyə həyatda ikən oğlu Yəzidi varis duyurdu. Bu, İslam gələnəyini pozmaq idi. Çünkü Əbubəkir və Ömər öz oğullarını varis olaraq duyurmamışdılar. Müaviyə Hüseyndən oğlu üçün biət almaq istəmədi. Bunu zamanın axışına buraxmışdı. O, həm də güclü siyasətçi və düşmənşünas idi. Oğlu Yəzidə tapşırmışdı ki, Hüseyn ibni Əli və Ubeydullah ibni Zubeyrə diqqət etsin. Böyləcə Müaviyə öldü və Yəzid atasının yerinə keçdi. Yəzid Mədinənin elbayına (valisinə) bir məktub yazaraq Hüseyndən biət almasını istədi. Hüseyn silahlı adamlarını götürüb valinin yanına getdi və dedi ki, əgər görüşmə çox uzun sürsə içəri girərsiniz. Vali biət təklif etdi və Hüseyn qəbul etmədi. Bir gecə düşünmək üçün vaxt istədi. Evinə döndüyündə bilirdi ki, yarın biət etməyə getməsə öldürüləcək. Bu üzdən ailəsi ilə bir yerdə o gecə gizlincə Mədinədən Məkkəyə yola düşdü. Hüseynin ağlından keçənlər bilinmir. Yəzidə qarşı savaş açma ehtimalı olmamışdı. Ancaq Yəzidi qəbul etmədiyi bəllidir. Məkkədə də Yəzid adamlarının onu və ailəsini öldürəcəyindən çəkinirdi. Hüseynə xəbər verdilər ki, paltarlarının altında silah gizlətmiş olan adamlar həcc törəni etməkdədirlər. Bunlar kəsinliklə səni və ailəni öldürmək üçün göndərilmişlər. Keçici də olsa, Hüseyn özünün və ailəsinin güvənliyini təmin etmək fikrində idi. Bu zaman Kufə ağsaqqallarının Hüseyni dəvət etmə məktubları gəldi. Kufə Hz. Əlinin də başkəndi olduğu üçün Əli soyuna sayqı var idi. Bu ana qədər Hüseynin söhbətlərində qiyam, inqilab kimi sözlər keçməməkdədir. Bunlar 20-ci əsrdə ürətilmiş və Hüseynə ətf edilmiş anlamlardır. O, sadəcə ailəsinin güvənliyini sağlamaq üçün düşünmüşdü. İmam əmisi oğlu Müslim ibni Əqili Kufənin durumunu yoxlamaq üçün oraya göndərir. Müslümü yaxşı qarşılayırlar. Müslüm də İmama yazır ki, Kufəyə gəlsin. Bir ay sonra Kərbəla hadisəsi gerçəkləşəcəkdi. Yəzid, İbniziyadı olayı yatışdırmaq üçün Kufəyə göndərir. Hüseyn də bu arada Məkkədən kufəyə doğru yola çıxmışdı. İbniziyad təhdidlə Kufə əhlini imam yandaşlığı yapmaqdan alıqoyar və Müslim ibni Əqili də yaxalayıb öldürərlər. İbniziyad kufəliləri həm də Hüseynə qarşı silahlandırar. Hüseyni Kufəyə dəvət edənlər bu dəfə silahlanıb O´nunla savaşmaq üçün bəklərlər. Kufəyə yola düşmüş olan Hüseyn Müslümün ölüm xəbərini duyduğundan Kufəyə getmək istəməz. Ancaq Hüseyn öylə bir məkana çatmışdı ki, orada Onu və ailəsini səssizcə quşatıb öldürmək mümkün idi və Əməvilər bu fürsəti qaçırmaq istəmədilər. Əməvi ordusunun başında duran Hürr Hüseynin ailəsini mühasirə edər və Yəzidə biət etməsini istər. Hüseyn deyər ki, buraxın məni gedim başqa ölkəyə. Ancaq Hürr izn verməz və deyər ki, biət etməlisiniz, mənə böylə əmr verilmiş. Hüseyn bu səhrada tuzağa düşdüyünü hiss edər. Artıq çıxış yolu qalmamışdı. İmam Hüseynə dayatırdılar ki, ya Şama gedəlim Yəzidlə biət et, ya da Kufəyə gedəlim Yəzidin nümayəndəsi İbniziyadla biət et. Ya da burda biət et və xəbərini biz Yəzidə göndərəlim. İmam Hüseyn burada dirənmək qərarına gəlir. Kərbəla olayı bu şəkildə gerçəkləşər. Hüseyn ölmək üçün yola çıxmamışdı. Hətta Yəzidlə savaşmaq üçün də bu yolçuluğa çıxmamışdı, çünkü savaşa çıxan ordu ilə çıxar, sadəcə yanındakı balaca yaşlı çocuqları və ailəsi ilə deyil. Ona görə də aşura günündən öncəki gün açıqca ətrafındakılara deyir ki, mən buraya savaşmağa gəlməmişdim. Ancaq durum öylə olmuş ki, geriyə dönüş yoxdur, Yəzidə də təslim olamam. Siz istərsəniz gedə bilərsiniz. Çünkü Yəzid mənim biətimi istəyir sizin deyil. Hüseynin yanındakılar Onu yalnız buraxmır və orada Hüseynlə qalıb savaşaraq ölməyi tərcih edirlər. Hz. Hüseyn yola çıxdığında o zaman hələ həyatda olan bəzi səhabilər İmama deyirlər ki, bu yol uğurlu yol deyil, vaz keç bu yoldan. Ancaq Hüseyn başqa hesablar yapmışdı. Onları da dinləməyərək yola çıxmışdı. İbniziyadın əlinə qaçırmaması gərəkən fürsət düşmüşdü. Hüseyn öz ayağı ilə öylə bir səhraya gəlmişdi ki, orada öldürülməsinin xəbərini də kimsə duymayacaqdı. Necə ki, çox sonralar Hüseynin və ətrafındakılarının şəhadət xəbəri yayılmağa başladı. Kimsə xəbər tutmadan Əməvi dövlətinə zidd olan Hüseyn amilini ortadan qaldırmaq üçün İbniziyad uyqun fürsəti əldə etmişdi. Fürsəti qaçırmadılar və susuz bir səhrada Hz. Hüseyni ətrafındakılarla bir yerdə şəhid etdilər.

Yəzidə qarşı qiyam edən bir başqası idi. Ubeydullah ibni Zübeyr idi. Müaviyə oğluna ona diqqət etməsini tapşırmışdı. Ubeydullah ibni Zubeyr Mədinədə açıqca Yəzidə qarşı savaş açdı. Yəzid Mədinəni bu savaşda viran edib çoxlarını öldürdü. Ubeydullah ibni Zubeyr Mədinədən Məkkəyə fərar etdi. Yəzid Məkkədə də onu izlədi. Məkkəni mühasirə etdi. Ancaq tam bu sırada Yəzid öldü və məkkəlilər qətl edilməkdən qurtuldular. İmam Hüseynin metodu Ubeydullah ibni Zubeyrinkindən fərqli idi. Daha sonrakı dönəmlərdə şiə ədəbiyatında Hüseynin şəhadəti üzərinə çox bilgi ürətildi. Bəzən də gerçək olmayan xəyali şeylər bu olaya yüklədilər. Kərbəla olayının hər kiçik anısına şeirlər yazıldı, rəsm əsərləri çizildi. Ordakı fədakarlıqlar sənətlə estetizə edildi. Göz yaşlarına bürünərək insanların ruhlarına daşındı. Tarixi hadisə olmaqdan çıxıb bir sənət hadisəsinə dönüşdü. Yüzillər boyunca Kərbəla olayı üzərinə məzhəbi, etiqadi, estetik yöndən yatırıım yatırıldı. Bunun yanı sıra Kərbəla olayından siyasi amac üçün yararlanma olayı da olmuşdur.

Aşura günü sünnət əhli üçün də önəmli bir gündür. Bu gündə oruç tutarlar. Çünkü peyqəmbər ilk orucu bu ayda və bu gündə duyurmuş, ancaq daha sonra oruçluq ramazan ayına keçmişdir. Bu üzdən də Aşura günü orucunu yadigar olaraq hələ də unutmamışlar. Mərakeş kimi bəzi sünni ölkələrdə günün yarısını sevinər və yarısını kədərlənərlər. Günün birinci yarısı ilk oruc sevincidir və sonrakı yarısı Hz. Hüseynin kədəri. Bəzi sünnət əhli alimlər yəzidin bu işdə əlinin olduğunu şübhə ilə qarşılamışlar. Ona görə də Yəzidi lənətləmənin doğru olmadığını söylərlər. Onlara görə Yəzid xəta etmiş müsəlman ola bilər, ancaq bu, lənətlənməsi anlamına gəlməməlidir. Bu olay gerçəkləşdiyində nə sünnilik var idi, nə də şiəlik. Yəzid Əbusüfyanın nəvəsi idi. Peyqəmbərin qarşısındakı yenilgələrini unutmamışlar və intiqam peşində olmuşlar. Bunu Yəzid açıqca söyləmişdir. Demişdir ki, Bənihaşim qəbiləsi vəhy adına iqtidarı ələ keçirmişdi. Nə vəhy var, nə pərdə arxasında bir şey var. Mən sevinirəm ki, öz borcumu yerinə yetirmişəm. Dədələrimin intiqamını peyqəmbərin nəvələrindən aldım. Kərbəla faciəsində İmam Hüseyn şəxsiyətinin höküməti təhdid etməsinin yanı sıra bir də olayın kökündə Əməvilərin əski intiqam duyqusu durmuşdur. Şiə düşüncə həyatını etkiləyən İmam Hüseynin həyatı bir istisna olmuşdur. Ancaq bu istisnanı sonrakı yüzilliklərdə qanuna uyqunluğa dönüşdürdülər. Sanki bütün imamlar Hüseyn kimi davranmışlar kimi bir tablov çizdilər. Ancaq imamların heç birisi qiyam etməmişdir. Əli Müaviyə ilə barışı qəbul etdi. Həsən də o şəkildə. Sonrakı imamların da hamısı zamanın iqtidarları ilə anlaşmışlar, xilafətə qarşı çıxmamışlar.⁷² Kərbəla olayı şiənin etiqadı istiqamətə yönəlməsinə təkan verər.

Kərbəla olayından beş il sonra Muxtar Səqəfi Hüseynin intiqamını almaq üçün qiyam edər. Muxtar Səqəfinin qiyamı şiənin radikal bir ideoloji olması yolunda böyük təsir göstərər. Zeynəlabidin Yəzidə biət etdiyi üçün Muxtar onun imamlığını qəbul etməz. Əlinin Məhəmməd Hənifə adında bir oğlunu kəndisinə imam olaraq bəlirlər. O da siyasətdən və devrimdən uzaq bir həyatdan yana idi, böylə işlərə qatılmaq fikri yox idi. Muxtar Səqəfi Sasani ordularını yenən Sə´d ibni Vəqqası, Hüseynin qatilləri İbniziyad və Şimri işkəncə altında öldürdü. Muxtarın və Hənifənin qətli ilə bu hərəkət durduruldu.

Şiə fiqhinin iki qolu var: 1- İxbari. 2- Üsuli. Sosial gəlişmələr baxımından önəmli sonuçları olan bu məktəblərdən, ixbarilər fiqh üçün əhli-beytdən gələn hədislərə ağırlıq verər. Üsulilər isə, ağlı önə çıxarmağa çalışaraq ictihadı savunarlar. Bunlara görə insanlar təqlid edən və təqlid edilənə bölünürlər. Ixbarilərə görə isə, bütün insanlar imamı təqlid etməlidirlər və müctəhid olmaları caiz deyildir. Dini də hər yönü ilə ancaq imam bilməkdədir. Bütün müctəhidlər uyulması gərəkən otoritələrdir. Ancaq birisi mərcəi-mütləqdir. Yəni digər müctəhidlər də ona uymalıdır.

Zeyn-əl Abidinin iki oğlu arasında imamət haqqında sorun olmuşdur. Zeyd və Baqir. Zeyn-əl Abidin öldükdən sonra bir qisim baqiri deyil, Zeydi imam olaraq qəbul etdi. Bu firqə zeydiyə olaraq tarixə keçdi. Zeyd və qardaşı Baqir arasında ixtilaf var idi. Zeyd qardaşını Əməvi zülmü qarşısında səssiz qalmaqda suçlayırdı. Zeyd imamətin şərtini qılıc və qiyam olaraq görürdü. Bir gün qardaşına demişdi: bizim atamız gerçək imam olmamış, çünkü heç bir zaman qiyam fikrində olmamışdır.⁷³ Zeyd özü Əməvi xəlifəsi Hişam ibni Əbdülməlikə qarşı qiyam edib şəhid oldu. Günümüzdə Yəmən əhalisi zeydi məzhəbindədir. Şiənin beşinci imamı Baqir də dönəmin iqtidarları ilə sorun yaşamamışdı. İmam Cəfər Sadiq elmlə daha çox uğraşırdı. Şiə məzhəbinin əsasında Cəfər Sadiqin təlimlərinin durduğunu yazarlar. Yalnız onun öyrənciləri şiəliyin deyil, sünni məzhəblərinin əsasını qoymuşlar. Ancaq Cəfər Sadiq heç bir yazılı qaynaq miras buraxmamışdır. Yalnız ondan nəql edilən rəvayətlər vardır. Bu nəqllər sonradan yetişən Şeyx Müfid, Şeyx Tusi, Şeyx Seyid Mürtəza kimi şiə fəqihlər tərəfindən qələmə alınmışdır. Şiənin dörd ana qaynağı bu kitablardır: 1- Məhəmməd Koleini “Üsuli-kafi.” 2- Əbucəfər Babuyə Qumi “Mən la yəhzərət-ül fəqih.”^* 3- Şeyx Tusi “Təhzib vəl-ehkam”. 4- Şeyx Tusi “Əl-istibsar.”⁷⁴ Cəfər Sadiq ortaya öz məktəbini qoymuşdu. Bu məktəb sonrakı yüzillərdə “Cəfəri şiə” adlanacaqdı. Cəfər Sadiqdən yazılı mətn qalmadığı üçün bütün əldə olanlar rəvayətlərdir. Rəvayətlərin nə qədər güvənli olması bəlli deyil. Cəfər Sadiqə görə dünya bir gün də imamsız olmamışdır, olmayacaqdır. Cəfər Sadiq imamlığı ən yüksək mənəvi-ilahi məqam olaraq nitələsə də onlar üçün siyasət və hökümət haqqı tanımamışdı.

Cəfər Sadiqin vəfatından sonra ifrat bir şiə məzhəbi olan batiniyə ortaya çıxdı. Bunlar Cəfər Sadiqin böyük oğlu İsmayılı imam kimi tanıyırdılar. İsmayıl atası həyatda ikən ölmüşdü.⁷⁵ Cəfər Sadiqdən sonra iki şiə cərəyanı ortaya çıxar. Cəfər Sadiqin birinci oğlunu imam qəbul edən İsmailiyə və ikinci oğlu Musa kazimi qəbul edən imamiyə və ya isna-əşəri şiəsi.

Şiə, tarixi sürəc içində yüzə yaxın firqəyə parçalanmışdır. Onlardan ibrahimiyə, isna-əşəri, imamiyə, ismailiyə, zeydiyə, əhli-fətrət, əshabi-səhifə, səkkakiyə, fatimiyə, şeyxiyə, rafizi, hürufiyə, nöqtəviyə kimi firqələr daha məşhurdur.

Musa Kazimin oğlu və 8-ci imam Rza, Abbasi xilafətinin Xorasandakı vəliəhdidir. Həm imam Rza həm də oğlu 9-cu imam Cavad, Abbasi xəlifəsi Məmunun qızları ilə evlənmişlər. İmam Rza Ümmülhəbibə və oğlu Cavad isə, Ümmülfəzl ilə evlənmiş və toylarında xəlifə bol para xərcləmişdir. Riyan ibni Şeyb Məmunun vaqiənevisi olmuşdur. Şeyb 9-cu imam Cavadın Məmunun qızı ilə evlənməsi haqda bilgi vermişdir: “Saraydan yüksək sevinc və musiqi səsləri eşidilirdi. Saray sanki dənizdə bir gəmi kimi görünürdü. Xəlifənin kölələri başlarında altun qabları ortaya çıxdılar. Məmun kürəkəni imam Cavadın başına altun parçaları səpirdi. O gecə Məmunun bəyin və gəlinin başına səpdiyi altunlar hesabına çox adam yoxsul idisə, birdən-birə zənginləşdi.”⁷⁶ Daha sonra onun oğlu Nağı onuncu imam olaraq bilinir.

11-ci imam Samirədə yaşayırdı. Samirə əsgəri və hərbi şəhər olduğundan ona Həsən Əsgəri deyirdilər. Həsən Əsgərinin üç qardaşı bir bacısı var idi. Səfəvilər dönəmində Ayişə adı yasaqlanıb lənətlənsə də Onun bacısının adı Ayişə idi. Qardaşının birinin adı Cəfər idi. Şiə əhli ona “Cəfər kəzzab” deyirdi. Çünkü 11-ci imamın varisinin bəlirlənməsi üçün düzənləndiyi kommissionda Cəfər Allaha and içdi ki, qardaşı Həsən Əsgərinin oğlu olmamışdır. “Mehdi” adında dörd yaşında oğlunun olub qeybə çəkildiyinə inananlar ona “Cəfər kəzzab” dedilər, yəni yalancı Cəfər. Həsən Əsgərinin dəfn mərasimində Cəfər meyit namazı qılmaq istər. Təkbir etmək üzrə ikən kimsənin gözünə görünməyən buğdayı bir çocuq önə çıxıb Cəfər kəzzabı uzaqlaşdıraraq atasının meyit namazını özü qılmışdır. Cəfər çox az yaşasa da çoxlu evladları varmış.⁷⁷ Bu gözə görünməyən çocuq 12-ci imam “Mehdi”dir.

12-ci imam Mehdi atasının ölümündən dörd il öncə dünyaya gəlmiş və Samirədə bir quyuda qeybə çəkilmişdir. Yalnız “naib”lər və ya “bab”lar onunla irtibat qurmuş. Canını qorumaq üçün kimsəyə görünməmişdir. Osman ibni Səid adında birisi Mehdi ilə təmasda olduğunu iddia edib və şiə əhlindən para toplayırdı. Osman ibni Səid 45 il bu adla şiə əhlindən para topladı. Qeybə çəkilən Mehdi bu paraları harda xərcləyirmiş bəlli deyil. Sanki qeyblərdə də dükan bazar varmış, alış-veriş davam edirmiş! İmam Mehdi ilə irtibatda olan dörd kişidən biri də Məhəmməd Seyməri adında bir fars olmuşdur. Mehdinin qeybi iki mərhələdən ibarət olmuş. 1- Yetmiş il davam edən kiçik qeybət. 2- Böyük qeybət. Kiçik qeybət ərzində dörd kişi ilə ilişkidə olmuş: 1- Osman ibni Səid. 2- Məhəmməd ibni Osman. 3- Hüseyn ibni Ruh. 4- Əli ibni Məhəmməd Seyməri.^* Böyük qeybət bu dörd kişinin ölümündən sonra başlamışdır.^**

Seyməri öldüyündə bir məktub göstərdi və bu məktubu Mehdinin yazdığını iddia etdi. Bu məktub Şeyx Tusinin “Qeybət” adlı kitabında verilmişdir. Səfəvilər dönəminin şeyxlərindən biri olan Məclisi də bu məktubu “Mehdiyi-moud” kitabında vermişdir. Bu məktubda yazılmış:

Tanrının adı ilə

Ey Əli ibni Məhəmməd Seyməri! Sənin ölümündən sonra Tanrı qardaşlarına səbr versin. Çünkü altı gündən sonra öləcəksən. İşlərini yerbəyer eylə və kimsəni də canişin təyin etmə. Çünkü böyük qeybət başlamışdır. Mən bir də tanrının izni ilə ortaya çıxacağam. Bu da zamanlar keçdikdən və yer üzündə zülm aşıb-daşdıqdan sonra olacaq. Şiələr arasında kimsə məni görüdüyünü iddia edib ortaya çıxacaq. Bilmiş ol ki, süfyaninin ortaya çıxışından və göylərdən fəryad gəlmədən öncə kimsə məni gördüyünü iddia edərsə, yalan söyləmişdir, yalançının biridir. Gerçək güc və iqtidar Tanrıya məxsusdur.⁷⁸ Bu dörd kişi imamla irtibat adı altında cahil kütləni istimar edərək bolca sərvət toplamış, ömürlərinin sonlarında da “böyük qeybətin” başladığını söyləmişlər. Mehdi bu dörd kişi ilə irtibat yerinə özü açıqca gəlib bir nitq söyləyərək, əhalinin gözlərinin önündən qeybə çəkliməsi daha yaxşı və inanılır olmazmı idi? Bu iftiralara nə ehtiyac var ki? Nə Quranda, nə Buxarinin və nə də Müslimin hədis kitablarında “mehdi” məsələsi yoxdur. Bunlar İslamdan sonra iftiracıların uydurmalarından başqa bir şey deyildir. Ən böyük hadi və hidayət edən Qurani-Kərimdir. İslamda mehdiyə gərək yoxdur ki. Zatən Quran aramızdadır. Ayrıca, “mehdi” sözünü də anlambilim olaraq yanlış açıqlamışlar. “Mehdi” hidayət edən deyil, hidayətə ərmiş deməkdir. Hadi isə hidayət edən deməkdir. Mehdi sözünü də hadi yerinə yanlış olaraq qullanmışlar.

Qeybəti-kübradan (böyük yox oluşdan) sonra 945-ci ildə Əbuşüca´ Buveyh tərəfindən qurulan və imamiyə tərəfdarı olan Büveyhlilərin hakimiyəti ələ keçirməsi, imamiyə şiəsinin gəlişməsinə səbəb oldu. O tarixlərdə imamiyə şiəsi hədis, kəlam və fiqh sahəsində böyük irəliləmə qeyd etdilər. Şiənin ən mötəbər əsərləri bu dönəmdə yazıldı. Səlcuqlu hökmdarı Toğrul bəy 1055-ci ildə Bağdadı alaraq onların iqtidarına son verdi.⁷⁹ İslam tarixində heç bir hadisə “imamlıq” qədər haqsız qan tökməmişdir. İslamla heç bir bağlantısı olmayan iki anlayış da şiəyə məxsusdur. Onlardan biri “xums” və digəri “mütə”dir. Xums, yəni hər şiə var-dövlətinin beşdə birini beyt-ül mala,⁸⁰ yəni mollaya verməlidir. Mütə, yəni məta və şey. Yəni qadın bir əşyadır və keçici olaraq “siğə” adı ilə qullanıla bilər. Hər iki anlayış mollalıq və ayətullahlıq qurumunun maddi və seksual ehtiyacını gedərmək üçün gəlişdirilmişdir. İslamla ilgisi yoxdur. ”Xums” sözü Quranın ”İnfal” surəsinin 41-ci ayətində keçər. Ayətdə deyilir: ”... Bilmiş olun ki, savaşda əldə edilən qəniymətin xumsu (yəni beşdə biri) Allaha, peyqəmbərə, öz əqrəbalarınıza, yetimlərə, yoxsullara və yolda qalmışlara aiddir. Allah hər şeyə qadirdi.” Şiə-Səfəvi mollası və seyidlər buradakı ”əqrəba” sözünü peyqəmbərin əqrəbası kimi təfsir etmişdir. Seyidlər də özlərini peyqəmbər soyundan hesab etdikləri üçün xalqın qazancının beşdə biri onlara aid olmalı imiş!!! Quranın bu ayəti seyidlərin anlatdığı kimi olsaydı, o zaman dörd xəlifə zamanında Hz.Əli və evladlarına xums ödənməli idi. Yəni yüzillər sonrakı seyid və molla İslamiyəti səhabilərdən daha doğrumu anlamışlar? Və Quranı heç oxumamış olan qızılbaşların seyid və mollanın saxta açıqlamaları əlində necə oyuncaq olduqlarını kitabın axışında görəcəyik.

Bu altyapı ön bilgilərdən sonra Səfəvi tarixinin incələnməsinə keçəlim. Ancaq bir sual soraraq mövzuya keçmək istəyirəm. Türk dövlət gələnəyində daha sonra qurulan dövlətlər öncəki dövlətin mədəniyətini, kültürünü, inancını tarixdən silməmişdir. Örnəyin Səlcuqlunun içindən Osmanlı doğmuşdur. Əmir Teymur Osmanlını yendikdən sonra onun xalqını inancından dolayı qılıcdan keçirməmişdi. Bayındırlı dövləti Qaraqoyunluları yendikdən sonra onun xalqı və xalqının inancı ilə uğraşmamışdı. Bayındırlı dövləti kimsəni inancından dolayı öldürməmişdi. Yalnız Şah İsmayıl böylə hərəkətdə bulunmuş və Səfəvi dövlətini qurduqdan sonra Təbriz mərkəz olmaq üzərə Bayındırlı dövlətinin bütün mənəvi mirasını yox etmiş, kitablarını yaxmışdır. Sırf sünni olmaları üzündən Təbrizdə soyqırım törətmişdir. Şah İsmayıl nədən böylə etmişdir? Bu sualın cavabı kitabın içində aranmışdır.